AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu təRTƏr rayon icra hakiMİYYƏTİ
Yüklə 2,97 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- XALQ OYUN VƏ TAMAŞALARI MÜHACİRƏTDƏKİ TƏDQİQATLARDA Almaz Həsənqızı
- Açar sözlər
- Ключевые слова
- SALYAN-NEFTÇALA BÖLGƏSİNDƏ MEYDAN TAMAŞALARI VƏ UŞAQ OYUNLARI Aynurə Sadıqqızı (Səfərova)
Qaynaqlar
XALQ OYUN VƏ TAMAŞALARI MÜHACİRƏTDƏKİ TƏDQİQATLARDA Almaz Həsənqızı filologiya üzrə elmlər doktoru, dosent AMEA Folklor İnstitutu, gunsel_gunsel@yahoo. co.uk Özət Dünyanın müxtəlif ölkələrində siyasi səbəblər üzündən mühacir kimi yaşamağa məcbur qalan ziyalılar folklorun ayrı-ayrı janrları ilə bağlı tədqiqatlar aparmışlar. Bundan əlavə, mühacirətdə xeyli folklor materialı toplanmış, tərcümə və nəşr olunmuşdur. Mühacirətdə xalq oyunlarına həsr edilən ayrıca nəzəri tədqiqatlara təsadüf edilmir. Lakin mərasimlərlə bağlı aparılan araşdırmalarda onlardan bəhs edilmiş, xalq oyun və tamaşaları müxtəlif tədbirlərdə, mümkün olduqca, əyani şəkildə canlandırılmışdır. Məqalədə xalq oyun və tamaşaları ilə bağlı mühacirətdə aparılan araşdırmalar təhlil ediləcəkdir. Açar sözlər: mühacirət, tədqiqat, azadlıq, uşaq oyunları. Алмаз Гасанкызы Народные игры и представление в исследованях эмигрантской фольклористике Резюме Те интеллигенты Азербайджана, которые из-за своих политических взгляд проживали в разных странах мира, исследовали все жанры фольклора. Одной из задач, поставленных перед собой исследователями-эмигрантами, было собирание азербайджанских фольклорных материалов, а другой задачей была их подготовка и опубликование для широкой читательской массы, и тем самым пропагандирование национальной культуры нашего народа. В эмиграции народные игры и представление не исследовано отдельно. Но в исследованиях об обрядах и говорится о народных играх и представлениях. Кроме этого, в разных мероприятиях было исполнены разные народные представление и игры для очного воображение. В статье привлечены к исследованию труды эмигрантской фольклористики посвященные народным играм и представлениям. Ключевые слова: эмиграция, исследование, свобода, детские игры. Almaz Hasankizi National plays and shows in the emigration researches Summary The intellectuals forced to emigrate to different countries of the world because of the political reasons have conducted researches on various genres of the folklore. Moreover, a vast number of folklore materials were collected, translated and published in the emigration. We do not coincide to the theoretical studies dedicated specifically to folk plays. However, the researches on the ceremonies have touched upon them as well, and folk plays and shows were animated as vividly as possible in different ceremonies. The article will analyze the researches conducted in the emigration on folk plays and shows. Key words: emigration, research, freedom, child plays. Aydındır ki, xalqın dili qədər onun yaratdığı sənət nümunələri çox mühüm əhəmiyyət kəsb edir, onlar qorunmasa, toplanıb dəyərlərdirilməsə, xatirələrdən silinir, özlərilə birlikdə onu yaradanların tarixini də məchulluğa aparırlar. Bu gerçəyi Azərbaycanı əsarətdə saxlayanlar da yaxşı dərk edirdilər və öz müstəmləkəçilik siyasətlərini, milli nə varsa, onun unutdurulması istiqamətində müəyyənləşdirirdilər. Sovet siyasi rejiminin folklorşünaslıqla bağlı yeritdiyi siyasətin nə qədər yanlış olduğunu təsəvvür etmək üçün təkcə Mərkəzi Komitənin baş katibi Mircəfər Bağırovun Azərbaycan Kommunist partiyasının XVIII qurultayındakı nitqinə nəzər salmaq kifayətdir. Azərbaycan Elmlər Akademiyasında alimlərin elmi işlərilə bağlı fəaliyyətinə etiraz edən M.Bağırov həmin iclasda ironiya ilə demişdir: “Elmi tədqiqat işi “plan”larında “Abşeron toy adətləri” kimi “vacib” və “elmi” mövzular var idi” (9). “Kommunist” qəzeti çıxışın həmin hissəsindən sonra mötərizədə salonda gülüşmə olduğunu ayrıca qeyd etmişdir. Bu da milli adət-ənənələrə o dövrün münasibətini göstərən faktlardandır. M.C.Bağırovun nitqinin davamında sovet iqtidarının iç üzü bütün eybəcərliklərilə görünməkdədir. Belə ki, başdan-ayağa azərbaycançılığa, türkçülüyə nifrət notlarına köklənən bu dəhşətli nitqdə elm, sənət adamlarına – ziyalılara qarşı ağlasığmaz cəza tədbirlərinin həyata keçirilməsinə çağırış dövrün acınacaqlı və vahiməli mənzərəsini əks etdirməkdədir: “Yoldaşlar, ideoloji təhriflərə və burjua millətçiliyi təzahürlərinə qəti son qoymaq və marksizm-leninizmə zidd ideologiya yayanları amansızlıqla ifşa etmək və onlara divan tutmaq lazımdır” (9). Beləliklə, sovet dönəmində xalqın azadlıq və hürriyyət arzularını alovlandıran, əsarət, köləlik buxovlarından qurtulmağa səsləyən ədəbi əsərlər ya senzura tərəfindən yasaq edilmiş, ya da məcburiyyət üzündən bəzən hətta Azərbaycanın öz tədqiqatçıları tərəfindən sovet ideologiyasına uyğunlaşdırılaraq təhrif edilmiş, yanlış təbliğ olunmuşdur. Bu yanlış siyasətin həyata keçməsinin qarşısını alan əsas maneələrdən biri və birincisi mühacirətdə fəaliyyət göstərən Azərbaycan ziyalıları olmuşlar. Onlar vətəndən uzaqlarda olsalar da, Azərbaycanın türk kimliyindən heç vaxt ayrılmayacağını, hər zaman milli dəyərlərini qoruyacağını öz tədqiqatlarında bildirməklə yanaşı, xalqın yaratdıqlarını yaşatmaq üçün əllərindən gələni edirdilər. Qeyd etmək lazımdır ki, mühacirətdə xalq oyun və tamaşaları ilə bağlı ayrıca nəzəri tədqiqat əsərinə təsadüf olunmur. Lakin mərasimlərlə bağlı aparılan araşdırmalarda bu mövzu ilə bağlı müxtəlif fikirlər səsləndirilmiş, xalq oyun və tamaşalarının təsviri verilmişdir. Mühacirətdə xalq oyunları ilə bağlı məlumatlara daha çox professor Əhməd Cəfəroğlunun tədqiqatlarında təsadüf edilməkdədir. Belə ki, folklorşünas alimin 1940-cı ildə İstanbulda “Xalq evi”ndə etdiyi çıxışı əsasında hazırlanan “Folklorumuzda milli həyat və dil bakiyələri” adlı araşdırmasında sayaçı mərasimlərinin keçirilməsi ilə bağlı təsvirlər öz əksini tapmışdır. Uşaqlar tərəfindən xüsusi bir həvəslə keçirilən sayaçı mərasim-tamaşalarını diqqətlə izləyən müəllif bəzi qaranlıq məqamları aydınlaşdırmağa çalışmışdır. Anadoluda “Saya gəzməsi” adı ilə keçirilən uşaq əyləncəsi və Azərbaycandakı buna uyğun nəğmələr arasındakı əlaqəyə diqqət yetirən Ə.Cəfəroğlu bunun bir mərasim olduğunu aşkara çıxarmışdır. Bu tədqiqatında Əhməd bəy Anadolunun bir çox bölgələrində şahidi olduğu həmin mərasimin, həmçinin orada iştirak edənlərin təsvirini vermişdir: “...çocuqlar tərəfindən icra edilən bu mərasim “döllər” tutduğu zaman icra edilməkdədir. Çobanlardan birisi, yaxud “Saya gəzisi”ndə iştirak edən çocuqlardan hər hankisi “kərək” adı daşıyan çəni boynuna taxar və qafilə halındakı çocuq qrupunun başında olmaq üzərə davar sahiblərinin evlərinin bircə-bircə dolaşaraq bu şərqini söylərlər: Saya, saya sallı gəlin, Tokucağı ballı gəlin. Salam verdim, aldınmı? Saya gəldi, gördünmü? Gec gedəlim yaylaya, Yaylamızı yaylamıya. Gəlin deyir ki: Mən yaylamı yayladım Qarlı soyuq sularla Mən dərdimi eylədim” (5,29-30). Tədqiqatçı təsvirini davam etdirərək davar sahiblərinə quzu verildiyini və əvəzində iştirakçılar hədiyyələr aldıqlarını, hətta Konyada bu bəxşişin “Göbedeyi” adlandırıldığını qeyd etmişdir. Ə.Cəfəroğlu Niğdə bölgəsində eyni şəkildə keçirilən Saya mərasim-tamaşasında isə əsas iştirakçılar – oyunçular haqqında məlumat vermişdir. “Gəlin”, “qoca”, “ərəb”, “tülkü”, ”dəfçi”, “qavalçı” adlandırılan altı nəfərin bu oyunda müəyyən vəzifəsi olduğunu, qalan iştirakçıların isə quzu daşıdığını göstərmişdir. Beləliklə, Ə.Cəfəroğlu bu xalq oyununun “aktyorları” haqqında bilgilər verdikdən sonra onun tarixi köklərini araşdırmışdır. Müəllif Azərbaycanın Bakı və İrəvan bölgələrində daha çox yayılmış olan eyni mərasimin nəğmələrini müqayisə edərək belə bir nəticəyə gəlmişdir: ”Ədası, tərzi və dili hər halda xalq şeirinin məhsulu olduğuna şübhə buraxmamaqdadır. İçində bir sürü xalq fəlsəfi fikirləri və hətta islami, qeyri-islami bir sıra etiqadlar yer bulmuşdur” (5,31). Almaniyada mühacir ömrü sürən Behruz Həqqinin “Koroğlu”–tarixi-mifoloji gerçəklik” əsərində sayaçı mərasim tamaşalarının özəllikləri haqqında qısa şəkildə bəhs edilmişdir: “Ata-babalarımız bahar ərəfəsində, qoyun və keçinin artımı ilə eyni vaxtda “Dul, soy, nəsil” adlandırdıqları bir mərasim keçirərmişlər. Həmin günlərdə bu mərasimi icra edənlərə “sayaçı”, təbiətə təsir edib onu ovsunlamaq üçün oxunan mahnı və şeirlərə isə “sayaçı sözləri”, yaxud da “soyçu sözləri” deyərdilər. Bu mərasimi icra edənlər çoban paltarı geyərək (mən özüm uşaqkən dönə-dönə bu mərasimi Təbrizdə görmüşəm) bir neçə keçi və qoyunla birlikdə şəhər və kəndləri gəzib, qoyun və keçiyə ehtiram əlaməti olaraq maldarlığın müqəddəsliyilə bağlı mahnı və şeir oxuyardılar” (8,293). Yağışı və günəşi çağırma mərasimi və bu zaman təşkil edilən xalq tamaşaları haqqında müəyyən məlumatlara Ə.Cəfəroğlunun tədqiqatlarında təsadüf olunmaqdadır. Alim həmin oyunlar zamanı oxunan duaya Anadoluda “Gode-gode”, bəzən “Kəpçə qadın”, bəzən “Çömçə gəlin” və ya “Çullu qadın” deyildiyini, Azərbaycanda isə “Qodu-qodu”, ya da “Dodu-dodu” adlandırıldığını qeyd etmişdir. “Qodu”, “dodu” , “gode”nin kəlmə kimi türk lüğətlərində yer almadığını, yəni əslində bu sözlərin hər hansı bir məna ifadə etmədiklərini bildirən tədqiqatçı müxtəlif türk ellərində uşaqların ev-ev dolanaraq icra etdikləri bu mərasimi oxucusu üçün canlandırmağa çalışmışdır. Ə.Cəfəroğlunun verdiyi təsvirə görə Safranboluda “Gode-gode” yağışı çağırma mərasimi kimi keçirilir, uzun sırıqları olan özünəməxsus geyimdəki uşaqlar nəğmə oxuyaraq qapı-qapı dolaşaraq, ərzaqdan ibarət hədiyyələr toplayırlar, ən uzun sırığı daşıyan başçı olur, verilən bəxşişlər onun boynundan asdığı torbaya yığılar, sonda onların arasında bölünür və oyun bitir. Əhməd bəy oxunan şərqiləri də tədqiqatına əlavə etmişdir: Gode-gode göl olsun, Evin önü sel olsun. Arpa, buğda çox olsun, Göydən rəhmət, yerdən bərəkət! Bi deyim un, bi deyim su, Dəyməndə oluk daşacaq, Qurbalar içəriyə qaçacaq. Godecuğum bəxşiş verürsə, Rahmət göydən yağacaq Ver, Allahım, ver (5,26). Azərbaycanda “Qodu-qodu”nun yağışı deyil, günəşi çağırma mərasimi kimi keçirildiyini və müəyyən qədər fərqli olduğunu bildirən Ə.Cəfəroğlu burada taxta qaşıq və ya kəfkirdən bir gəlincik düzəldərək onun boynundan kəhrəba təsbeh asaraq, bəzədildiyini, uşaqların nəğmələr söyləyərək evlərdən bəxşiş topladıqlarını göstərmiş və həmin şərqiləri örnək kimi tədqiqatlarına daxil etmişdir (5,26). Xatırladaq ki,“Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi” kitabında da “Qodu-qodu” günəşi çağırma mərasimi kimi təqdim edilmişdir, burada verilən örnəklər isə cüzi fərqlidir (3,118-119). Ərzurum, Əhlət, Van bölgələrində, Azərbaycanda və tərəkəmələrdə bu mərasimdən sonra yeyilən yeməyin – şilənin adının şamanizmdən qalan “şölən”in dəyişilmiş şəkli olması ehtimalını irəli sürən Ə.Cəfəroğlu Anadoluda “adak aşı”, Azərbaycanda isə “fəsəli” adlı yeməyin də yeyildiyini xatırlatmışdır (4,146; 6,72). Ə.Cəfəroğlu uşaqların bu oyunda mütləq gəlinciklə iştirak etməsinin müxtəlif şərhlərə yol açdığını bildirmişdir, bəzilərinə görə Qodunun Günəş və Ay, bəzilərinə görə isə büt – ilahi şəklində izah edildiyini, mərasimdə iştirak edən həmin gəlinciyin də bu fikri təsdiqlədiyini irəli sürmüşdü. “Folklorumuzda milli həyat və dil bakiyələri” məqaləsində həm sayaçı, həm də “Qodu-qodu” mərasimlərinin türkdilli xalqların kültüründə ən qədim zamanlardan bəri mövcud olduğunu, son illərə qədər uşaq oyunları şəklində gəlib çatdığını bildirən alim yazmışdır: “Bunlar hər hansı bir yabançı təsirdən məsun qalan çocuqların xəyali məhsulları olduqlarından bəkarətini mühafizə edə bilmişdirlər. Eyni zamanda kənd uşaqlarının hürr və sərbəstcə oyun yapmaları bu dədə-babadan qalan məhsulların az bir fərqlə mühafizəsinə yardım etmişdir (5,25). Mühacirətdəki Azərbaycan ziyalıları öz adət-ənənələrini yaşatmaq, qorumaq, sahiblənmək üçün onları yalnız toplayıb nəşr etməmiş, həm də imkan olduqca, əyani şəkildə canlandırmağa çalışmışlar. 1971-ci il “Azərbaycan” (Ankara) dərgisinin özəl sayında İsgəndər Aküzümün Türkiyədə Azərbaycan mədəniyyəti ilə bağlı mühacirlər tərəfindən keçirilən müsamirə gecələrindən birinin hesabatına həsr olunan “Azərbaycan folklor şənlikləri” adlı məqaləsi bunu açıq göstərməkdədir. Müəllif yazır: “Azərbaycan Kültür Dərnəyinin Folklor qrupu “Gəlin götürmə” havası ilə Azərbaycanda yapılan bir düyünü (toyu) canlandırırdı. Salonun bir tərəfində gəlin alayı, digərində damad tərəfi ... yerlərini aldıqdan sonra çalğı qrupu çaldığı oyun havaları ilə tək, cüt və qrup halında milli oyunları ifa edirdi” (1,34). Mühacirlərin canlandırdıqları Azərbaycan toyunun bir çox detallarının sevgi və hassalıqla Türkiyə tamaşaçısına təqdim edilməsi yazıda öz əksini tapmışdır ki, bu da qərib ziyalıların xalq ənənələrinə olan sonsuz məhəbbətinin göstəricisidir: “Düyün (toy) sona çatmış, gəlin alayı salonu tərk edərkən, alayın önündə oynayaraq gedən xonçanı (sini, təpsi) daşıyanın hərəkəti hər kəsin diqqətini çəkirdi. Hələ çıxışda anfi üzərinə çıxarılmış damadın əlində bir alma ilə gəlinin gəlişini həyəcan içində gözləməsi və aldığı vəziyyət görməyə dəyər bir mənzərə idi (1,34). Yeri gəlmişkən, mətbuatda verilən hesabatlara əsaslansaq, Azərbaycanın mühacir qadınları milli mənəvi sərvətlərin, müxtəlif mərasimlərin, xalq mahnılarının, oyunlarının və rəqslərin vətəndən kənarda təbliğ olunmasında yaxından iştirak etmişlər. Belə ki, “Azərbaycan” (Ankara) dərgisində verilən “Ərgənəkon bayramında qadınlar boz qurd oyunu oynadılar” məqaləsində “yüksək təhsil görmüş azərbaycanlı qadınların təşkil etdiyi” təntənəli bir mərasim, xanımların Vətənin əsarətinə qarşı alovlu çıxışları, eyni zamanda ifa etdikləri mahnılar, rəqslər və xalq oyunları haqqında məlumat verilmişdir (7,86). Xanımların fəaliyyətini yüksək dəyərlədirən Azərbaycan Kültür Dərnəyinin təşəkküründə isə deyilir: “Azərbaycanlı qadınlar da milli davamıza mücahidlərin yanıbaşında kommunist rus istilası altında sümürülən, yoxolma təhlükəsi qarşısında qalan Vətən Azərbaycanın qurtarılması savaşı içərisindədirlər. Nə mutlu böylə müqəddəs və şərəfli davada səf tutan türk analarına, bacılarına” (7,87). “Azərbaycan” dərgisinin ayrı-ayrı saylarında milli sərvəti sahiblənərək qorumaq məqsədilə mühacirətdə keçirilən tədbirlər və bu zamanı müxtəlif folklor örnəklərini – xalq oyunları, saz havaları, mahnılar, rəqslər (onların içərisində “Nazlı bahar”, “Xala-bacı”, “Gündəvur”, “Diringi” və s. kimi artıq unudulmaqda olanlar da var) təqdim etməklə Azərbaycan mədəniyyətinin tanıtdırılması haqqında xəbərlər öz əksini tapmışdır (2,19-20). Xalq oyun və tamaşaları milli mədəniyyətimizin mühüm bir hissəsidir, onların təhlilə cəlb edilməsi bu gün də aktual olaraq qalmaqdadır. Qeyd etməliyik ki, bu mövzu ilə bağlı mühacirətdə aparılan araşdırmaların öyrənilməsi folklorşünaslığımız üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir və hələ də gələcək tədqiqatçısını gözləməkdədir. Qaynaqlar
SALYAN-NEFTÇALA BÖLGƏSİNDƏ MEYDAN TAMAŞALARI VƏ UŞAQ OYUNLARI Aynurə Sadıqqızı (Səfərova) AMEA Folklor İnstitutu aynura.safarova1@gmail.com Özət Xalq arasında vaxtilə geniş yayılmış meydan tamaşaları və oyunların bir çoxu hazırda sıradan çıxmışdır. Şəbihləri və Məhərrəm ayının Aşura günündə icra olunan “Ələm gəzdirmə” adətini unudulanlar cərgəsində xüsusilə qeyd etməliyik. Bəzi uşaq oyunları vardır ki, onların da bir çoxu unudulmuşdur. Belə oyunlardan həm oğlanlar, həm də qızlar arasında oynanılan “Turnavırdı”, “Bəgməgizir”, “Köçaldıqaç”, əsasən oğlanlar arasında oynanılan “Eşşək beli sındırdı”, “Yoldaş, səni kim apardı”, “Qayışgötürmə” və s. misal göstərə bilərik. Malik olduğumuz bir çox milli-mənəvi dəyərlərimizi itirməmək üçün unudulmaqda olan meydan tamaşalarını və bəzi uşaq oyunlarını vaxt itirmədən xalq arasından toplamaq və nəşr etdirmək zəruridir. Açar sözlər: uşaq oyunları, “Turnavırdı”, “Bəgməgizir”, meydan tamaşaları, şəbih, “Ələm gəzdirmə”. Айнура Сафарова Садых кызы Детские игры и площадные спектакли существующие в Нефтчала-Сальянском регионе Резюме Болшинство игр и площадных спектаклей осуществляемые среди детей, подростков вышли из обиходного строя. Среди них в особенности необходимо отметить традиции, которые проводятся в месяце Мехеррем в день Ашуры: «Элем гездирме» и «Шебих». Эсть и такие детские игры, которые забыты. Например такие игры как: «Турнавурды», «Бегмегизир», «Кочалдыгач»; игры которые в основном играют мальчики: «Эшек бели сындырды», «Ёлдаш, сени ким апарды», «Гайышготурма» и.т.д. Чтобы не потерять наши национальные и духовные ценности, которыми мы владеем, необходимо собирать эти площадные спектакли, а также детские игры, которые забыты.
Young and teenagers have forgotton plays being famous in the past. We must especially note about Shebih and “Elem gezdirme” habit which executed in Ashura in Meherrem month. Some child folk plays have been forgotten. For example: “Turnavirdi”, “Begmegizir”, “Kochaldigach”, “Eshshek beli sindirdi”, “Yoldash, sani kim apardi”, “Gayishgoturma” was played among boys. We must gather challenge and folk games for quarding our national and spiritual values. Key words: child folk games, “Turnavirdi”, “Bagmagizir”, challenges, shabih, “Alam gazdirme”. Salyan və Neftçala bölgəsində digər folklor örnəkləri ilə yanaşı meydan tamaşaları və xalq oyunları da geniş yayılmışdır. 2002-ci ildən bəri tərəfimizdən toplanılan folklor örnəkləri arasında bir çox uşaq oyunları və meydan tamaşaları nümunələri vardır ki, onlar özünəməxsusluğu ilə seçilir. Meydan tamaşaları arasında Novruz bayramında Kosa ilə Keçəlin məzəli hərəkətləri, uşaqların evdə yaşlı nənələrinə məxsus pal-paltarları geyinərək qonşuların evinə getməsi, üz-gözlərini hisə batırıb özlərini tanınmaz hala salıb yaxın qohum və qonşuları əyləndirməsi və s. ilə bağlı xatirələr söyləyicilərin yaddaşında qorunur, saxlanır. Novruz bayramı günlərində “Yumurta dığırlatma”, “Yumurta döyüşdürmə” və digər bu tipli oyunlar sözügedən bölgədə bu gün də icra olunur. Vaxtilə Salyan və Neftçala ərazisində Məhərrəm ayının Aşura günündə dini məzmunlu müxtəlif mərasimlər icra olunmuşdur. Bunlardan “Ələm gəzdirmə” adətini xüsusilə örnək göstərmək olar. Bölgə ərazisində “Ələm gəzdirmə” adəti ötən əsrin 60-80-ci illərində mövcud olmuşdur. Ələmi əsasən seyidlər gəzdirirdilər. Ələm beş barmaqdan ibarət əl formasındadır. Əlində Ələm gəzdirən adam ortalıqda gəzişir, kimin nəziri varsa, onun üstünə gedirmiş. İnsanlar ələmə pul və ya xələt bağlayırmışlar. Bu zaman Ələm atılıb-düşərmiş, buna görə bəzən “Ələm cuşa gəldi” ifadəsini də işlədirmişlər. Hazırda bölgədə “Ələm gəzdirmə” adəti tamamilə sıradan çıxmışdır. Lakin Ələm yenə də çox müqəddəs sayılır, məscidlərdə qorunur, nəziri olanlar ona xələt bağlayırlar. Toplama zamanı bölgə ərazisindən qeydə aldığımız mətnlərdən birində şəbih-tamaşanın təsviri verilir. Söyləyici Orucov Ədalət Alşan oğlundan qeydə aldığımız mətndə Salyan rayonunun Şorsulu kəndində icra olunan şəbih-tamaşanın sonradan lətifəyə çevrildiyini müşahidə edirik. “Bir ləzgini bulaq başında oturdub tapşırırlar ki, bu bulağın suyundan heç kimə bir damcı da verməsin. Qucağında körpə balası olan bir gəlin bulağa yaxınlaşır, su istəyir, yalvarır ki, körpəmə bir içim su ver. Ləzgi deyir, yox, vermərəm. Gəlin çox yalvarır-yaxarır, ləzgi ürəyi yumşaq adam olur. O yana-bu yana baxır, deyir, bacı, mən verərəm ey, bu Şorsulu kopoğlannarı qoymur” [2]. Əslində ssenariyə görə ləzgi suyu verməməli, gəlinə qarşı kobud, qaba tərzdə yox deməli imiş. Hazırda bu tipli şəbihlər də bölgədə tamamilə unudulmuş, sıradan çıxmışdır. Bölgənin uşaq oyunları arasında geniş yayılmış, hər kəsin bildiyi oyunlar olsa da, bəziləri digər bölgələrə məxsus oyunlardan fərqlənir. Belə uşaq oyunları arasında vaxtilə “Turnavırdı”, “Köçaldıqaç”, “Təkmə-cüt”, “Bəgməgizir” və s. mövcud olmuşdur. Sadaladığımız oyunları uşaqlığı təxminən 1940-cı illərə təsadüf edən söyləyicilərin repertuarından qeydə almışıq. Neftçala rayonunun Xolqarabucaq kənd sakini, 1928-ci il təvəllüdlü, təhsilsiz Adilə Əhədovanın yaddaşından üç oyun mətni qeydə aldıq ki, həmin oyunlar hazırda bölgədə tamamilə unudulmuşdur. A.Əhədovanın verdiyi məlumata görə, radio-televiziyanın mövcud olmadığı illərdə insanlar gündəlik iş-güclərini görüb-bitirdikdən sonra boş vaxtlarında hər gün bir qonşunun evinə yığışırmışlar. Onlar uzun qış gecələrində cürbəcür oyunlar təşkil edərək öz vaxtlarını daha maraqlı keçirirmişlər. Bəzən bir evə beş-altı evin uşaqları yığışır, müxtəlif oyunlar təşkil edirmişlər. Belə oyunlardan “Turnavırdı” çox maraqlıdır. Söyləyicinin dediyinə görə, bu oyunu oğlanlar və qızlar bir yerdə oynayırmışlar. Uşaqlar çay dəsmalını hörürmüşlər, turna həmin hörülmüş çay dəsmalına deyirmişlər. İki bərabər dəstəyə ayrılan uşaqlardan ikisi dəstəbaşçısı olurmuş. Dəstələrdən birində nə qədər adam vardısa, o qədər də turna düzəldirdilər. Seçilmiş dəstə başçıları əvvəlcə öz aralarında pıç gəlirlər, yəni biri ovcunda gizlətdiyi kiçik çöpü, yaxud kiçicik bir əşyanı tapmaq üçün əllərini bağlı formada digər dəstə başçısına tərəf uzadır. Əgər hansı əldə gizlətdiyini tapırdısa, oyuna birinci qarşı dəstə başlayırdı. Yaxud adi kibrit qutusunu ortaya atırmışlar. Bu tərəfi düşərsə, ciki, digər tərəfi düşərsə, böki deyər, – “Ciki mənim, böki mənim, Tooxan* dursa, o da mənim” deyirmişlər. Əvvəldə uduzan dəstənin uşaqları dairəvi cizgiyə girir. Kənarda qalan dəstə cizgidəki turnaları götürməyə çalışır. Götürə bilməyənləri turna ilə döyürlər. İçəridəkilər kənara çıxır, kənardakılar cizginin içərisinə girirlər. Oyunun əsl mahiyyəti turnanı ələ keçirməkdir. Turnanı ələ keçirən dəstə qalib sayılır. Oyunu uduzan dəstənin oyunçuları həyətə çıxıb üç dəfə ucadan qışqırmalı imiş: “İtdi itin bağlasın, Bu gecə yalaq mənimdi” [2]. Söyləyicinin məlumatına görə bu kəlmələri bütün qonşular eşidirmiş. Səhəri günü hamı keçən gecə oyunu uduzan dəstənin kim olduğunu öz aralarında danışıb gülüşürmüşlər. “Bəgməgizir” oyunu təxminən digər bölgələrdə mövcud olan “xan-vəzir” oyununa çox yaxındır. Oyunun qaydalarına görə oyunçulardan biri bəy, biri vəzir, digəri cəllad və s. vəzifələri icra edirlər. Uduzan oyunçunu döşəmənin üstündə iməkləyə-iməkləyə gəzdirirmişlər. “Təkmə-cüt” oyununda da adi kibrit çöpünü ovucun içərisində gizlədərək digər oyunçudan tapması tələb olunur. Bu zaman kibrit çöpünü tapmağa çalışan oyunçu aşağıdakı parçanı oxuyurmuş: * tooxan dursa – dik dursa “Ya ondadı, ya bunda, Halvaçı tükanında, Ağam didi, vır bunda… [2]. Bağlı ovuc açılır, əgər kibrit çöpü tapılırdısa, udurdun, əgər tapılmadısa, uduzurdun. Söyləyicinin dediyinə görə bu oyunda da uduzan oyunçu həyətə çıxıb qışqırırmış: “İtdi itin bağlasın, Bu gecə yalağ mənimdi” [2]. Qədim oyunların təsviri bir daha göstərir ki, uşaqlar öz oyunlarını gündəlik həyat və məişət tərzlərinə uyğun formada təşkil edirmişlər. Bölgə ərazisində diqqətimizi çəkən ən maraqlı məqamlardan biri isə buranın uşaqlarının halay tutaraq “Ya lələm” çəkməsi oldu. “Ya lələm” halay-nəğməsini Salyan rayonu Borankənd kəndində yaşayan 1937-ci il təvəllüdlü Quliyeva Pakizə Əlibala qızından qeydə aldıq. Onun verdiyi məlumata görə, bu oyunu 13-15 yaşlı qızlar əl-ələ tutaraq hərəsi bir-iki bayatını xüsusi avazla oxuyur, növbəni digərinə ötürürmüşlər. Söyləyici 12 bənddən, hər bəndi beş misradan ibarət olan “Ya lələm” halay mahnısını bizim üçün gözəl bir avazla oxudu. Mahnının hər bəndi “ya lələm” kəlməsi ilə başlayır, demək olar ki, hər bənd “Ya lələm, halay döndər belə” misrası ilə bitir. Ya lələm, halay vırun düzülsün, Ya lələm, xumar gözzər süzülsün, Ya lələm, hər kəs halay çəkməsə, Ya lələm, əli əldən üzülsün. Ya lələm, halay döndər belə [2]. Bu oyun əsasən Salyan rayon mərkəzində yaşayan uşaqların sevimli oyunu olmuşdur. Oyunda oğlanlar iştirak etmir, lakin qızlar kənardan onlara baxan oğlanlara da “sataşırmışlar”. Ya lələm, miçətkəni qurmuşam, Ya lələm, daldasında durmuşam. Ya lələm, burdan gedən oğlanın Ya lələm, ürəynə xal salmışam, Ya lələm, halay döndər belə [2]. Qeyd edək ki, bu halay mahnısına uyğun mətn 1968-ci ildə nəşr olunmuş “Azərbaycan folkloru antologiyası”nın birinci kitabında “Halay oyunu” başlığı ilə verilmişdir [1, 32]. Müqayisə apardıqda məlum oldu ki, bizim topladığımız bəndlərin bir çoxu orada yoxdur. Bu da deməyə əsas verir ki, halay mahnısının mətni daha böyük olmuşdur, vaxtında toplanmadığına görə bir hissəsi yaddaşlardan silinib getmişdir. Bölgə ərazisində bəzi uşaq oyunları da vardır ki, həmin oyunları əsasən oğlan uşaqları oynayır. Belə oyunlardan yaşlıların “Eşşək beli sındırdı” adlandırdığı, nisbətən gənc nəslin “Əvvəli” (bəzi bölgələrdə buna “Ənzəli” də deyirlər) adlandırdığı, “Topağacı”, “Yoldaş, səni kim apardı”, “Çilingağac”, “Qayışgötürmə”, “Yeddi şüşə” və s. oyunları misal göstərmək olar. Uşaqlıqda oynanılan oyunların onların həyatında mühüm olduğunu qeyd edən Səlimov-Şağani yazır: “Mütəhərrik idman səciyyəli oyunlar fiziki cəhətdən inkişaf üçün ən yararlı vasitədir. Əsrlər boyu uşaq və gənclərimizin qolu, biləyi bu cür xalq oyunlarında bərkimişdir” [3, 4]. Uşaq oyunlarının yeniyetmə oğlan uşaqlarının fiziki cəhətdən güclü olmasına səbəb olduğunu qeyd edən folklorşünas L.Vaqifqızı isə bu tip oyunların əski türk əxlaqından doğduğunu qeyd edir. “Oyunların müəyyən bir qismi uşaqların, xüsusilə də oğlan uşaqlarının fiziki cəhətdən güclü, əsl döyüşçü kimi böyüməsinə şərait yaradır. Bu da əski türk əxlaqından doğan haldır. Döyüşkən türklər övladlarının da əsl cəngavər kimi böyüməsində maraqlı idilər” [4, 53]. Bölgədə qızların öz aralarında oynadıqları oyunlar da diqqətçəkəndir. Belə ki, “Öycük-öycük” (yəni “evcik-evcik”), “Dəsmalatdı”, “Şəkər çörək”, “Xalabacı”, “Bəmbənövşə”, “Gizlənpaç”, “Ortada qaldı”, topla oynanılan, iplə oynanılan müxtəlif oyunlar onların boş vaxtlarını maraqlı edir. Bu oyunların bəzilərində kiçik yaşlı qızlar gələcəkdə evdar olmanın sirlərini öyrənirlər. Bu baxımdan, oyunların böyüməkdə olan nəslin həm ağıllı, intellektli, səliqə-sahmanlı, həm də gözəl davranış qaydalarına sahib olması və mükəmməl yetişməsi üçün mühüm rol oynadığını deyə bilərik. “Azərbaycan və Anadolu folklorunda oyun və tamaşalar”ı araşdıran M. Məmmədova da “qız uşaqlarının balaca vaxtdan sevərək oynadıqları oyunların böyüdükləri ailə və mühitin adət-ənənələrinə uyğun olaraq, böyüklərin elədiklərini təqlid edərək” icra etdiyini vurğulayır [5, 14]. Sahib olduğumuz milli-mənəvi dəyərləri daim yaşatmaq və yeni nəslə ötürmək üçün uşaq oyunlarını, həm də meydan tamaşaları örnəklərini Azərbaycanın bütün bölgələrindən toplamaq və nəşr etdirmək vacib məsələlərdəndir. Yüklə 2,97 Mb. Dostları ilə paylaş:
|