Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi ­­­­­­­­­­­­­­­folklor institutu­­­­­­­­­­­­­­­­­

Sxemə görə, konflikt yaranıbsa, ritual meydana çıx­malıdır. Elə də olur. Ziyad xan deyir ki. “Gəl fağır-füğəranın qarnını doyduraq, nəzir-niyaz verək, bəlkə, Allah bizə bir övlad verdi”²⁹.

Beləliklə, Ziyad xan böyük bir mərasim keçirir: “...Zi­yad xan Gəncə əhlini, fagır-səğirən hər nə ki var, bir yerə cəm elədi, qarınlarını doydurdu, əyinlərini geydirdi, əlsiz-ayaq­sızlara pul verib, yola saldı”³⁰.

Mifoloi düşüncə daha kəskin ziddiyyətləri daha yumşaq ziddiyyətlərlə əvəz etməklə işləyir. Ziyad xanın keçirdiyi mərasimdə biz mifik düşüncənin funksional struktur sxemini dolğunluğu ilə müşahidə edirik. Buradakı binar qarşıdurma qoşalarına diqqət edək:
Kosmos ------------ Xaos

Həyat --------------- Ölüm

Pullu --------------- Pulsuz (əlsiz-ayaqsız)

Varlı ---------------- Kasıb (fagır-səğirən)

Tox ----------------- Ac

Paltarlı ------------- Paltarsız

Mərasim mifoloji düşüncənin konfliktləri həll etmə üsu­luna əsasən gerçəkləşir. Mif daha kəskin ziddiyyətləri da­ha yumşaq ziddiyyətlərlə əvəz etməklə konfliktin həllinə (aradan qaldırılmasına) doğru gedir. Bu cəhətdən, kosmos-xaos qar­şı­durma bloku bütün mümkün qarşıdurma bloklarını əhatələyən binar modeldir. Bu modeldə həyat-ölüm bloku ən kəskin qarşıdurmadır. Hətta o dərəcədə ki mifsonrası tarixi düşün­cəyə görə, “ölümə çarə yoxdur”. Lakin bu, tarixi düşüncəyə görə belədir. Mifoloji düşüncə üçün “ölüm” adlı keçilməz sədd yox­dur. Mif ən kəskin səddi (ziddiyyəti) belə daha yum­şaq sədlərlə əvəz edərək onu aradan qaldırır. Əvəzləmə pro­sesi mifik dünya modelində əməliyyat aparılması nəzərdə tu­tulan sahədə (indiki halda: sosial-maddi ziddiyyətlər sahəsi) son ziddiyyət bloku ara­dan qalxana qədər davam edir. Bu cə­hətdən, həyat-ölüm an­ti­nomiyası sosial koda tranformasiya olunur. Burada ən kəskin ziddiyyət pullu-pulsuz qarşıdurma blokudur. Lakin cəmiyyət da­xilində pulsuzluğun da öz sə­viyyələri var. Burada ən kəskin ziddiyyət pullularla (sağlam olub pul qazana bilənlərlə) sağlam olmayanların (əlsiz-ayaq­sızların) arasında yaranan ziddiyyətdir. Ziyad xan bu ziddiy­yəti əlsiz-ayaqsızlara pul paylamaqla ara­dan qaldırır. Pullu-pulsuz ziddiyyəti bu halda varlı-kasıb zi­ddiyyəti ilə əvəz olunur. Varlı-kasıb ziddiyyətinin konkret sə­viyyəsi tox-ac qar­şıdurma blokunda ifadə olunur. Ziyad xan bu zid­diyyəti “fağır-səğirəni”, acları doyuzdurmaqla aradan qal­dı­rır. Bu halda həmin qarşıdurma blokları paltarlı-paltarsız zid­di­yyəti ilə əvəz olunur. Paltarsız (əyni yalın) o deməkdir ki, o, qar­nına yeməyə çörək tapa bilsə də, paltar almağa imkanı yox­dur. Ziyad xan əyniyalınları geyindirməklə bu ziddiyyəti də ara­dan qaldırır. Beləliklə, Ziyad xanın mənsub olduğu kosmo­loji kontinuumda bütün ziddiyyətlər aradan qaldırılaraq etno­kosmik harmoniya yaranır. Allah bu harmoniyadan rəh­mə gə­lib, Ziyad xana və Qara Keşişə övlad verir.

Bəs yaranmış “antiharmoniya – xaos – övladsızlığ”ın sə­bəbi nədir?

“Əsli-Kərəm” dastanının süjetüstü qatında bunun səbəbi izah olunmur. Lakin unutmaq olmaz ki, hər bir dastanın mətn və süjetinin iki səviyyəsi var: mətnüstü və mətnaltı, süjetüstü və süjetaltı. Mətnaltı Putilovda deyildiyi kimi, hadisələrin gizlində qalan səbəbi, hadisə, kolliziya, konfliktlərin gizli, an­caq obyek­tiv şəkildə mövcud olan mənasıdır³¹. Demək, Ziyad xan və Qa­ra Keşişin övladsız olmalarının da mətnaltı (giz­lində qalan) mə­nası, səbəbi var. Bu səbəb mətnüstünə (birinci süjet planına – sü­­jetüstünə), demək olar ki, çıxmayıb. Onlar Allahı rəhmə gə­tirmək üçün fəqir-füqəraya, kasıb-kusuba, əl­siz-ayaqsıza əl tu­tur və bununla da Onun rəhminə nail olurlar. Gəncə xanlığın­dakı bütün siyasi, sosial, mədəni, mənəvi dü­zənin – kosmosun ya­radılmasına məsuliyyət daşıyan bu iki hakimiyyət zirvəsinin (xan və vəzirin) Allahın rəhminə nail olmaq üçün cəmiyyətdə məhz sosial-maddi harmoniya yarat­maq istiqamətindəki fəaliy­yəti Gəncə kosmosundakı xaosun – disharmoniyanın elə bu sa­hə­də yarandığından soraq verir. Mətnaltı bizə bunu diqtə edir. Demək, belədirsə, onda övlad­sızlıqla nəticələnən xaosun səbəb­lərini süjetaltında – ikinci süjet planında axtarmalıyıq.

İkinci süjet planı yenə də Putilovda gördüyümüz kimi, köh­­­nə (əvvəlki, ilkin) süjet(lər)in tarixi-epoxal transforma­si­ya­lar zəminində süjetüstündə (son süjetdə) qorunub qalmış iz­lə­ri­dir³². Lakin (xoşbəxtlikdən) “Əsli-Kərəm” süjetinin öv­lad­sızlıq for­mulunun süjetaltı səviyyəsini süjetüstündəki izlər əsa­sında bər­pa etməyə heç bir ehtiyac yoxdur. Belə ki, “Əsli-Kə­rəm”dəki formulun süjetaltısı (ikinci süjet planı) “Kitabi-Də­də Qor­qud” eposunun “Dirsə xan oğlu Buğac xan” bo­yun­da “Bu­ğa­cın doğuluşu” formulunun süjetüstünü (birinci süjet pla­nını) təşkil edir. Başqa sözlə, “Dədə Qorqud”dakı “Buğa­cın do­ğulu­şu” süjeti (Oğuz eposundan Azərbaycan eposuna, qəh­rə­manlıq dastanından məhəbbət dastanına) epoxal trans­for­ma­si­yalar za­manı “Əsli-Kərəm” dastanında “Kərəm və Əs­linin do­ğu­luşu” sü­jetinin ikinci süjet planına (süjetaltısına) çev­rilmişdir.