Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi ­­­­­­­­­­­­­­­folklor institutu­­­­­­­­­­­­­­­­­

§ 12.26. Xaoslu insanlarla xəbərləşmə
Kərəm yoluna davam edir. Bir obaya çatır. Oba sakin­lə­ri­nin davranışı qeyri-kosmik davranış olub, şamanların xa­os/yeraltı dünyada rast gəldikləri insanların davranışlarını xa­tır­ladır: “Buranın adamları yaman qonaq sevməyən adamlar idi­­lər. Kərəmgil burada bir qədər dolandılar. Bunlara heç kim ya­xın gəlmədi. Kərəm baxdı ki, elə adamlar o tərəfə, bu tərəfə ke­­çir, amma heç kim onların halını soruşmur. Kərəmin ürəyi qu­­barlandı, sazını dərdli sinəsinə mindirdi, zilini zil, bəmini bəm elədi, aldı, görək (4 bəndlik şeirlə – S.R.) nə dedi:
Qürbət eldə qərib-qərib ağlaram,

Müşkül halım bildirən yox, bilən yox!

Gecə-gündüz fəğan qılıb yanaram,

Ağladan yox, güldürən yox, gülən yox!...”¹⁷⁹

Süjetüstündə bu məkan, göründüyü kimi, “Qürbət el” ad­landırılır: Kərəm bu məkanda yad varlıq – qəribdir. Mət­nin süjetüstü planında epik-təsəvvüfi işarə olan “qürbət” se­man­teminin süjetaltı ekvivalenti “xaos” arxetipidir. Bu halda “qə­­­­­rib” obrazının da xaos məkanı baxımından ekvivalenti “qey­­ri-xaoslu” (“kosmoslu”) deməkdir. Beləliklə, Kərəm sü­jet­­­­üstündə qürbətdə olan qərib, süjetaltında xaosda olan “qeyri-xaoslu”/”kosmoslu”dur. Heç təsadüfi deyidir ki, mətn­də qürbət adamlarının qəribə davranışları şamanların yeraltı dün­yada rast gəldikləri bir sıra məkanların sakinlərinin dav­ra­nış­larına uyğundur. M.Eliade belə hallardan biri haqqında ya­zır ki, ölmüş insanın ruhunu o biri dünyaya müşayiət edən şa­manın yolu əvvəlcə rahat olur, lakin ölülərin ölkəsinə ya­xın­­laşdıqca çətinliklər artır. Yolu böyük bir çay kəsir və bu za­­­man yaxşı şaman olmaq lazımdır ki, bütün ləvazimatları o bi­­­ri sahilə keçirə biləsən. Bir az getdikdən sonra insan fəaliy­yə­­tinin izləri görünür: ayaq izləri, kül, ağac talaşaları. Bu o deməkdir ki, ölülərin kəndi yaxınlıqdadır. Doğrudan da, ar­­tıq itlərin hürüşməsi eşidilir, yurdlardan çıxan tüstü gö­rü­nür, ilk marallara rast gəlinir. Onlar Yeraltına gəliblər. Ölülər dər­hal top­­laşır və şamandan onun və yeni gələn ölünün adını so­­ruşurlar. Şaman ehtiyatlılıq edib özünün əsl adını gizlədir.. O ruh kütləsinin içində özü ilə gətirdiyi təzə ruhun qo­hum­la­rı­nı axtarır ki, onu onlara həvalə etsin¹⁸⁰.

Bu halda Kərəm də belə bir məkana gəlib çıxmışdır və bu zaman onun qürbət şəhərin adamlarının biganə hə­rə­kət­lə­rin­dən qubarlanaraq oxuduğu şeir süjetüstü formasına görə passiv (birtərəfli) xəbərləşmədir.

Mətnin bu hissəsində Kərəmin kosmoloji süjet baxımın­dan xaosda olduğunu göstərən başqa bir səciyyəvi element də var­dır. Belə ki, orada bir müddətdən sonra bir qoca kişi öz tə­şəbbüsü ilə bunlarla ünsiyyət qurur. Məlum olur ki, bu insan hə­min şəhərdən deyil. Bunu, əlbəttə, yeraltı dünyaya enən şa­man­ların bəzən burada özləri kimi diri insan­lara – maska­lan­mış şamanlara rast gəlməsi kimi şamanlıq təcrübəsindən mə­lum olan motiv kimi izah etmək daha ağlabatandır.