Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi ­­­­­­­­­­­­­­­folklor institutu­­­­­­­­­­­­­­­­­

§ 13.1. Quzu Xaosa keçid ritualında kəsilən Qurban kimi
Süjetüstünün bundan sonrakı hissəsi xüsusi diqqət tələb edir:

– Qazan kafirlərin olduğu məkana yola düşür;

– Çoban da onunla yollanır.

– Qazan ac olduğunu söyləyir.

– Onlar Qaba Ağacın dibində bir Quzunu yeyirlər.

– Qazan Çobanın onunla gəlməsini ayıb hesab edib, onu apar­maq istəmir.

– Qazan Çobanı dibində quzu yedikləri Qaba ağaca bağ­la­yır.

– Çoban Qaba ağacı kökündən çıxarıb, yenə də yola dü­şür.

– Çoban yalnız bu ağacla Qazana yemək bişirəcəyini, yə­ni ona aşbazlıq edəcəyini bəyan etdikdən sonra Qazan ona gəl­məyə icazə verir³²⁹.

Bu, süjetüstünün təqdim etdiyi mənzərədir. Süjetaltında bu hadisələrin kosmoloji semantikası var. Beləlikə, kosmoloji sxem/süjetə görə:

– Qazanla Çobanın Qaba ağacın dibində oturub, quzu ye­mələri ritual hadisəsidir: çünki onlar quzunu statusdəyişmə ri­tualını tamamladıqdan, ritual rollarını dəyişdikdən sonra (ya­xud ritualın özündə) yeyirlər.

– Demək, bu, ritual yeməyidir və ritualın tər­ki­bi­nə/strukturuna aid konsept (qurban) və aktdır (qur­ban­ver­mə).

– Quzu heyvandır, ritualda kəsilən və yeyilən heyvan isə qurbandır. Bu halda onların yediyi quzu qoyun qur­ba­nı­dır.

– Qurbanvermə statusdəyişmə ritualının mühüm ak­tı­dır. Qazan və Çoban statuslarını (cildlərini/görkəmlərini) ka­fir məkanına (Xaosa) adlamaq üçün dəyişirlər. Bu halda Qu­zu/Qo­yun onların adlama üçün verdikləri qurban da ola bilər.

– Qurban totemdir, totemin ətini yemək ritual müd­də­tində ona çevrilmək deməkdir. Bu halda Qazanın quzu/qoyun əti­ni yeməsi Şaman/Qəhrəman arxetipi baxımından onun Qu­zu/Qoyuna çevrilməsi və bu görkəmdə Xaosa adlaması de­mək­dir. Dastanın səkkizinci boyunda Basat da Təpəgözün xaosun epik metaforası olan mağarasından çölə/kosmosa qo­yun/qoc dərisinə bürünməklə (qoyun cildinə girməklə) ad­la­ya/keçə bilir. Başqa sözlə, Qazanın quzu/qoyun yeməsi həm də cilddəyişmədir. Eyni sözü Çoban haqqında da demək olar.

– Quzunun ağacın dibində yeyilməsi də qurbanvermə aktını təsdiqləyir. Qurban həmişə müqəddəs məkanlarda kə­si­lir. Bu halda onların quzunu Qaba ağacın dibində yemələri həmin ağacın (dibinin) müqəddəs məkan olduğunu göstərir.

– Xaos dünya modelinin üfüqi strukturuna görə Kos­mo­sun periferiyasından kənarda, şaquli strukturuna görə Kosmo­sun altında (Yeraltı dünyada) yerləşir. Dünya mo­delinin şaquli strukturunda Göy, Yerüstü və Yeraltı dünyalar Dün­ya Ağacı va­si­təsilə birləşir. Ağacın yuxarısı – Göyü, göv­də­si/dibi – Yerüs­tünü, kökləri isə – Yeraltını bildirir. Demək, Xaosa adlamaq istəyən Qazan və Çoban dünya modelinin üfü­­qi strukturuna görə yola davam etməli, şaquli strukturuna görə isə ağacın kökləri ilə Yeraltına/Xaosa enməlidirlər. Bu hal­da onların dibində quzu yedikləri Qaba ağac kosmoloji struk­tura görə Dünya Ağacıdır.

– Dünya Ağacı dünyanın mərkəzidir. Mərkəz – mü­qəd­dəs məkandır: orda kəsilən və yeyilən heyvan isə Qurbandır. Demək, Qazan və Çobanın yedikləri Quzu məkan baxımından da Qurbandır.