Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi ­­­­­­­­­­­­­­­folklor institutu­­­­­­­­­­­­­­­­­

§ 12.48. Qız modeli əsasında üçüncü identifikasiya
Hüsniyə xanım Kərəmi üçüncü dəfə də qız vasitəsilə sı­nağa çəkir. Ancaq bu qız Əslinin özüdür:

“Hüsniyə xanım dedi:

– Afərin! Sən doğrudan da haqq aşığı imişsən. İndi qızın üzündə olan nişanları de, səndən əl çəkim.

Aldı Kərəm, görək Əslinin üzündə olan xallara (5 bənd­lik şeirlə – S.R.) necə qiymət verdi:

Ay həzərat, bilin, Əsli xanımın

Üzündə xalları nazınan gəlir.

Bir xalı əlifdi, bir xalı beydi,

Bir xalı dəftərə yazınan gəlir...”²⁴⁰

Beləliklə:

– Bu sınaq etnokosmik identifikasiyadır: Kərəm Əslinin üzündəki xalların sirlərini tapmalıdır.

• 
  Xalların tanınması hər iki davranış kodu (təsəvvüfi və kosmoloji) üzrə öz mənasına malikdir.
  
• 
  “Xal” təsəvvüfdə “sirr” mənasını bildirən işa­rə/yazıdır. Şeyx Mahmud Şəbüstəri təsəvvüfi işarələri şərh edən əsərində xal haqqında yazır:
  

O üzdəki nöqtəyə bənzəyən tək xal

Bütün varlığı əhatə edən dairənin mərkəzi,

düz ortasıdır.

İki dünya dairəsinin xətti ondan meydana gəldi,

Adəmin mənlik və könül dairəsi də

ondan meydana gəldi...²⁴¹

Göründüyü kimi, üzdəki xal yaradılışı simvollaşdıran nöq­­tədir; varlığın mərkəzidir; bütün varlığın mənası on(d)a kon­­sentrasiya olunur; iki dünya (mülk və mələkut // maddi və mə­nəvi) ondan yaranır; öz varlığında yaradılışı modelləşdirən Adəm/İnsan/Mikrokosm özü bu xal/nöqtədən yaranır. Be­lə­liklə, xal yaradıcı başlanğıcı simvollaşdıran işarə, ilahi sirr rəm­zidir.

• 
  “Xal” sözü çox zaman “xətti-xal” ifadəsinin tərki­bin­də olur. Xətt (tük) – yazı deməkdir. Bu da öz növbəsində hə­min ifadəni “xal ilə yazılmış ilahi sirr” anlamına gətirir. Bunu şeir­də işlənmiş “Bir xalı əlifdi, bir xalı beydi”misrası birbaşa təs­diq edir. “Əlif” və “bey” birlikdə “əlifba” (yazı) anlamına gə­lir. De­mək, Kərəm Əslinin üzündəki xallarla yazılmış ya­zı­nı oxu­malı və bununla da Haqq aşığı olduğunu sübut et­mə­li­dir.
  

– Əslinin üzündəki xallar kosmoloji kodla da ni­şan/işarədir. Bunlar Əslinin etnokosmik identifikasiya ni­şan­la­rıdır. İslamda qadın üzü naməhrəmə haramdır. Kərəm Əs­li­nin ilahi nişanlısıdır. Bu halda həmin intim tanınma ni­şan­ları Kərəmə qabaqcadan məlum olmalıdır. Demək, Kərəm hə­qiqi nişanlıdırsa, bu halda Yer Ana/Hüsniyə xanımın ke­çir­diyi üçüncü sınaqda xalları tanımalı və özünün Həqiqi Nişanlı ol­duğunu təsdiq etməlidir.

– Süjetüstündə Əslinin üzündə 15 xal var. Xalların sa­yı­nın 15 olmasını dastanın İstanbul variantının birinci bəndi ay­dın şəkildə təsdiq edir: