Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi ­­­­­­­­­­­­­­­folklor institutu­­­­­­­­­­­­­­­­­

§ 1. Xaos – övladsızlıq
“Əsli-Kərəm” dastanı epik-mifoloji dünya modelinin kos­­moloji strukturuna uyğun olaraq xaosun təsviri ilə baş­la­yır. Gəncənin xanı Ziyad xanın və onun vəziri Qara keşişin öv­ladları yoxdur. Onların qəlbi açılmır, üzləri gülmür. Bu, mi­foloji dünya modelində ilkin xaos durumudur. Azərbaycan epik-mifoloji düşüncəsinin nağıl kodundakı “Biri var idi, bir yox idi” formulu natamamlığı, nizamsızlığı – xaosu bildirdiyi kimi, burada da eyni durumdur:

Var olanlar (“biri var”): valideynlər;

Yox olanlar (“biri yox”): övladlar.

Kosmosun – həyatın yaranaraq davam etməsi üçün hər ikisi olmalıdır.

Burada xaotik durum strukturu təşkil edən elementlər və on­lar arasındakı münasibətlər baxımından diqqəti cəlb edir. İlkin xaotik durumun Azərbaycan eposu üçün xarakterik olan “Biri var idi, bir yox idi” formulu burada nəzərdən keçirilən mətn xronotopunu bütün şaquli və üfüqi struktur səviyyələri buyunca təşkil edir.

Dünya modeli mifoloji xronotopu bütövlükdə əhatə et­məklə iki hissədən – kosmos və xaosdan təşkil olunur. İndi­ki halda Ziyad xan və Vəzir Qara Keşiş bu hissələri antro­po­lo­ji səviyyədə təmsil etməklə dünya modelinin üfüqi struktu­runu təş­kil edirlər. Əlbəttə, onlardan birinin xan, o birinin vəzir olması bu oppozitiv modeli şaquli struktur kimi də gö­türməyə im­kan verir. Ancaq həm xan, həm də vəzir – hər ikisi ha­ki­miyyətin zirvəsini təmsil etdikləri üçün bunların arasında da­ha çox üfüqi xronotopla səciyyələnən qarşıdurma var.

Ziyad xan bütün dastan boyunca xeyir başlanğıcı, Qara Keşiş şər başlanğıcı təmsil edir. Bu cəhətdən onların yaratdığı oppozitiv model bütün hallarda kosmos-xaos qoşalığıdır. Diq­qəti vəzir Qara Keşişin adı cəlb edir. “Qara”, dünyanın demək olar ki, bütün mifologiyalarında, o cümlədən oğuz mifologi­ya­sında xaosun işarəsidir. Burada onun keşiş olması dastanın ifa olun­duğu mühitin etnokosmik gerçəkliklərini inikas edir. Baş­qa sözlə, “Vəzir Qara Keşiş” adının bütün semantik ma­hiyyəti “qara” işarəsi ilə bağlıdır: “Keşiş” adında işarələnən xris­­tianlıq və ermənilik “qara” adındakı xaotik semantikanı bü­­tün sə­viy­yə­lərdə yalnız gücləndirir. Burada bir sıra Azər­baycan tədqi­qat­larında göstərildiyi kimi, Əslinin, o cümlədən onun ata­­­sının – Qara Keşişin xristian erməni yox, Şimali Azər­bay­can əra­zi­sində yaşamış və sonradan islam dinini qə­bul etmiş xristan al­ban olması²³ da məsələnin mahiyyətini də­yişmir. Belə ki, “Qa­ra” adı ilə işarələnən obraz xaotik varlıq­dır. O, epik düşüncənin xristian albanları dövründə alban, XIX əsrdən rus imperiyası tərəfindən Qafqaza yerləşdirilmiş ermənilərlə ünsiy­yət dövrün­də erməni ola bilər. Lakin “Vəzir Qara Keşiş” adın­dakı dini (xristian) və milli (erməni) mən­su­biyyəti ifadə edən “Keşiş” adı bir işarə kimi ikinci dərəcəli olub, bütün hallarda bir­başa xaosu işarələndirən “qara” se­man­teminin məna cərgə­sinə aid­dir. Bunu “Vəzir Qara Keşiş” adının başqa dastanlarda keşiş (xris­tian) və erməni olmaması da təsdiq edir. Elə “Əsli-Kərəm” dastanının tərtibçiləri də bu adla bağlı yazırlar: “Qara Keşiş – Ziyad xanın vəziri kimi verilir. Başqa dastanlarımızda da Qara vəzir adlı bir sıra mən­fi surətlər vardır”²⁴.

Övladsızlıqla bağlı durum bütün əlamətləri ilə xaosu işarələndirir. Burada bütün məna vahidlərinin işarəsi xaosla bağlıdır: