Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi ­­­­­­­­­­­­­­­folklor institutu­­­­­­­­­­­­­­­­­

§ 12.45. Paşanın yanında sınaq/identifikasiya
Fərraşlar Kərəmi tutub Süleyman paşanın yanına apa­rırlar. Bu epizodla dastandakı bütün sınaq/keçid mexanizmləri və identifikasiya prosedurlarının sonuncu mərhələsi başlanır. Çünki paşanın sarayı dastanda Keşişin (o cümlədən Kərəmin) gə­lib çıxdığı son duracaq olaraq təsvir olunur. Bura kos­mo­lo­ji xronotop baxımdan Xaosun mərkəzidir. Demək, Qəh­rə­ma­nın yeraltı dünyanın hökmdarının səltənətində Yer Ananın ya­nında keçəcəyi inisiasiya (ölərək yenidən doğulma) aktı bu­rada baş verməlidir. Süjetüstündən məlum olur ki, o, ilk ola­raq paşa tərəfindən qəhrəmanlıq sınağına çəkilir.

Paşa Kərəmdən onun Əslinin bacasına nə məqsədlə çıx­dı­ğını soruşur. Kərəm ona beş bəndlik şeirlə cavab verir:

Ay camaat, mənim dərdim

Bir qəm, bir firqət, bir hicran.

Gözümü açandan gördüm,

Bir qəm, bir firqət, bir hicran...²³³

Şeirin digər bəndlərinin hər sonuncu misrasında “Bir qəm, bir firqət, bir hicran” deyən Kərəm paşanın sualına bir­ba­şa ca­vab vermir. Bu isə ziddiyyət yaradır. Düzdür, Kərəm “Bir qəm, bir firqət, bir hicran” deməklə onu bacaya çıxardan sə­bəbin Əs­li­yə olan sevgisi olduğunu göstərir. Bu mənada “qəm”, “firqət”, “hic­ran” təsəvvüfi düşüncə kodunda İnsanın (Aşi­qin) Allaha (Mə­şuqəyə) olan əzəli, əbədi və dəyişməz bağ­lılığının işarə-sim­volla­rıdır. Lakin bu, dastanın son trans­for­mativ səviyyəsi, başqa sözlə, süjetüstü mənzərəsidir. Süjet­al­tında isə təsəvvüf yox, kos­mo­loji (ritual-mifoloji) işarə sə­viyyəsi var. Və bu səviyyə baxı­mından Kərəmin sadaladığı 3 təsəvvüfi işarə (qəm-firqət-hicran) kosmoloji süjetdə uyğun olaraq 3 qəhrəmanlıq işarəsi, başqa cür desək, qəhrəmanlığın 3 identifikativ əlamətidir.

Süjetüstündəki 3 işarənin kosmoloji məntiqlə bağlılığını (mətn­də təkrarlanaraq mifik strukturu ortaya qoyması) Kə­rə­min ardınca Sofinin vəzir tərəfindən eyni numeroloji kodla (3-lük nişanı ilə) sınağa çəkilməsi təsdiqləyir: “Paşanın vəziri So­fini çağırıb, Kərəmin əhvalatını ondan soruşdu. Sofi aldı, görək vəzirə (6 bəndlik şeirlə – S.R.) nə cavab verdi:

Hey ağalar, üç dərd məni qocaldır: