AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu təRTƏr rayon icra hakiMİYYƏTİ



Yüklə 2,97 Mb.
səhifə26/30
tarix20.01.2017
ölçüsü2,97 Mb.
#751
1   ...   22   23   24   25   26   27   28   29   30

KOMPYUTERDƏ XALQ OYUNLARINDAN VƏ MEYDAN TAMAŞALARINDAN OYUN PROQRAMLARI HAZIRLAMAQ İMKANLARI (Qarabağ xalq oyunları və meydan tamaşalarındakı qarı, ana obrazları əsasında)
Şəbnəm Hüseynova

AMEA Folklor İnstitutunun doktorantı

shebnem.vagif@mail.ru

Özət

Məqalədə əsasını xalq oyunları və meydan tamaşaları təşkil edən kompyuter oyunlarının hazırlanması imkan­la­rın­dan, onların müsbət və mənfi cəhətlərindən danışılacaq, bu iş­də dünya təcrü­bəsi araşdırılacaq, nümunələr göstəriləcək və təkliflər irəli sürü­ləcək. Qeyd edək ki, bəzi oyunlarda qarı, ana obrazları var. Bu mə­qalədə onlardan da söz açılacaq. Kompyuter oyunlarındakı və­ziyyətlərindən, yerlərindən söh­bət açılacaq.



Açar sözlər: oyun, xalq, Qarabağ, qarı, kompyuter oyunları
Резюме

В статье будет рассказано о возможности разработки компьютерных игр, основой которого являются народные игры и спектакли, об их положительных и отрицательных чертах, а также будет рассматриваться на уровне мирового опыта, будут выдвинуты предложения и показаны отрывки на наглядных примерах. Отметим, что в некоторых народных играх есть образы старухи и матери, о которых тоже будет упомянуто в этой статье. Кроме этого, в этой статье будет идти речь о важности и места компьютерным играм на сегоднящний день.

Ключевые слова: игра, народ, Карабах, кари − старуха, компьютерные игры
Summary

This article will explain the possibility of the development of computer games that are the basis of traditional games and performances, their positive and negative values, international experience will be considered, and will be put forward proposals and will be shown excerpts from. Note that in some people's games have the old woman, the image of curry. In this article we shall discuss about the position of the seats of computer games.



Key words: game, people, Karabakh, kari, computer games
Müasir dövrdə xalq oyunları mədəniyyətin aparıcı kompo­nentlərindən birinə çevrilib. Son illər bütün dünyada bu oyunların intensiv tədqiqi və təbliği işində intensiv inkişaf gedir. Bir za­man­lar çoxəsrlik tarixi olan xalq oyunlarının nəsildən - nəslə ötü­rülməsində bir durğunluq yaşandı. Azər­bay­canda xalq oyunları və meydan tamaşaları­nın tarixi kökləri çox uzaqlara gedib çıxır. Qarabağ folkloruna aid olan xalq oyunları və meydan tamaşaları milli folklorumuzun inciləri sırasına daxildir. Bu nümunələri mü­a­sir dövrdə təbliğ etməkdə kompyuter oyunları əvəzsiz vasi­tə­dir. Hər xalqın özünün keçmişdən süzülüb gələn oyun adət-ənənə­si var ki, bu ənənə digər xalqların ənənəsindən ciddi şəkildə fərq­lə­nir. Həmin ənənələri məhz kompyuter oyunları vasitəsilə dün­ya­da tanıtmaq mümkündür.

Dünya təcrübəsi göstərir ki, süjet xəttini folklor nümu­nələri təşkil edən oyunlar daha tez tanınır və yayılır. Çin kompyu­ter oyun­larının süjet xəttini məhz Çin eposu, Çin tarixi təşkil edir. Bu­na görə də, bu oyunlar ölkə əhalisi arasın­da çox məşhurdur və sevilir. Çində istehsal olunan kompyuter oyunları dünya oyun ba­zarında üstünlük təşkil edir. Bu da həmin oyunlara olan maraqdan irəli gəlir. Rusiya­da isə folklor nümunələrinin və tarixi obrazların kompyuter oyun­la­rının mövzusuna çevrilməsi XXI əsrin əv­vəl­lərindən başlayır. Rus qeymmeykerlərin fikrincə, mövzunun ma­raqlı olması ilə bərabər texniki və proqram təminatının da yüksək səviyyədə olması uğurun başlanğıcıdır. Qeyd edək ki, hər hansı bir xalqın folkloru əsasında qurulan kompyuter oyunları sonra digər ölkələrdə oyun mövzusuna çevrilir. Bu da təbii ki, milli oyunların, meydan tamaşalarının digər xalqlar arasında təb­liğində müsbət nəticələr göstərir. Yəni əcnəbi ölkələr də həmin perso­naj­lardan bəhrələnib başqa bir oyun hazırlayırlar. İran şahzadəsi adı altında silsilə kompyuter oyunlrı hazırlanır. Bu oyunda oyunçu şahzadədir və o, ölkəsini Əhriməndən xilas etməyə çalışmalıdır. Bu yolda o çoxlu maneələrlə qarşılaşır və bu maneələri dəf et­mə­lidir. Oyun qədim fars mifo­logiyası və zərdüştlük əsasında hazır­lanıb. Hal-hazızrda qeymppleyerlərin sevimli oyunları sıra­sın­da­dır. "Bəs Azər­bay­­canda bu addım uğurlu alınarmı?" sualı mey­da­na çıxır. Alınar. Çünki insanlar onlara aid, yəni milli ruhda nəsə görən­də həvəslənirlər. “Oyunların müəyyən bir qismi uşaqların, xü­susilə də oğlan uşaqlarının fiziki cəhətdən güclü, əsl döyüşçü kimi böyüməsinə şərait yaradır. Bu da əski türk əxlaqından doğan haldır” (6, 153). Saysız-hesabsız xalq oyunlarımız, mey­dan ta­ma­şa­­larımız var ki, onlar kompyuter oyunları üçün uğurlu süjet xət­ti­dir. Müasir insanlar arasında kompyuterdən istifadə etmək baca­rığı olmayan insan çox nadir hallarda qarşımıza çıxır. Təhsili ol­mayan, lakin "siçan"dan düzgün istifadə edərək kompyuter oyun­larından məharətlə istifadə edən insanlar var. Bu cür in­sanlara folklor nümunəsini bu yolla tanıtmaq, təbliğ etmək uğurlu va­sitədir. Belə ki, bütün oyunlarda oyun haqqında, perso­najlar haq­qında məlumatlar olur, istifadə qaydaları göstərilir. Nəticədə, mil­li oyunlar, meydan tamaşaları əsasında hazırlanmış kompyuter oyun­la­rın­dan istifadəyə başlayan hər bir adam əvvəlcə oyun haq­qında maraqlanır, ekrana gələn yazıları oxuyur, nədən bəhs et­di­yini, necə oynanıldığını öyrənir.

