Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi ­­­­­­­­­­­­­­­folklor institutu­­­­­­­­­­­­­­­­­

§ 10.02. Bağ Xaosa keçid məkanı kimi
Dağla xəbərləşən Kərəm bağa gəlir. Onun Əslinin ba­ğı­na gəlişi bir aşiqin öz oğurlanmış sevgilisindən bir nişanə tap­maq ümidi ilə onun evinə gəlməsi baxımından tamamilə normal və məntiqi hərəkətdir. Lakin bu, yalnız süjetüstündə be­lədir. Süjetaltında Kərəmin bağa gəlişi kosmoloji sxemə ta­be­dir və bu sxemə görə kosmosyaradıcı funksioner olan Kə­rə­min yolu məhz bağdan keçməlidir. Bu cəhətdən süjetüstündə sü­jetaltı məntiqin “izi” də qalmışdır. Belə ki, Kərəm Əslidən bir nişanə tapmaq üçün onun yaşadığı evə deyil, məhz bağa gə­­lir. Bu halda “Niyə məhz bağ?” sualı meydana çıxır. De­mək, “bağ” epik məkan obrazı kimi xüsusi işarəyə malikdir.

Folklorda dağ, bağ, mağara, gor (məzar/qəbir), quyu, qa­laça, çay, dərya, bulaq və s. kimi məkan obrazları iki dünya arasında keçid məkanları rolunu oynayır. Məsələn, Nizami Gən­­cəvinin “Yeddi gözəl” məsnəvisində bağ sakral və profan sə­viyyə­lərin bir-birinə keçid/təmas məkanıdır. Əsərdəki be­şinci nağılda insanla pərilərin görüşü bağda baş verir. Mənfi işa­rəli divlər bağın ucunda, bağla qeyri-bağın sərhədində yer­lə­şirlər. Əf­sanəvi Gülüstani-Baği-İrəm pərilərin yurdudur... Müs­bət kos­­­mik məkan olan bağda yerləşən Mahan (beşinci na­ğılın qəh­­rəmanı – S.R.) bağın qapısından keçərək xaotik mə­kana dü­şür: kosmosla xaosu indiki halda bağın qapısı ayırır¹¹³.

Bağın xaosa keçid məkanı olması kosmoloji kon­ti­nuu­mun dugər keçid elementləri ilə də təsdiq olunur. Bu cə­hət­dən Kə­rəmin ilk olaraq dağa müraciəti kosmoloji məntiqin tələ­bi­dir. Bağ kimi dağ da dünyalar arasında körpü rolunu oynayır. Sü­jetdə dağın başını duman almasının təsviri xüsusi işarədir. Be­lə ki, mifologiyada duman – qaranlığın, şərin, təhlükənin, ölü­mün, xaosun maddi simvollarından biridir. Dağdan keçib həm Göy dünyasına, həm də Yeraltı dünyaya getmək olar. Bu hal­da dağın başını duman alması Keşişin xaosa getdiyini gös­tə­rir. “Qırmızı don” obrazında don – keçidi, qırmızı – orta dünyaya keçidi bildirdiyi kimi, burada da “dumanlı dağ” ob­ra­zında dağ – keçidi, duman – aşağı dünyaya (xaosa) ke­çi­di ifadə edir.

Dağ semantemi bağ semantemi ilə bir sintaqmatik sıranı təş­kil edir və bu sırada birinci yerdə bağ durur. Xaosa gedən yol bağdan başlanıb dağdan keçir. Bu halda kosmoloji sxemə görə, dağ keçid prosesinin növbəti mərhələlərindən biridir. Prosesin özü isə bağdan başlanır.