Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu səDNİk paşa pirsultanli

c) Aşıq Hüseyn Bozalqanlı, Tifil Əsəd, Seyfəli Aşıq Pənahın yaradıcılığında təcnis
Aşıq Hüseyn Bozalqanlı (1864-1941) aşıq şeirinin ən çətin formalarından biri olan təcnisdə də öz gücünü sınamış və buna ən yüksək formada müvəffəq olmuşdur:

Qəvvas oldum, dəryalar da dər indi,

Dərd əkmişəm, bar gətirir, dər indi.

Mənim məhəbbətim sənə dərindi,

Səninki görünür ay üzdən-üzdən.

***

Əvəz olmaz təzə doğmuş ay sənə,

Leyla dedim, Məcnun oldum, ay sənə.

İstəyirəm bir sərini əysənə,

Həsrətəm, qoy öpüm ay üzdən-üzdən.

Göründüyü kimi, ustad aşıq Azərbay­can dilinin söz imkanlarından mükəmməl şəkildə bəhrələnib gözəl, əsrarəngiz bir təcnis nümunəsi yaratmışdır. Daha bir misal:

Qəm, hicran əlində bihuş olmuşam,

Bilmirəm asmandı, aya zəmindi.

Dostu gördüm bulud könlüm dağıldı,

Açıldı, ağardı, ayazam indi.

***

Mərd oğulu az-az doğar bir ana,

Zənburun dəsində işlər bir ana.

Uca dağda əcəb düşdüm borana,

Qorxuram yollarda ay azam indi.

Və yaxud:

Nə lazımdır naqabilə söz deyəm,

Xatirinə ya dəyməyə, ya dəyə?

Sizin olsun eyvan, otaq, alaçıq,

Bizə bəsdir ya kölgəlik, ya dəyə.

***

Pis övlada öyüd versə yaxşı ata,

İyid çıxıb süvar olmaz yaxşı ata.

Kamil ovçu bərəsində yaxşı ata,

Keçirəndə ya dəyməyə, ya dəyə.

Göstərilən nümunələrdə biz Aşıq Hüseynin söz çələnginin nə qədər al-əlvan, çoxçalarlı olduğunun şahidi oluruq. Belə bir zəngin söz çələngi yaratmaq onun böyük istedad, güclü qələm, saf ürək, təmiz vicdan sahibi olmasından xəbər verir.

XIX əsrdən etibarən təcnisin gedər-gəlməz (nəfəs çəkmə) formaları da yaran­mışdır. Gedər-gəlməz təcnis ağız boşluğunu, səs tellərini nizama salmağa, nitqin inkişafına xidmət edir. Hətta, gedər-gəlməz təcnisdə elə sözlər işlədilir ki, onu çox zaman yazıya almaq da çətin olur. Elə buna görə də çap olunmamış ilk mənbələr əsasında bu aşıq şeirinin texniki cəhəti ilə, ifa üsulu ilə əlaqədar olan formalarından bir neçəsi haqqında məlumat vermək və onlardan nümunələr gətirmək yerinə düşər. Tifil Əsədin (1874-1951) gedər-gəlməz (nəfəs çəkmə) təcnisi el sənətkarları tərəfindən yüksək qiymətləndirilir:

Eşidib bilənlər, arif olanlar,

İnsan neçə şeydə eyləməzmi, uff?!

Bir tayfa görəndə, xəbər alanda,

Cavabın verəndə eyləməzmi, uff?!

***

Hərdən xəyallanan olar bir təhər,

Ah çəkər ürəkdən, ay eylər, of, of!
Məsələ bundadır ki, aşıq ifa zamanı bu “uff”ları xüsusi ahənglə, xüsusi nəfəs çəkmək yolu ilə deyir, daha doğrusu, demir, nəfəs çəkmə ilə ifa edir.

Tifil Əsəd cığalı təcnisin də mükəmməl nümunələrini yaratmışdır. Heç yerdə çap olun­madığı üçün Tifil Əsədin gözəl cinaslarla qurulmuş, hər kəsə nümunə ola biləcək cığalı təcnisini burada olduğu kimi veririk:

Ala gözlüm dərdə giriftar oldum,

Dərdə dərman, ya səndədir, ya məndə.

Aşıq deyər: ya məndə,

Gözüm qaldı Yaməndə,

Ləl üstündə həmayıl,

İşıq salır Yaməndə.

Dedim: gözəl, məni qoyma Yaməndə,

Dedi: təqsir ya səndədir, ya məndə.

***

Eşq ucundan mən də oldum ya dəli,

Görən deyər: ya divanə, ya dəli.

Aşıq deyər: ya dəli,

Ya divanə, ya dəli,

Şirin candan keçərəm,

Yara dəysə yad əli.

Dedim: gözəl, səndə tutsam yad əli,

Onda ölüm ya səndədir, ya məndə.

***

Görən olmaz mənim kimi yananı,

Nə keçirər, eşq oduna yananı?

Aşıq deyər: yananı,

Yandırmayın, yananı!

Mərd igidlər gözləyər,

Ya süfrəni, ya nanı.

Kim görübdü Əsəd kimi yananı,

Eşq atəşi ya səndədir, ya məndə.

Ustad sənətkarlardan biri olan Seyfəli Aşıq Pənah (1876-1921) isə cığalı gedər-gəlməz təcnisin ilk nümunəsini yaratmışdır:
Saqinin dəstindən piyaləsini,

Aldım şərbətini nuş eylədim uff!

Gözəl bir piyalə tutub dəstində,

İçən zamanında ay eylər, of,of! və. i. a.¹

Seyfəli Pənah hərfli təcnisin də gözəl nümunəsini yaratmışdır. Şeir çap olunmadığı üçün təcnisi bütöv şəkildə, olduğu kimi veririk:
Çəp telləri, çəp sərində, çəp yarın,

Çəp düzülüb, çəp saçları çəpa-çəp.

Çəp buxağı, çəp ləbləri, çəp dişi,

Çəp çəkilib, çəp qaşları çəpa-çəp.

***

Çəp bəradər, çəp sözləri, çəp demə,

Çəp mən eylər, çəp deyil ki, çəp demə,

Çəp ustadlar, çəp deməyib çəp demə,

Çəp tapıblar çəp daşları çəpa-çəp.

***

Çəp olacaq, Pənah deyər: çəp oğlu,

Çəp atası, çəp anası, çəp oğlu,

Çəp pis gündən, çəp qurtarmaz, çəp oğlu,

Çəp nütfəsi, çəp işləri çəpa-çəp.

Gedər-gəlməz təcnisin elə növü vardır ki, onu yazıya almaq mümkün deyil. Aşıq onu yalnız ağzının hərəkəti ilə ifa edir. Ona görə də təcnisin bu növünə “Yazıya alınmaz” təcnis deyilir. Diltərpənməz (dildönməz) təcnislər də ancaq ifa zamanı məna daşıyır.