Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu səDNİk paşa pirsultanli

İSBN: 978-9952-445-13-8 @ “Təknur”, 2013



Azərbaycan xalq şeirinin inkişaf mərhələləri
Azərbaycan yazılı ədəbiyyatında heca, əruz şeir vəznləri və sərbəst şeir forması mövcuddur. Lakin, Azərbaycan xalq şeirinin inkişafı heca vəzni ilə bağlıdır. Azərbaycan milli vəzni olan heca vəzninin bitkin ölçüsü on bir hecalı şeirdir. Lakin bu milli vəzni qazanana qədər Azərbaycan xalq şeiri böyük təkamül, təkmilləşmə və inkişaf yolu keçmişdir. Azərbaycan xalq şeirinin inkişafı haqqında, qismən Əmin Abid, Araz Dadaşzadə, Şəmistan Mikayılov və başqaları danışmışlar.

Heca vəzninin ilk tədqiqatçısı ədəbiy­yatşünas Əmin Abid heca vəznindən danışar­kən, əsasən, aşıq şeiri kontekstində tədqiqat aparmışdır.

Əlbəttə, Əmin Abid o dövrdə mənzum atalar sözlərini, mənzum tapmacaları toplayıb tədqiqata cəlb edə bilməzdi. Bu, uzun müddət və gərgin əmək tələb edən ciddi bir məsə­lədir. Bu vəzifəni yerinə yetirməyi öz öhdəsinə götürən, təvazökarlıqdan kənar olsa da mən olmuşam. Doğrudur, məndən əvvəl bəzi tədqiqatçılar mənzum atalar sözünün şeiriyyətinə toxunmuşlar. Lakin, onun heca vəzninin öyrənmək məsələsini qarşıya qoymamışlar.

Bizə görə, heca vəzni atalar sözünün qoynunda yetişmiş, formalaşmışdır. Atalar sözləri iki misra-iki misra, yəni beyt-beyt qafiyələnir. Lakin, Azərbaycan xalq şeiri iki misradan ibarət deyil, dörd misradır. Ona görə də biz mənzum tapmacalara müraciət etmişik. Məlumdur ki, mənzum tapmacaların əksəriyyəti dörd misralıdır. Bu isə heca vəznli Azərbaycan şeirinin tələblərinə tam uyğundur. Tapmacaların qoynunda bağlama-bayatıların, cinaslı bayatıların meydana gəlməsini müəyyənləşdirmişik. Lakin, Azərbaycan şeiri forma etibarı ilə dörd misra olsa da onun əsas forması on bir hecalıdır. Atalar sözünü kəmiyyət etibarı ilə hesablayarkən beş və yeddi hecalıya nisbətən on bir hecalının qat-qat az olduğunu görürük. Abdulla Şaiqin, Əmin Abidin, Hənəfi Zeynallının mülahizələrinə istinad edərək on bir hecalı şeirin sazla əlaqədar, yəni telli çalğı alətləri ilə bağlı yarandığını müşahidə edirik. Bütün bu nəzəri müddəaların işığında araşdırmaları müəyyən istiqamətə yönəlt­mişik.

Məlum olur ki, doğrudan da, atalar sözünün qoynunda xalq şeiri özünün ilkin formalarını yaratmışdır:

Yaz yağışı bar gətirər,

Qışın çəni qar gətirər.

Bu şeir nümunəsi deyil, bəs nədir?

Nə yoğurdu, nə yapdı,

Hazırca kökə tapdı.

Mənzum atalar sözü fəslində bunlar geniş təhlil olunmuşdur. Bax, bu aşağıdakı on bir hecalı qoşma bəndi sazın köməyi ilə yaradılmışdır:

Evimizin dalı xırda təpələr,

Orda yağış yağsa, burda səpələr.

Mücrümdə qalıbdır almaz küpələr,

Heç birin taxmadım, yar sən gedəli.
Heca vəzninin təşəkkülündə, təkmilləş­məsində və inkişafında təkcə mənzum tapmacalar və aşıq qoşmaları iştirak etməmişdir, külli halında mərasim nəğmələri, uşaq düzgüləri, nağıl pişrovları mühüm rol oynamışdır. Hətta, bu sahədə yanıltmacların da öz yeri vardır. Bir xalq düzgüsündə deyilir:

İcili-micili,

Şoşan qıcılı.
Başqa bir mərasimdə:

Gün çıx, gün çıx,

Kəhər atı min çıx.

Yanıltmaclarda qafiyə sistemi əvvəlki nümunələrə nisbətən sərbəst haldadır. Bunlar uşağın tələffüzünün, nitqinin, sinir sisteminin, beyin fəaliyyətinin inkişafına güclü təkan verir. Hətta, bunun bəzi nümunələrinin mükamilə şəklində qurulması bu kiçik janrda dərin, psixoloji məqamları təsvir eləməyə imkan yaradır.

Çəpərə baxdım: -Mən də, mən də.

Bağçaya düşdüm:-Mən də, mən də.

İtlər hürüşdü:-Mən də, mən də.

Nağıl pişrovlarında daha poetik nümunələrə rast gəlirik:

Az getdi, üz getdi,

İynə yarım yol getdi.

Və yaxud:

Təpələrdən yel kimi,

Dərələrdən sel kimi.

Ayrı-ayrı şeir nümunələri arasında əlaqə, qarışıq inkişaf prosesi onun yeni formalarını yaradıb, meydana çıxarıb. Hətta, atalar sözlərində əmredici notlara da rast gəlirik.

Açaram sandığı,

Tökərəm pambığı.

Başqa bir atalar sözündə acizanə fikirlərə rast gəlirik:

Allahdan buyruq,

Ağzıma quyruq.

Hətta, mənzum atalar sözünün son məqamlarında tapmacaya bənzər yeni nümunələrə rast gəlirik. Bu aydınca göstərir ki, mənzum atalar sözü, mənzum tapmacalar, düzgülər, xalq mərasimləri ayrı-ayrılıqda deyil, bir külli halında mürəkkəb inkişaf prosesi nəticəsində heca vəznini formalaşdırıb meydana çıxarmışlar. Əgər atalar sözlərində:

Bağda ərik var idi,

Salam məlik var idi.

Bağda ərik qurtardı,

Salam məlik qurtardı.

Mənzum tapmacalarda da yaradıcılıq prosesi bu şəkildə davam edir:

Bazardan qazan aldım,

İçinə quyruq saldım.

Qazan əridi,

Quyruq qaldı.