Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi ­­­­­­­­­­­­­­­folklor institutu­­­­­­­­­­­­­­­­­

§ 13.2. Dünya Ağacı Xaosa şaquli keçid mexanizmi kimi
KDQ-nin mətni bizə epik xronotopun əksər hallarda (de­mək olar ki, həmişə) üfüqi strukturunu təqdim edir. Bu cə­hət­dən şaquli struktur süjetüstünün altında olur. Lakin onun sü­jet­üstündə, bir qayda olaraq, iz/işarələri qalır. Bu, ondan irəli gə­lir ki, kosmoloji xronotopda (mifoloji dünya modelində) dünyanın üfüqi və şaquli strukturu bir-birindən ayrılmaz sə­viy­yələri və gerçəkliyi təsvir kodlarını təşkil edir. Mətn mü­asir­ləşdikcə yer üzündəki üfüqi hərəkət hərəkətin real tipi ki­mi daha çox aktuallaşır, şaquli hərəkət isə qeyri-adi və me­ta­fizik reallıq kimi daha çox metafizik varlıqlara aid hərəkət for­muluna çevrilir. Lakin şaqulu hərəkət formulları ayrılmaz şə­kildə bağlı olduğu üfüqi hərəkət formullarının alt qatı kimi daim süjetin altında mövcud olmaqda davam edir. Kosmoloji sxemə uyğun aparılan tədqiqat bu planı üzə çıxara (bərpa edə) bilir. Diqqət edək:

– Göründüyü kimi, Qazan və Aruzun dibində oturub qu­zu ye­dikləri Qaba ağac epik xronotopda funksional konkret­li­yini itir­miş (transformasiyalar zəminində aşınmış) ümu­mi pey­zaj/rel­yef elementi, kosmoloji müstəvidə isə dün­yanın ter­nar (üçqatlı) strukturunu təşkil edən, qovuşduran Dünya Ağa­cı­dır.

– Mətndəki Qaba ağacı Dünya Ağacına çevirən ritual xro­­notopudur.

– Ritual xronotopu ritual məkan və zaman ele­ment­lə­rin­dən təşkil olunur. “Yağmalanma boyu”nda ov ritualı, sta­tus­də­­­yiş­mə, qurbanlıq quzu/qoyun, qurbanvermə və s. belə məkan-za­man elementləridir. Mətndəki Qaba ağac ritual xro­no­­topuna aid bu elementlərlə bir cərgədə Dünya Ağacı kimi funksional­la­şır.

– Dünya Ağacı mediasiya vasitəsidir: Şaman/Qəhrəman Gö­­­­yə və Yeraltına bu ağac vasitəsilə gedir. Qazan və Çoban da sü­jetaltında onun vasitəsilə Yeraltına enməlidirlər. Asif Ha­­cılı­nın yazdığı kimi, dünya ağacı əsatiri məkanın, kainatın üç­lü böl­gü­sündən ibarət olan “şaquli” kosmik modelin və dörd, beş, sək­kiz, doqquz hissəli “üfüqi” məkani modellərin əsasında durur³³⁰.

– Lakin ən maraqlı sual Dünya Ağacının yeri ilə bağ­lı­dır.

– Dünya Ağacının olduğu yer dünyanın mərkəzidir. Oğuz kosmosunun mərkəzi Qazanın evinin olduğu yerdir.

– İndi Qazan və Çobanın Kosmosla Xaosun sərhədində ol­duğunu nəzərə alsaq, Dünya Ağacının marginal məkanda ol­ması ziddiyyət yaradır. Bu halda iki sual meydana çıxır:

a) Dünya ağacı Oğuzun mərkəzində olmalı olduğu halda ni­yə periferiyada, yaxud marginal məkandadır?

b) Dünya Ağacı niyə kökündən çıxarılaraq məhv edilir?

Əvvəlcə bu barədəki ən son fikirləri nəzərdən keçirək.

Ramin Allahverdiyev yazır: “Ümumiyyətlə, “Kitabi-Də­də Qorqud”da Qaba ağac türk kosmik Dünya Modeli kimi kos­moqoniya ilə bağlı ilkin əsatiri funksiyasını qoruyub sax­la­­mışdır. Eposda Qaba ağacın kəsilməsi, əslində, dünyanın, kai­natın, kosmosun məhvi deməkdir. Qaraca Çobanın “qoca ağa­­cı” kökündən qopardıb çıxarması xaosu işarələyir. Dünya ağa­­cının məhvi xaosu əmələ gətirir. Mifin daxili struktur mən­­tiqi aspektindən Çobanın ağacı kökündən çıxarması faktı boy­­da göstərilən epik qatdakı xoşagəlməz hadisələrə əsatiri məf­­kurənin təhtəlşüuri reaksiyasının təzahürü kimi izah olun­ma­­lıdır. Yəni epik qatdakı neqativ hadisələr mifik qatdakı xaosu işarələyən ağacın yerindən qoparılması faktı ilə hə­ma­həng­ləşir, mifoloji motiv epik qatda poetikləşərək (neqativ bədii hadisələrlə) təkrarlanır”³³¹.

Səfa Qarayev yazır: “Bəs Qaraca çobanın ağacı kö­kün­dən çıxarması necə anlaşılmalıdır? Eposda Qaba ağac Oğuz kos­mosunun simvoludur və onun Dədə Qorqud tərəfindən daimi olması, kəsilməməsi arzulanır. Amma buradakı və­ziy­yət bəlli­dir. Qazanın Ağ ban evi, qızı, gəlini əsir gedib, bəylər isə ovda tərk edilib. Yəni Oğuz kosmosu pozulmuşdur və bu­nun üçün də Qaba ağacın mövcudluğu üçün heç bir əsas qal­ma­mışdır. Bu halda onun Qaraca çoban tərəfindən qo­pa­rıl­ması da Qazanın Oğuz kosmosunun etnokosmik bütövlüyünü sim­vollaş­dıran Ağ ban evinin yıxılmasını, oğurlanmasını ifa­də edir”³³².

Göründüyü kimi, hər iki mifoloq boydakı ağacı Dünya Ağacı kimi təsdiq edir və onun çıxarılmasını Oğuz kos­mo­su­nun yağmalanması ilə izah edirlər.

İndi “mikroskopun görmə qabiliyyətini daha da bö­yüt­mək­lə” epoxal transformasiyaların mətndə aşındırdığı təfər­rüat­ları qorunub qalmış iz/işarələr əsasında bərpa etməyə ça­lı­şaq. Belə bir bərpa Çobanın əvvəl bağlandığı, sonra isə köklü-kö­məcli qopardığı ağacı ölüb-dirilmə/mediasiya/keçid me­xa­niz­mi və Çobanın ona bağlanmasını ritual dəfnetmə formulu kimi bərpa etməyə imkan verir.