Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi ­­­­­­­­­­­­­­­folklor institutu­­­­­­­­­­­­­­­­­

§ 17.5. Dünya ağacında dəfnetmə ölüb-dirilmə formulu kimi
Ağacda dəfn etmə ümumtürk kosmoloji düşüncəsinin qə­dim ritual formuludur. Oğuz eposundakı “Yağmalanma” bo­yunun Altay eposundakı bir analoquna müraciət edək. “Bay­balçikay” dastanında deyilir ki, Baybalçikay öz kiçik yaş­lı oğlu Ermelçinəklə ova gedir. Bu zaman adamyeyən Del­be­qen³⁴⁷ onların obasına hücum edir və Baybalçikayın ar­va­dı­nı qaçırır. Deməmişkən, Baybalçikay tayqada bir neçə dəfə Del­beqenlə qarşılaşıb və canını onun əlindən güclə qurtarıb. İn­di ona görə də divdən qorxur. Buna görə də ananın dalınca ata­sının yerinə Er­melçinək yollanır. Delbeqen meşədə böyük bir təpənin için­də yaşayır. Ermelçinək mağaraya yaxınlaşanda o, qara maral cildində qapının ağzında yatıbmış. Ermelçinəyin atı göy marala çev­rilib qara maralla döyüşə girir. Ermelçinək özü isə qartala çev­rilib, anasını və Delbeqenin qızını götürüb uçur. O, Del­be­qe­nin qızı ilə evlənir. Bundan qəzəblənib qisas (he­yif) almaq istəyən Delbeqen şər ruh kimi Ermelçinəyə xəs­təlik yollayır, o da bu xəstəlikdən ölür. Atası onu iki “Ana ağa­cı”nda (“ene aqaş”) dəfn etmək istəyir. Ağaclar onun meyidini qəbul et­mir­lər. Eləcə də nə çay, nə də dağ onun me­yi­dini ona görə qəbul et­mirlər ki, o, Delbeqenin qızı ilə ev­lə­nib. Bu halda ata öz oğ­lu­nun ölmüş bədənini iki hissəyə bö­lür: bədənin aşağı hissəsi – yer­altına, yuxarı hissəsi – göyə ge­dir³⁴⁸.

Göründüyü kimi, “Baybalçikay” dastanın süjeti “Yağ­ma­lama” dastanının sxem-süjeti ilə üst-üstə düşür. Hər ikisi yağ­malama paradiqmasını təcəssüm etdirir. Ən başlıcası, biz bu­rada Uruzun həmfunksioneri olan Ermelçinəyin ağacda dəf­ni ilə qarşılaşırıq. S.S.Surazakov yazır ki, “Baybalçikay” das­ta­nın­da ölünün ağacda dəfn olunması ilə tez-tez qar­şı­la­şı­rıq³⁴⁹.

Atasının Ermelçinəyi dəfn etmək istədiyi ağaclar adi ağac­lar deyil. Onlar mətndə “ana ağac” (“ene aqaş”) ad­lan­dı­rı­lır. Ana ağac kosmoloji semantikası baxımından Dünya ağa­cı­­dır. Onun ana adlandırılması ölmüş qəhrəmanı yenidən doğ­ma­sı ilə bağlıdır. Ana ağacın qəhrəmanın meyidini qaytarması kos­moloji planda onun Ermelçinəyi ölüb-dirilmə for­mu­lun­dan keçirməsi, yəni qəhrəmanın ağacda ölüb-dirilməsidir. Bu hal­da Ermelçinəyin həmfunksiyası olan Uruzun da ağacda asıl­ması, başqa sözlə, öldürülməsi/dəfn edilməsi onun ağac va­sitəsilə ölüb-dirilməsidir.