Xalq tamaşalarındakı obrazların kompyuter oyunlarının per­so­najlarına çevrilməyi müsbət cəhətdir. Məsələn, Kosa, Keçəl, Qo­du-qodu, Kəvsəc personajlarından kompyuter oyun­la­rında isti­fa­də həm xalq oyunlarının, meydan tamaşalarının təbliğinə səbəb olacaq, həm də milli kompyuter oyunlarına maraq arta­caq. Bu obrazlar zehni, məntiqi kompyuter oyun­ları üçün ma­raq­lı perso­najlardır. “Qodu-qodu” tamaşa­sında qadın formasında kuklalar dü­­zəl­dilir və yağışın altında qapı-qapı gəzərək qodunun şəninə nəğmələr oxunur, tərifləyib onu vəsf edirdilər. “Yağış çox yağan vaxtlarda keçirilən bu tamaşada gəlin kimi bəzədilən və Qodu adlandırılan əşya, bizcə, təbiət ilahəsinin oxşarı (“dvoynik”i), simvoludur” (5, 76). “Kəvsəc” mərasimi qışı qor­xut­maq, onun şid­­dətinə, şax­ta­sına hazır olmaq məqsədi daşıyan bir mərasim idi. Bu mərasim zamanı qışın zalım obrazını ifadə edən bacarıqlı, çe­vik, çalıb-oxuyan, məzəli əhvalatlar danışan bir nəfərə cır-cındır geyindirib, üz-gözünü kömür və unla eybəcər hala salıb qatıra mindirir və kəndi, obanı gəzdirirdilər.

Maraqlı xalq oyunlarından biri də “Hoqqa”dır. Hoqqa sö­zünün mənası "sehirli qutu", sandıqça deməkdir. Sürpriz xarakteri daşıyan bu oyun-mərasimlər bu gün sirklərdə rast gəldiyimiz bəzi oyunların əsasını təşkil etmişdir. Dünya təcrübəsində sehirli qutu mövzusundan çox istifadə olunub.

Yeddi gözəl”, “Kəndirbaz” oyunları da kompyuter oyun­ları üçün maraqlı süjet xətti verir. Belə ki, “Yeddi gö­zəl” oyunu yeddi qızın qarmaq və müxtəlif rəngli sapların kö­mə­yilə apardığı rəqabətdir. Təyin edilmiş zamanadək onlar qarmaqla co­rab toxumalıdırlar. Ən gözəl və ən tez corab toxuyan qız qalib olur. Bəzi kompyuter oyunları var ki, burada audito­riyanın cinsi nəzərə alınmalıdır. Məsələn, “Yeddi gözəl” oyunu reallıqda ol­du­ğu kimi, kompyuter oyunu olaraq da yalnız qadın cinsinin nü­ma­yəndələri üçün nəzərdə tutula bilər. “Bu cür oyunlar qız uşaq­larına səliqəlik, qayğıkeşlik, evdarlıq kimi hisslər aşılayır, onları gə­ləcəyin anaları kimi hazırlamağa xidmət edir” (6, 154).

Ən tanınmış milli oyunlardan biri “Çövkən”dir. Son zamanlar diqqət mərkəzində olan “Çövkən” oyunu artıq idman növü səviy­yə­sində təbliğ edilir və Çövkən yarışları keçirilir. Ağacla at be­lin­də oynanılan bu oyunun tarixi çox qədimdir. “Çövkən” oyununu fərqliliyi ondadır ki, bu oyunu Qarabağ atları ilə oynayarlarmış. Atlı oyunçular 120-130 sm uzunluqda olan əyri sonlu ağac çöv­kən­lə topu rəqib komandanın qapısına itələyib salmalıdırlar. Oyu­nu 3 hakim idarə edir. Kompyuter oyunlarında bu oyunun təbli­ğatının böyük əhəmiyyəti var. Məhz bu yolla kiçik yaşlı kompyu­ter istifadəçisindən tutmuş böyüyünə qədər bu oyunun qayda­larını öyrətmək, onun haqqında əyani bilgiləndirmək müs­bət nəti­cə verər, uğurlu alınar. Amerikada məşhur beyzboll oyunu çöv­kən oyununa bənzəyir. Beyzbol oyununda oyunçular qaçaraq oy­na­yırlar. Qarabağ atı ilə oynanan “Çövkən” oyunu milli Azər­bay­can oyunu kimi YUNESKO-nun qeyri-maddi mədəni irs siya­hı­sına daxil edilib (8).



Qeyd edək ki, süjet xəttini beyzboll oyunları təşkil edən Ba­seball, Baseball team adlı yüzlərlə kompyuter oyunları var. Bu oyunlar Amerikada məşhur olduğu kimi digər ölkələrdə də məşhurlaşıb. Bu oyunu oynamaq üçün okeanın o tayına getmək lazım deyil. Məhz kompyuterdə oynamaq mümkündür. Eləcə də xalq oyunumuz “Çövkən” əsasında flaş oyunlar hazırlayıb təb­liğ etmək gözəl vasitədir.

Çiling-ağac” çubuq və payacıqla oynanan məşhur uşaq oyunlarından biridir. Oyun Britaniyanın kriket və Amerikanın beysbol oyunlarına bənzəyir. Oyun ərzində top əvəzinə kiçik ağac çubuqla (10-12 sm) oynanır.

Qarabağ xalq oyunları və meydan tamaşalarının kompyu­ter oyunlarının əsas süjet xəttinə salınmasının beynəl­xalq əhəmiyyəti var. Belə ki, işğal altında olan Qarabağın oyun­larının unudul­ma­ma­sı, başqa xalqlar tərəfindən mə­nim­sə­­nil­mə­mə­si, həmçinin bu oyunların dünya səviyyəsində təbliği üçün ən yaxşı vasitələrdən bi­ri­­dir.



Qarabağın məşhur oyunları arasında “Mətəyə salma” oyu­nu (əskidən hazırlanmış topabənzər yumaq uzunluğu 1 metr olan düz ağacla 7 metr məsafədən mətəyə salınmalıdır), “Bayraq qo­ruma” oyunu (25 metr məsafədən bayraqlar bir-birinə diaqanal olaraq yerə sancılır, komandalar öz bay­raq­larını bir-birilərindən qo­rumağa çalışırlar), “Eşşəkbeli” oyunu (“Ənzəli”ni xatırladır, am­ma eşşək duran şəxs tez-tez dəyişmir, kimin ayaqları eşşək du­rana dəysə, o əyilir), “Südlü sülük” oyunu (yalnız gecələr oy­na­nılıb. Bir şüşə nəlbəki, ya boşqabı gecənin qaranlığında arxaya tullayırlar və komanda üzvləri boşqabın qırıntılarını yığıb əvvəlki formasına gətirməlidirlər) artıq unudulmaq üzrədir. Bu oyunları gənc nəsil arasında yaymaqda, həmçinin beynəlxalq səviyyədə tanıtmaqda kompyuter oyunları olduqca əhəmiyyətli vasitədir. Bu oyunların hər biri kompyuter oyunları üçün mövzudur.

Qarabağ xalq oyunları arasında “Lafta” oyunu var ki, bu oyun­da əsas per­so­naj qarıdır. “Lafta” oyununda uşaqlardan biri "qarı" olub çöməlib oturur, qalanları onu dövrəyə alır­lar­mış. On­lar əskidən hazırlanmış topları ona atarlarmış, əgər qarı ki­minsə atdığı topu tutsa həmin adam qarı olarmış. Belə­liklə, bu oyun uşaqların sa­yı­­na görə dövr edərmiş. “Lafta” oyununu kompyu­ter­də diqqət oyunları sıra­sın­da ha­zır­lamaq mümkündür. Çünki burada həmin parça topları at­maq diqqət tələb edir. Bu­radakı qarı küp qarısıdır. “Mifoloji zə­mində təşəkkül tapmış nağıl obrazı” (3, 217). “Təsadüfi deyil ki, küp qarısı ölüm haqqındakı ən əski tə­səv­vürlərin an­tro­po­mor­fizmindən ibarət obraz hesab edilmişdir” (3, 218).

Ruslar hazırladıqları bəzi oyunların personajı Baba Yaqadır. Kompyuter oyunlarında süjet məhz Baba Yaqanın üzərində qu­rurlub. Hətta məntiq oyunları var ki, birbaşa Baba Yaqa personajı ilə oynanılır. "Yaqa analiz üçün çox qəliz ob­raz­dır. Bu obraz silsilə detallardan ibarətdir. Fəqli nağıllardan yığılmış bu detallar bir-biri ilə üst-üstə düşmür, ahəng yaratmır, bir obraza axmır” (7, 52, 53). Dünya təcrübəsindən çıxış edərək, xalq oyunlarındakı qarı, küp qarısı obrazı kompyuter oyunları üçün maraqlı per­so­najdır.

"Qarabağ folklorunun toplanmasının siyasi və ideoloji tərəf­lərinə toxunmadan bu bölgənin qədimdən türk məskəni olduğunu, xüsusən də oturaq əhali ilə bərabər qonar-köçər yaşam sürdürən tərəkəmə və ya elat camaatının da bu yerlərdə yaşadığını nəzərə alaraq zəngin və çeşitli folklor örnəkləri ilə qarşılaşmaq müm­kündür" (1,15). Füzuli Bayat Qarabağ folkloru üçün spesifik olan nağıl, bayatı, əfsanə, atalar sözləri, oyunların tərəkəmə camaatı arasında geniş yayıldığını vurğulayır. Tərəkəmə oyunlarının da maraqlı süjet xəttləri var ki, kompyuter oyunları üçün maraqlı mövzudur.

“Papax” oyunu komanda şəklində oynanılır. Hər ko­man­­dada beş nəfər olur. On beş dəyqə müddətində hansı ko­manda o birinin başınnan daha çox papax alsa, o qalib sayılır. Papağı götürən şəxs on beş dəyqə onu özündə saxlamalıdır. Papağı gizlətmək olmaz. Əgər yoldaşının papağını gö­tü­rüflərsə, səndə artıx papax varsa, ver­məlisən yoldaşına. Papağ başında qalmalıdır. Oyunçuların ha­mısının başında papağ olur. Papağ ya əldə olmalıdır, ya da başda" (2, 171).

