Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi ­­­­­­­­­­­­­­­folklor institutu­­­­­­­­­­­­­­­­­

Beləliklə, “Dədə Qorqud” və “Əsli-Kərəm”dəki süjet plan­­­la­rının müqayisəli təhlili bizə bu nəticələrə gəlməyə im­kan verir:

– Hər iki eposda övladın olmaması xaosun yaranma­sının əlamətidir;

– Bayındır xanın ildə bir dəfə keçirdiyi toy ritualı Oğuz kosmosunda il ərzində yarana biləcək bütün müm­kün xaotik element, münasibət, sahələrin aşkarlanması üçün­dür. Növbəti mərasimdə Dirsə xanın simasında xaotik ele­ment (münasibət, sahə) aşkarlanır;

– Oğuzlar övladsızlığı insanın Tanrının qarğışına keçməsi kimi qəbul edir və ondan üz döndərirlər;

– Oğuz düşüncəsində Tanrı qarğışından qurtulmağın vasitəsi (mexanizmi) rutualdır. Bu, “qurban verməklə ha­cət­diləmə” mərasimidir;

– “Qurban verməklə hacətdiləmə” mərasiminin əsa­sında cəmiyyətdə maddi-sosial harmoniya yaratmaq du­rur: Dirsə xan atdan – ayğır, dəvədən – buğra, qoyundan – qoç kəsdirir. İç Oğuz, Daş Oğuz bəylərini Tanrıdan hacət – istək diləmək üçün məclisə toplayır. Acları – doyuzdurur, ya­lınları – geyindirir, borcluların – borcunu verir. Təpə kimi ət, göl kimi qımız ehsan edir.

– Övladsızlığın cəmiyyətdə maddi-sosial harmoniya ya­ratmaqla aradan qaldırılması xaosun yaranmasının əsl sə­bəblərini ortaya qoyur. Hörmətli Oğuz bəylərindən olan Dir­sə həm də xandır. Bu o deməkdir ki, Dirsə xan, çox güman ki, 24 oğuz tayfasından birinin başçısıdır. 24 tirədən birinin başçısı olmaq həmin tirə daxilində sekulyar (dünyəvi) və sak­ral-mistik mü­nasibətlərin kəsişmə mərkəzi olmaq deməkdir. Başqa sözlə, Dirsənin başçılıq etdiyi tayfa daxilində “aclar”, “yalın­lar”, “borc­lular” varsa, demək, bunun səbəbkarı birbaşa onun özü­dür. Çünki cəmiyyətdəki bütün harmoniyanın məsu­liyyəti onun boy­nundadır. Əgər disharmoniya yaranıbsa, sə­bəb­kar odur.

Beləliklə, Dirsə xan başçılıq etdiyi toplum daxilində mad­di-sosial xaos yaratmış, bu xaosun qurbanı olan “ac­lar”, “yalınlar”, “borclular” ona qarğış etmiş, Tanrı bu qar­ğışı eşitmiş və cəza olaraq Dirsəni övladdan məh­rum et­mişdir;

– Tanrı qarğışından qurtulmağın yeganə yolu Tan­rı­nın alqışına nail olmaqdır. Bu, mifoloji düşüncə baxı­mından et­nokosmik konfliktdir və bu konflikt yalnız ritualla həll olu­na bilər.

– “Qurban verməklə hacətdiləmə” ritual mexanizmi işə dü­şür və Tanrı qarğışı ilə yaranan xaos Tanrı alqışı ilə ara­dan qaldırılır.

– Beləliklə, “Tanrı alqışı və Tanrı qarğışı” bir kon­sept olaraq həm oğuz mifoloji düşüncəsinin funksional struk­­tur prinsipi, həm də oğuz eposunda “süjetin çoxöl­çü­lü­yü­nü təmin edən ən əhəmiyyətli və müntəzəm fəaliyyətə ma­lik” məna vahididir. Başqa sözlə, “Tanrı alqışı və Tanrı qar­ğışı” konsepti mətnaltı düşüncə məntiqi, süjetyaradıcı və süjetqurucu məna formuludur. Alqış və qarğış “Əsli-Kərəm” dastanında baş qəhrəmanın hərəkətinin funksional ma­terialı və məntiqini də təşkil edir.

– Ziyad xan və Vəzir Qara Keşişin övladsızlığının sə­bə­bi onların Gəncə kosmosunda maddi-sosial sahə və mü­nasibətlərdə yaratdıqları disharmoniyadır. Nəticədə cə­miy­­yətdə fəqir-füqəra, ac-yalavac, kasıb-kusub, əlsiz-ayaq­sız­lar ar­tıb çoxalmışdır. İkinci süjet planındakı (“Dədə Qor­qud”) mət­nal­tı məntiq göstərir ki, onlar Allahın qəzəbinə dü­çar olmuşlar. Yaranmış xaosun səbəbi, çox güman ki, Vəzir Qa­ra Ke­şişdir. Çünki dastanda Ziyad xan – axıradək xeyiri, Qara Keşiş – şəri təmsil edir.

– Ziyad xan yaranmış xaosu (övladsızlıq ziddiyyətini – etnokosmik konflikti) aradan qaldırmaq üçün “Dədə Qor­qud”­da olduğu kimi, ritual mexanizmini işə salır; cəmiy­yət­də­ki sosial-maddi səfalətin obyektləri müəyyənləşdirilir, Al­lah yo­lun­da çoxlu heyvan qurban verilir və pal-paltar, pul eh­san edi­lir. Allah bu qurban və ehsanatı qəbul edərək onlara övlad verir.

– Bu təhlildə diqqət veriləsi mühüm məqam ondan iba­rət­dir ki, əgər “Dədə Qorqud”da xaos və onun aradan qal­dı­rıl­ma­sının əsas funksional prinsipi Tanrı qarğışından qur­tulub, Onun alqışını qazanmaqdırsa, “Əsli-Kərəm”də bu, Al­lahın rəh­mə gətirilməsi şəklində (adı altında) baş verir. Hər iki eposdakı funk­sional hərəkətin mahiyyət və mexanizmi eyni olsa da, bu­rada “Tanrı alqışı – Tanrı qarğışı” konseptinin adı birbaşa çəkil­mir. Lakin bizim vurğulamaq istədiyimiz məqam ondan iba­rət­dir ki, “Əsli-Kərəm”in doğuluş formu­lunda bu konseptin adı birbaşa çəkilməsə də, dastanın sonrakı süjetində baş qəhrə­man Kərəmin magik-mistik silahı birbaşa alqış-qarğışdır. “Alqış-qarğış”, başqa sözlə, “xeyir dua-bəd dua” Kərəmin epik davra­nı­şı­nın əsasında durmaqla onunla bağlı süjeti, süjetin funk­sio­nal struktur və məntiqini birbaşa qam-şaman kompleksinə aid edir.

– Alqış və qarğış kosmoqonik yaradılış formullarıdır: alqış – kosmosyaratma, qarğış – xaosyaratma aktıdır. N.Qur­banovun yazdığı kimi, burada bir şeyə diqqət yetirmək lazım­dır ki, alqışlarda ifadə olunan arzular əksər hallarda həmin şəxs­lərdə olmayan, çatışmayan şeylər olur. Və beləliklə, hə­min arzulanan şeyin əldə olunması ilə, sanki, o obyektin ni­zamı, kosmosun tam bərpası başa çatmış olur. Və bu ar­zu­la­nan obyekt müəyyən “kosmos”a malikdirsə, onun itiril­mə­mə­si, yəni xaos baş verməməsi arzu olunur³⁸. Müəllifə görə, qar­ğış­ların həm də kosmosyaradıcı, daha doğrucu, kosmosu bər­pa etmə funksiyası da vardır: “Qarğışlar, adətən, səbəbli olur, yəni bu və ya digər pisliyin müqabilində qarğış meydana çıl­xır. Başqa sözlə, qarğışı qarğıyan məcbur olduğu zaman, yəni qarğıdığı şəxs tərəfindən kosmosunun pozulduğu bir vaxtda özünün kosmosunu bərpa etmək üçün qarğıyır”³⁹.

– Alqış-qarğışın mifik düşüncə və epik mətn (süjet) for­­­mulu kimi mühüm rolu “Dədə Qorqud” dastanında oğuz bəy­­lərinin Baybörənin oğlunun, Baybicanın isə qızının olması üçün Tanrıdan hacət diləmə mərasimində təhkiyə formulu ki­­­mi (belə) konstitusionallaşıb: “Ol zəmanda bəglərin alqı­şı – alqış, qarğışı – qarğış idi. Duaları müstəcab olurdı”⁴⁰. Bu et­no­kosmik davranış formulunun təhkiyəçi tərəfindən “ol za­man”a aid olmasının manifestləşdirilməsi “Ol zəmanda bəglə­rin alqışı – alqış, qarğışı – qarğış idi” formulunun oğuz düşün­cə­si­nin sakral dəyərlər sferasına bağlılığını bəyan etmək məq­sə­dini güdür. Bu “manifestasiya” “alqış və qarğışın” eyni za­manda “Oğuz” adı ilə işarələnən dünyanın bütün sahələ­rin­dəki (etno­kos­mik və etnoxaotik) funksionallığının müqəddəs dəyər­lər qatı ilə energetik əlaqəsinin kəsilməməsini də nəzər­də tutur. Bu ba­xım­dan, alqış-qarğışın “Əsli-Kərəm” dasta­nında baş qəh­rə­man Kərəmin epik davranışında kompleks ola­raq təzahürü “al­qış-qarğış” düşüncə formulunun Azərbay­can-oğuz düşüncə mo­de­linin bütün daşıyıcıları, o cümlədən epos daşıyıcıları (söy­lə­yi­cilər və dinləyicilər) üçün aktual ol­duğunu göstərir. “Al­qış-qar­ğış” bu gün belə azərbaycanlı dü­şüncəsi üçün funk­sional davra­nış arxetipidir: azərbaycanlılar qarğışdan qorxur və ona inan­ma­yanlar belə hər ehtimala qarşı qarğışdan yayınmağa çalışırlar⁴¹.