“Dəsmal” oyununda müəyyən məsafə qoyulur. Hər koman­da­dan bir oyunçu çapa-çapa gedib dəsmalı yerdən götürməlidir. Kim tez götürsə, qalib o sayılır. Burda da hər komandada beş oyun­çu iştirak edir. Əgər atlının ikisi də papağı götürə bilmirsə, on­da ikinci bir də gedillər. (2, 171)

“Keçipapaq” oyununda keçi dərisinin içi samannan dol­du­ru­laraq yerə atılır. Keçi dərisinnən olduğu üçün ona keçipapax de­yirlər. Diametri bir metr olan halqa olur, ağaşdan asılır. Orda da ancax əyilif topu yerdən götürməlisən və yoldaşına atmalısan. Topu dairənin içinə salmalısan. Topu əldə çox saxlamax olmaz. Maksimum altı saniyə saxlamağa icazə verilir. Altı saniyə müd­də­tində yoldaşına ötürməlisən. Həmin müddətdən çox sax­lı­yar­sansa, onda sən cərimə olu­nursan. Tək götürüf aparıf halqaya sala bilməzsən. Gö­türdün gərəh yoldaşına verəsən. Burda da hər ko­man­dada beş oyunçu olur. Halqa o vaxdı fındıx çubuğunnan dü­zəldilirdi, amma indi məftildən hazırrıyıllar. Böyürrərinnən əysi asırdılar ki, topun halqaya düşdüyü görünsün. Çoban oyunu-ço­banlar oynayıb (2, 171).

“Çoban oyunu” - Cobannar oynuyuf, ona gorə ona “coban oyunu” deyillər. Dağlarda bir dənə yumuşax əysini top kimi yu­murluyuf oynuyurmuşdar. Yenə də iki komanda olur. Hər ko­mandada uc nəfər və yaxud beş nəfər olurdu. Yer ayırırmışdar, bu tərəfə sən aparassan, bu tərəfə mən. Coban ağacıynan kim birinci aparsa, o qalib gəlirmiş. Orda da bir adət var. Əgər ağac əlinnən duşərsə, sən atdan düşüf götürə bilməzsən onu. Mütləx atın üsdündə goturməlisən. Atdan duşdunsə, oyunnan cıxmalısan. Da­şın birini bura, birini ora qoyuf eni üş metr olan qapı dü­zəl­dir­dilər. Coplugol deyilən yerdə cobannarın bu oyunu oynadığını gör­muşəm. Özü də möhkəm də yeyif-işmişdilər. Onda dedilər ki, gəlin bir coban oyunu oynuyax. Yapıncını bukdulər, möhkəm sarıyıf top duzəltdilər. Cobannarın ucu yumuru toppuzu olan ağacları – comaxları olurdu, topu da onnan vururdular (2, 172). “Çoban oyunu” folklordakı çobanların özü kimi “nataraz” oyun­dur. “Nataraz – bədəncə və davranışca tarazlığı pozan, möv­cud ölçü-biçilərə uyğun gəlməyən adamdır”(5, 144). “Nəzərə alın­malıdır ki, folklordakı bir çox başqa obrazlar kimi, çoban obrazı da çoxqatlı, çoxmənalı obrazdır” (5, 158).



Xalq oyunları və meydan tamaşalarımız əsasında hazır­la­nan kompyuter oyunlarının təbliğində dil və yaş xüsu­siy­yət­lə­rinin nəzərə alınması vacib məsələlərdən biridir. Belə ki, bil­diyimiz kimi, 3 yaşından tutmuş 70 yaşına kimi olan in­san­lar müasir dövr­də kompyuterdən istifadə etməyi bacarır. Hətta xü­susi proq­ram bilməyənlər belə kompyuter oyunlarına ma­raq göstərirlər. Buna görə də hər yaş üçün oyunların ha­zır­lanması vacibdir.

Folklor insanlara təsir etmək, təmiz, sağlam cəmiyyət for­ma­laş­dırmaq üçün mənəvi əsasdır, özüldür. Buna görə də, folklor nü­munələrinin müasir insanların həyatına yansıması olduqca əlverişlidir.

Kompyuter oyunlarının auditoriyanın tərbiyəsində və təh­si­lin­də böyük rolu danılmazdır. Lakin ideya ilə yanaşı texniki in­no­va­siya və maddi yatırım da yüksək rol oynayır. Ölkədə in­for­ma­siya texnologialarının inkişaf etdiyi bir zamanda bu heç də çətin məsələ deyil. Game Maker kimi proqramlarla kompyuter oyunları hazırlamaq mümkündür və əlverişlidir.
Qaynaqlar:


  1. Bayat Füzuli. Qarabağ tərəkəmə folklorunun bəzi özəllikləri. Qarabağ folkloru: Problemlər, Perspektivlər mövzusunda Res­publika Elmi konfransının materialları, Bakı- 26 dekabr, 2012

  2. Qarabağ: Folklor da bir tarixdir. II kitab (Bərdə və Ağcabədi rayonlarından toplanmış folklor örnəkləri). Bakı, 2012

  3. Məmmədov C.M. (Cəlal Bəydili). Türk mifoloji sözlüyü. Bakı, “Elm”, 2003

  4. Mənbəyi göstərilməyən nümunələr müəllifin şəxsi arxivin­dən­dir.

  5. Kazımoğlu Muxtar. Folklorda obrazın ikiləşməsi. Bakı, “Elm”, 2011

  6. Vaqifqızı (Süleymanova) Ləman. Şəki folklor mühiti. Bakı, “Elm və təhsil”, 2012

  7. В.Я.Пропп. Исторические корни волшебных сказок. Ленинград, 1986

  8. http://www.unesco.org/culture/ich/en/USL/00905 Chovqan, a traditional Karabakh horse-riding game in the Republic of Azerbaijan  Chovqan, a traditional Karabakh horse-riding game in the Republic of Azerbaijanunesco.org (ing.)


CƏLİL MƏMMƏDQULUZADƏNİN KİÇİK HƏCMLİ PYESLƏRİNDƏ XALQ OYUN VƏ TAMAŞA MOTİVLƏRİ
Tahirə Məmməd

filologiya üzrə elmlər doktoru, prof.

AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu

tahire.mammed@yahoo.com

Özət

C.Məmmədquluzadə XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında folklo­ra ən çox müraciət edən yazıçıdır. Məruzədə drama­turqun kiçik həcmli pyeslərində oyun və tamaşa motivləri poetika istiqa­mətində araşdırılır. Pyeslərin obraz, süjet, kompozisiya struk­tu­ru­nun xalq oyun və tamaşaları ilə tipoloji müqayisəsi aparılır.



Açar sözlər: Cəlil Məmmədquluzadə, kiçik pyeslər, xalq oyunları, poetika istiqaməti, XX əsr
ТахираМаммед

Мотивы народного театра и представления

в кратких пьесах Д.Мамедкулузаде

Резюме

Д.Мамедкулузаде чаще всех обращался фольклор­ной теме в азер­бай­д­жан­ской литературе ХХ века. В статье со стороны поэтики исследуется мотивы народ­ного театра и представления в кратких пьесах драматурга. Сюжетная, образная, композщионная структура пьесов сравнивается с народным театром и представлениями со стороны типологии.



Ключевыеслова: Д.Мамедкулузаде, кратких пьесах, на­род­ным театром, со стороны поэтики, ХХ века
TahiraMammad

Motives of play and performance in the little dramas

by JalilMammadguluzadeh

Summary

J.Mammadguluzadeh is the writer who appealed to folklore most of all in Azerbaijan literature of the 20-th century. In the talk motives of play and performance in the little dramas by the playwright are analyzed in the direction of poetics.

Typological comparison of images, subject, structure of composition in the dramas with people`s plays and performance is carried out in the paper.

Key words: Jalil Mammadguluzadeh, little dramas, people`s plays, the direction of poetics, 20-th century
Cəlil Məmmədquluzadə XX əsrdə klassik irsə və folklo­ra ən çox müraciət edən sənətkardır. Onun bütün yaradıcılıq sahə­lərin­də bu, özünü aydın şəkildə göstərir.

Ədibin dramaturgiyası obraz, süjet, kompozisiya struk­turu ba­xımından xalq oyun və tamaşaları ilə sıx əlaqədədir. Bu əlaqə, böyük həcmli əsərlərində bir qədər dərinə hopmuş halda olsa da, kiçik həcmli dramlarında (“Çay dəsgahı”, “Kişmiş oyunu”, “Lə­nət”, “Lal”, “Oyunbazlar”, “Yığıncaq”) görümlü vəziy­yətdə­dir.

Adı çəkilən pyeslərdə xalq oyun və tamaşalarından isti­fa­də­nin aşağıdakı istiqamətlərdə izləmək mümkündür:


  1. Süjet və kompozisiya strukturunda

  2. Obraz strukturunda

  3. Məkan təqdimində

Bəzi məqamlarda oyun və tamaşalardan hər hansı birinin izi açıq müşahidə olunur. Geniş yayılan hal isə tamaşa və oyunların texnologiyasının pyeslərin strukturuna nüfuz etməsidir.

“Xan bəzəmə”, çoxvariantlı “Lal oyunu”, “Qaravəlli” kimi tamaşaların motivlərini C.Məmmədquluzadənin pyeslə­rində asan­lıq­la görmək mümkündür. Bunlar mətnlərin ilkin qar­şı­laş­dı­rılma­sın­da da üzə çıxarıla bilər. Strukturda yerlə­şən və birbaşa onun qu­rulmasında rolu olan elementləri isə mətnin poetikasının təd­qi­qi ilə müəyyənləşdirmək müm­kün­dür.

Yuxarıda C.Məmmədquluzadənin adı çəkilən pyes­lə­ri­nin hər birində oyun qurma, oyun çıxarma motivi var. Onlar xalq tama­şa­la­rı qədər duzlu və gülməli, təsiredici gücə ma­likdir. Daha doğru­su, insanı yükləmə və təmizləmə xüsu­siy­yətinə görə xalq oyun və tamaşaları ilə bərabər funksiya ye­rinə yetirir.

Ədəbiyyatımızda ilk alleqorik pyes olan, risalə və dram elementlərini özündə birləşdirən “Çay dəsgahı”nda gerçəyin açıl­ma­sı, ədalətin bərpası qurulan oyunla mümkün olur; Padno­sun təklifi ilə hər kəs insafı əsas tutaraq çayın dadına necə təsir etdi­yi­ni söyləyir. Dialoqlardakı çıxışların mono­loqvari olması, obraz­la­rın özlərini öyərək söhbətə, bəhsə girməsi də xalq tamaşa motiv­lərini canlandırır. Bundan başqa, pyesin alleqoriya şəklində yazıl­ması da folklorda, o cümlədən oyun və tamaşalarda xüsusi rolu olan qılıqdəyişmə üsulunu, kukla oyununu yada salır. Doğ­ru­dur, burada qılıqdəyişmə hər hansı sakral funksiyaya xidmət etmir. Lakin xalq tama­şa­la­rında auditoriya ilə ünsiyyət qurmada bu vəziyyət sakral­lıq­dan başqa bir də komizm kimi təzahür edir. Həm də kimsəni incitmədən, insanı bəzən özünə də güldürərək tərbiyə edir. Bu mənada qılıq dəyişmə tənqidedicilik məqsədi daşıyanda təsi­rin “mədəniliyi” baxımından əvəzedilməzdir və ironiyanı şi­rinləşdirir; müdrikliyin sadəlikdə təzahürü kimi ortaya çıxır. İlk baxışdan sadə bir səhnədir, lakin təsir gücü uzunömürlü, əhatəsi çox genişdir.

Xalq tamaşası təsiri bağışlayan bu dramda folklor və xalq inanclarının bir sıra başqa izlərini də görürük ki, bu da əsəri istər-istəməz xalq təfəkkürü və el yanaşmasına yaxın­laş­dırır. Hələ ilk remarkada əşyaların təqdimi bizdə bu əhvalı ya­radır. Kresloda (sanki taxtda şah əyləşib) samovar oturub. Ça­yın hazırlanması və istifadəsi üçün lazım olan ləvazimatlar onun sağında və solunda düzülüb (dastanlardakı sağ, sol güc kimi). Maraqlıdır ki, düzülən əşyalar qarışdırılıb. Maşa qaşı­ğın, turba nəlbəkinin yanındadır. Onların yerinin qarışıq sa­lın­ması nağıllarda pozulmuş nizamı (məs., atın qabağına ət, itin qabağına ot qoyulması ) göstərən üsul kimi diqqəti cəlb edir. Turba və maşa bir yerdə deyilsə, ha­zır­lan­ma və istifadə vasi­tələri qarışdırılıbsa, artıq çirkliliyə və dadsız­lığa, eyni zaman­da, idarə üsulunda nizamsızlığa yol açılıb.

Samovarın söylədiklərindən məlum olur ki, o, on üç ildir ağanın evindədir. Dramaturq on üç və xəyanət sözlərini bir araya gətirərək asossiativ yolla on üçüncü həvarinin xəyanəti səhnəsini, xalq arasında on üçün düşümsüz sayılması inancını canlandırır və samovarın günahsızlığı təsəvvürünü oyadır. Samovar deyir:

Ağamın mən evindəyəm on üç il,

Deyil insaf onun evində bu dəm,

Başlayam mən ona xəyanət edəm. (1, 363)

Dramda əşya və insan arasında söhbət, insanın əşyanı, əşya­nın insanı anlaması da folklorizm motivi kimi diqqəti cəlb edir. Yazılı ədəbiyyatda əşyaların, heyvanların, quşların, hətta bitki­lərin belə dilini insan anlaya bilər (“Bayquşların söhbəti”ni Nuşi­rəvanın anlaması kimi); “quş dili” biliciləri kimi. Ancaq əşya, heyvan, quş və s.-lə insanın dialoqu daha çox folklorda rast gə­linən hadisədir, yazılı ədəbiyyatda üzə çıxdığı hallar isə folklor­dan mənimsəmə, faydalanmadır.

“Çay dəsgahı”nda Samovar əşyalarla söhbətini qurtar­dıqdan sonra nökər Əlini sorğu-suala tutur, padnosa tapşırır ki, kağız-qələm götürüb, deyilənlərdən qeydlər götürsün. Əsə­rin finalında əşya və insanların bir-birinə belə qarışması, can­sız predmetləri sanki insanlaşdırır və insanların əşya roluna girməsi təsəvvürünü yaradır. Bu da özlüyündə əsəri yenə xalq oyun və tamaşaları ilə paralel müstəviyə gətirir.

C.Məmmədquluzadə kiçik həcmli pyeslərindən birini elə özü oyun adı ilə verir: “Kişmiş oyunu”. Burada oyun özü­nü təkcə ad­da göstərmir; əsərdə oyun içərisində oyun qurulur. Əsərin bu cə­hə­tini Ə.Sultanlı da qeyd etmişdir. “Burada oyun içərisində oyun təş­kil olunmuşdur. İkinci oyun o qədər cid­diyyətlə, o qədər mü­rək­kəb aparılır ki, tamaşaçı ancaq əsərin sonluğunda əsil məsə­lədən xəbərdar olur” (4, 215). Borcla­rı­nın dalınca gəlmiş Karapet və Sərkisin başına oyun açırlar. Əs­lində bu tamaşa özü qurulmuş bir qaravəllidir. Hələ baş­lanğıcdan qaravəlli elementləri ilə rastla­şırıq. Maraqlıdır ki, hadisələrin əsas səbəbkarının da adı Vəlisol­tandır. Hadisələrin baş verdiyi məkan belə, qaravəlliyə uyğundur; “ Əhvalat vaqe olur ...kəndin ağsaqqalı və mötəbər sakini Vəli­soltanın töylə ota­ğında” (1, 375). Obrazların məkandakı düzü­mün­də də bir nağılvarilik və qaravəlli üsulu var. Mötəbər şəxs kimi təqdim olunan Vəlisoltan neçə vaxtdır ki, kotana qoşmaq üçün aldığı bir öküzün pulunu verə bilmir, buna imkanı yoxdur. Ancaq oturduğu yerdəki mövqeni hələ saxlayıb – yuxarı başda tək əyləşib, kəndlilər isə onun qabağında əmrə müntəzir sıralanıb (“Xanbəzəmə” xalq tamaşasında olduğu kimi).

Pyesin kompozisiyası da qaravəllidən kənar deyil. Töv­lə­yə yığışan kəndlilər Nurəlidən bir nağıl söyləməsini xahiş edirlər ki, uzun qış gecəsi maraqlı keçsin. Nurəli nağılın başlanğıc təkər­ləməsini deyib qurtarır, məzmuna keçmək istəyəndə tövlə qapısı açılır, Vəlisoltanın nökəri Kərim daxil olub, iki erməninin gəlmə­si xəbərini verir. Əsil qaravəlli, oyun içərisində oyun bundan son­ra başlayır, ağa və kəndlilər bilərəkdən, gələnlər isə bilməyərək oyun iştirakçısına çevri­lir­lər. Oyunun sonu da qaravəlli kimi bitir; zahirən qələbə kimi görünsə də, əslində burada həm udan, həm də uduzan var. Daha doğrusu, finalın iki üzü var – haqlı görünən haqsız, haqsız görünən haqlıdır. Uduzan anlayışsızlıq və səbrsiz­lik göstərdiyi “zəli kimi yapışıb” vaxt vermədiyi üçün onun məğ­lu­biyyəti dərin təəssüf hissi oyatmır. Vəlisoltan isə borcunu ver­mədiyi üçün günahkardır. Beləliklə, final yuvarlaqlaşır, acı kə­dər hissi və ya ürəyi döyündürən qələbə sevinci yaratmır; oyun, xalq məzhəkəsi finallarının yaratdığı hissiyyatın para­lelini oyadaraq tərbiyəedici gülüş yaradır.

C.Məmmədquluzadə kiçik həcmli pyeslərindən birini xalq oyununun adı ilə adlandırır: “Lal” . Əslində, laloyunu xalq teatr janrlarından biridir. Həm tamaşa, həm də oyun şəklində göstərilə bilər. Burada mimika və onu anlamaq, an­latmaq əsas cəhətdir; pan­tomim tamaşalarda olduğu kimi. Lal oyunlarının konkret möv­­­zusu yoxdur. Fərqli məqsədlərlə oynanaraq müxtəlif tamaşa­la­rın, mərasim oyunlarının içində özünə yer ala bilər; adətən bay­ramlarda və toylarda oyna­nılmışdır. Əsasən qılıqdəyişmə ilə olur, xüsusən də toylarda. Lakin qılıqdəyişmə, maska vacib şərt de­yil; ola da, olmaya da bilər. Laloyununa müraciətdə əsas məq­səd ki­çik həcmdə, məzmunda asossiativ yolla genişlik, məna çoxvari­antlı­lığı yaratmaqdır. Laloyunu böyük bir işığın kiçik güzgüdə əks olunub qaytarılmasına bənzəyir. Bu mənada C.Məm­­mədqu­lu­zadə də səhifəyarımlıq, bir pərdəli “Lal” pye­sində çox söz deyə bilmişdir. Burada əsərin həlledici obrazı olan Lal, oyunun janrı ilə paralelləşərək maraqlı bir bədii modelin formalaşmasına yol açır. Əsərdə uşaqların “vay dədə” deyib ağla­mağından, onların əhvalına uyğun musiqi sədalarından, mömi­nin “lailahəilləllah” deməsindən, əzan və zəng səsindən başqa heç nə eşidilmir. Lallıq janra uyğun olaraq bütün əsərin üstünə çöküb. Lakin yalnız bir Lal obrazı var ki, kimsənin başa düşmədiyini o başa düşür, kim­sə­nin eləmək istəmədiyini o yerinə yetirir, öz hərəkəti ilə in­san­ları insanlığa dəvət edir. “Sözün bitdiyi yer...” təəssüratını oyadır.

Bu pyesdə də digərlərində olduğu kimi xalq hikmətinə, deyimlərə uyğun epizod və vəziyyətlərlə qarşılaşırıq. Məsə­lən, remarkada uşaqlar küçədə, divarın dibində, soyuqda qa­lıblar. Xalq arasında ən geniş yayılmış qarğışlardan biri be­lədir: ”Səni görüm, balaların ac-susuz, küçələrdə, divarların dibində yetim qalsın.” Bu qarğışı yada salanda artıq uşaqların niyə vay dədə... demələrinin səbəbi aydınlaşır; çox güman ki, uşaqlar yetim və ac-susuzdurlar. Din və dövlət borcundan qorxub uşaqlardan uzaq­la­şan mömin, çinovnik özlərinin gerçək insanlıq borcunu unu­dur­lar. Əsərdəki sakitlik (lallıq!) insanları düşünməyə, gerçək borclarının nə olduğunu tapmağa dəvətin güclü bədii vasitəsidir.

Dramaturqun bir əsərinin də adı oyunla bağlıdır - “Oyun­bazlar” (2, 66). Bu əsərdə üç planlı oyun gerçəkləşir – qumar oyunu, dərsin oyuna çevrilməsi və şəxslərarası yerdəyişmədə onlardan birinin gülünc vəziyyətə düşməsi. Hadisələrin cərəyan etdiyi otaq özü ikiplanlılığına görə oyun məkanına tam uyğun gəlir. Müəllim Həsənovun otağının iki qapısı var. Qapılardan biri şagirdlər olan sinfə, digəri isə dalana açılır. Həsənov özü də ikiplanlı obrazdır – şagirdlər üçün müəllim, dostu Aban üçün isə qumarbaz, fırıldaqçıdır. Bu iki qapı və içində olduğu otaq Hə­sənovun xarakterinin çözülməsi üçün üçplanlı yol açır. Bir tə­rəfdən şagirdlərlə əla­qə saxlayır, otaqda qumar oynayır, o biri qapıdan isə əvvəl teleqrafçı, sonra isə gerçəyin ortaya çıxması üçün Qulu gəlir. Həsənovun qumarbazlığına görə əsər “Oyun­baz­lar” adlansa da, oyun təkcə qumarla bitmir, hadisələr özü oyun ki­mi təqdim olunur və finalda xalq tamaşalarının mənfi obrazı kimi Həsənov pis vəziyyətə düşür.

“Lənət” səhnəciyi başlanğıcda (2, 72) “Əkəndə yox, bi­çəndə yox, yeyəndə ortaq qardaş” tamaşasını xatırladır. Ha­disələrin finalı isə lətifəyə bənzəyir.

Sovet hakimiyyətinin ilk illərindəki vəziyyətə həsr olu­nan “Yığıncaq” əsəri isə açıq-açığına “Xan bəzəmə” oyu­nunu xatır­ladır. Hadisələrin baş verdiyi məkan, iştirakçıların əlində ağac və şallağın olması, Şura sədrinin xan kimi yuxarı başda oturması və s. adı çəkilən meydan tamaşası ilə çox oxşardır. “Kəndin ortasında keçmiş mülkədar Kalış bəyin boş saman­lığına kənd camaatı cəm olubdur: kimi bardaş qurma, kimi çöməlib, kimi də ayaq üstədir. Təqribən iyirmi-otuz adam var. Yuxarı başda kənd şura sədri Həsənəli, sol əlində çubuq, sağ əlində ağac, çubuq çəkə-çəkə və danışa-danışa əlindəki ağacı gahdan bir yerə vurur. Onun çavuşu Zeynal əlində şallaq, sədrin əmri ilə gah gedir adam çağırmağa, gah qayıdıb gəlir...” (I, 558) Dramaturq bu təqdimat və hadisələrin məzmunu, baş vermə şəkillləri ilə “Xan bəzəmə” oyununu paralelləşdirərək yeni “xana”, şura sədrinə və onun yaratdığı üsul-idarəyə ironiya edir.



Pyeslərdə hadisələrin cərəyan etdiyi məkanlar bəzən adi, bə­zən­sə qeyri-adidir – tövlə; kəndin ortası, boş samanlıq samanlıq; çay dəsgahı predmetlərinin əyləşdiyi kreslo, stulllar; kəndin kəna­rında əkin sahəsi; şəhərin küçəsi, divarın dibi; sinif otağı və s. Burada coğrafi məkan kimi əsas Zəngəzur mahalından Bərgü­şa­dın (“Çay dəsgahı”), Gəncə quberniyasından Bərgüşadın (“Kiş­miş oyunu”) adı çəkilir. Bu yerin iki dəfə, həm dəfərqli qəzalara aid məkan kimi adının çəkilməsi istər-istəməz maraq doğurur. C.Məm­mədquluza­dədən əvvəl Seyid Nigarinin “Çaynamə” məs­nə­­visini yazması (əsər təsəvvüf semantikalı risalədir), əsərlər ara­sında bəzi paralellərin müşahidə olunması müəllifin ilk Bərgüşad seçi­mi­nin Nigariyə rəğbətdən irəli gəlməsi ehtimalını yaradır. Belə bir ehtimalı Nigarinin tədqiqini və tanınmasını Azər­bay­canda gündəmə gətirən Pərvanə Bayram da qeyd edir. O, XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında “Çaynamə”dən başqa çay, samovar möv­zulu əsərlərdən bəhs edərkən yazır: “ Bundan başqa Cəlil Məm­mədquluzadənin 1889-cu il 2 dekabr tari­xində yazdığı “Çay dəsgahı” adlı bir pyesi də vardır. Bu əsərin ən diqqət çəkən cəhəti əhvalatın Zəngəzur mahalında bərgüşadlı Hacı Rəhim bəyin evin­də cərəyan etməsidir. ... bu əsərin Nigarinin “Çaynamə” məsnə­visi əsasında yazılmış olma ehtimalı vardır. Və ya hər iki əsərin Zən­gəzur mahalında daha əvvəllər cərəyan etmiş bir hadisə əsa­sında yazılması da ehtimal oluna bilər” (5,137). Əsərlərin mü­qayisəsindən “bu əsərin Nigarinin “Çaynamə” məsnəvisi əsasında yazılmış olma ehtimalı” münasibətindəki “əsasında” sözünün bir o qədər də yerində səslənmədiyi ortaya çıxır. C.Məmmədqu­luzadə “əsasında” yazmaqdan daha artıq, hiss olunur ki, çox bə­yən­diyi bu əsərdəki bəzi obrazları alıb və onları təsəvvüfi mə­kandan çıxararaq komik məkana daxil etmişdir. Hadisə məkanını isə “Çaynamə”də hadisələrin cərəyan etdiyi yeri yox, Nigariyə hör­mət mənasında onun doğulduğu yerin adından seçmişdir. Maraqlı olan odur ki, C.Məmmədquluzadə Bərgüşad adına bir də qayıdır; həm də başqa bölgəyə aid bir məkan kimi. “Çay dəs­gahı”nda Bərgüşad Nigarinin do­ğul­duğu yer, Zəngəzur qəzasının Bərgüşadı kimi götürül­müşdür. “Kişmiş oyunu”nda isə Bərgüşad Gəncə quberniyasına aiddir. Bu, fərqli şəkildə təkrar qayıtma akademik İsa Həbibbəylinin də diqqətini cəlb etmişdir (3,185). İsa Həbibbəyli C.Məm­məd­qu­lu­zadənin Baş Noraşen kəndində iş­lədiyi vaxt müşa­hidə edib yazdığı hadisələri səslənmə baxı­mın­dan (Baş Noraşen//Bərgüşad) yaxın olan adla ifadəsini göstərməsi fikiri də cəlbedici və inandırıcıdır (3, 185). Fikrin tam açılıb dəqiq­ləş­məsi isə İ.Həbibbəylinin Danabaş, Dəcəllabad, Ve­yilabad kəndlərinin adlarını mənalandırmasının (3, 186) müqayi­sə­sin­də üzə çıxır. Belə qənaətə gəlirik ki, ilk Bərgüşad adı Nigari­yə rəğ­bətdən yaransa da, sonradan Baş Noraşenlə assosa­siyadan bu ad möhkəmlənib yayılaraq yeni bir bədii məkana çevrilir; Danabaş kəndi kimi. Əslində məkanın bu cür modelləşməsi də yazılı ədəbiyyatda folklor izidir; daşınan epik məkandır – “Kitabi-Dədə Qorqud”dakı, “Koroğlu” dakı, “Alpamış”dakı dastan məkanları kimi. Çox güman ki, hadisələrin Hacı Rəhimin evində cərəyan etməsi onun da Nigarinin müridi olması bu ehtimalı daha da gücləndirir.

Yuxarıdakı təhlillərdən, kiçik pyeslərin mətn poetika­sının müqayisələrlə açılmasından bir daha şahidi olduq ki, C.Məm­mədquluzadə nə dərəcədə milli ruha və kökə bağlı bir sənətkardır. Dramaturqun öz əsərlərində folklordan, xalq ta­ma­şa­larından bu cür bəhrələnməsi onun milli ənənəni ya­şatmaq istəyindən başqa həm də böyüdüyü mühit, yetişdiyi ailə, içində olduğu sosial-siyasi hadisələrlə bağlı yazıçı yad­daşında toplan­mışların müxtəlif yollarla özünüifadə ha­di­sə­sidir. Məhz belə bir sənətkar yad­da­şı­nın zənginliyi poetikada çoxqatlılıq yaranmasına xidmət edir.


Yüklə 2,97 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   22   23   24   25   26   27   28   29   30




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©muhaz.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin