Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi ­­­­­­­­­­­­­­­folklor institutu­­­­­­­­­­­­­­­­­

a) Doğuluş və göbəkkəsmə nişanlanma varsa – buta­vermə yoxdur.

b) Doğuluş və göbəkkəsmə nişanlanma yoxsa – buta­vermə vardır⁴⁶.

Qeyd edək ki, butavermə çox mürəkkəb kompleksdir. Dok­tor Şakir Albalıyev sual qoyaraq yazır: “Buta nədir? Bu suala birbaşa bir cümlə ilə cavab verməklə keçinmək olmaz. Xalq təfəkküründə buta anlayışına münasibət də, folklorşünas və etnoqraflarımızın bu məsələyə baxışları da rəngarəngdir. Elə butanın özü kimi çoxçalarlı, əlvan naxışlıdır. Ona görə ki, butanın rəmzi qatlarında özlüyündə çox sirlər gizlənib”⁴⁷.

Biz, təbii ki, burada nə deyilənlərə toxunacaq, nə də bu­ta­nın “çoxçalarlı, əlvan naxışlı rəmzi qatlarını” araşdırma­ya­cağıq: məqsəd qəhrəmana buta verilməsinin arxetipik sxe­mini müəy­yən­ləşdirməkdir. Burada M.Cəfərlinin yuxarıdakı fik­rin­də­ki bir tezis diqqəti cəlb edir: “Buta bir epik-semantik komp­leks kimi dastanın bütün strukturunu əhatə edir”⁴⁸. Bu, nə de­mək­dir?

Dastanın bütün süjet strukturu baş qəhrəmanın fəaliyyəti üzərində qurulur. Buta bu halda həmin fəaliyyətin proqram­laş­dırılmış sxemidir. Bu, təsəvvüfi dünya modelində qəhrə­ma­nın İlahi tərəfindən proqramlaşdırılmış taleyidir: Allahdan qopan (nüzul – enmə) insan qapalı trayektoriya üzrə Ona doğru hə­rəkət edərək (üruc – qalxma) sonda Allaha qovuşur (vüsal). İnsanın Allaha aşiqliyində ifadə olunan həqiqi mə­həb­bət kodu İnsanın (aşiqin) İnsana (məşuqəyə) aşiqliyində ifadə olunan məcazi məhəbbət kodu ilə paralelləşir. Bu, se­mi­otik kod­laş­ma­dır. Beləliklə, sufi düşüncə tərzinin bütün mətn­lərində oldu­ğu kimi, məhəbbət dastanları mətnində də dün­yanı təsvirin iki paralel kodu (dili), yaxud iki işarə sistemi (səviyyəsi) var:

1. Gerçəklik elementlərinin həqiqi (görünən) mənası əsasında qurulan birinci işarələr sistemi:

Burada gerçəkliyin bütün elementləri özü özünün işarə­si­dir: başqa sözlə, adam – elə adam, dağ – elə dağ, saç – elə saç, quş – elə quş, külək – elə küləkdir və s.

2. Gerçək elementlərinin məcazi (metaforik) mənası əsa­sında qurulan ikinci işarələr sistemi:

Burada bütün elementlər və onlara aid olan bütün hərə­kətlər rəmzi-metaforik işarələrdir: bütün elementlər ilahi tə­cəllanı (teoqonik sublimasiyanı, Allahın varlıq elementlərində təcəllisini) inikas edir. Bu cəhətdən Aşiqin Məşuqəyə aşiqliyi İnsanın Allaha aşiqliyi, Aşiqin Məşuqəyə qovuşmaq yolun­dakı bütün fəaliyyəti Allaha qovuşmaq istəyən sufinin Ona çatmaq üçün Şəriət-Təriqət-Mərifət-Həqiqət struktur sxemi üzrə getdiyi Yoldur. Ən başlıcası, birinci və ikinci işarə sis­temləri paralel struktura malik vahid sistemi yaradır və bu vahid sistemdə eyni səviyyədə (sırada) duran müxtəlif sistem elementləri bir-birinin işarəsi olur. Y.M.Lotmanın yazdığı ki­mi, məna o hallarda meydana çıxır ki, biz, ən azı, iki müxtəlif zəncir-struktura və bu sistemlərdən birindən o birinə kodlaş­dırma imkanına malik olaq. Bunlardan birini adət etdiyimiz terminlərlə ifadə planı, o birini isə məzmun planı kimi müəy­yən­ləşdirmək olar. Kodlaşdırma zamanı öz təbiətinə görə fərq­­li olan müəyyən element cütləri arasında uyğunluqlar qu­ru­lacaq: bu zaman öz sistemindəki hər hansı element başqa sis­temdəki elementin ekvivalenti (eynigüclü əvəzedicisi, para­leli, işarəsi – S.R.) kimi qavranılacaq. Biz iki struktur zənci­rinin hansısa ümumi vahidləşmə nöqtəsində belə kəsişməsini işarə adlandıracağıq. Bu zaman uyğunluq qurulan ikinci zən­cir – məzmun, birinci zəncir isə – ifadə kimi çıxış edəcək⁴⁹.

Bu cəhətdən məhəbbət dastanlarındakı bütün epik ele­ment­lər və onların hərəkəti eyni zamanda təsəvvüfi element və hərəkətlərin işarəsidir.

Beləliklə, məhəbbət dastanlarının poetik strukturunun iki səviyyəsi var:

Birincisi, epik struktur səviyyəsi;

İkincisi, təsəvvüfi struktur səviyyəsi.

Birinci səviyyə folklor düşüncə modelini, ikinci səviyyə təsəvvüfi-dini dünya modelini inikas edir. Birinci səviyyə (epik struktur) özü olaraq qalmaqla eyni zamanda ikinci sə­viyyənin (təsəvvüfi strukturun) işarəsidir. Bu cəhətdən mə­həbbət dastanlarındakı “butavermə” formulu ikinci səviyyəni (ikinci işarələr sistemini) inikas edən təsəvvüfi davranış for­muludur. Təsəvvüfi məna elementlərinin hər biri məzmun pla­­nı olaraq epik strukturda öz ifadə planına – işarəsinə ma­lik­dir. Bundan irəli gəlməklə “məzmun planı” olan təsəvvüfi butavermə formulu epik struktur səviyyəsində ona ekvivalent olan, onunla eyni səviyyədə duran öz “ifadə planına” malik­dir. Beləliklə, ilahi tale semantemi olan təsəvvüfi butavermə formulunun epik struktur səviyyəsində mifoloji arxetipi olma­lıdır. Bizim məqsədimiz bu arxetipi aşkarlamaqdır.

Ziyad xanın övladının olmamağı xaos durumudur. O, xao­su (nizamsızlığı) aradan qaldırmağa, başqa sözlə, onu kos­mos­la (nizamla) əvəz etməyə çalışır. Kərəm və Əslinin do­ğul­ma­sı ilə xaos kosmosla əvəz olunur. Demək, kosmosun ya­ran­ması do­ğu­luş formasında həyata keçir. Dastanlarda epik qəh­rə­manların do­ğuluşu bütün hallarda ilk insanın, ilk əc­da­dın doğu­lu­şunu tək­rar­layır (paradiqmalaşdırır). Bu cəhət­dən “Əcli-Kə­rəm” dastanında Kərəm və Əslinin bir “cüt” ola­raq do­ğuluşu ilk əcdadın – Oğuz kağanın doğuluşunun pa­ra­diq­ma­sıdır­. O, əvvəlcə özü doğulur. Daha sonra Göydən gün şüa­sı qız şək­lin­də enir. Oğuz onunla evlənir. Üç oğlu olur: Gün, Ay, Ulduz. Da­­­ha sonra Yeri təmsil edən qızla ev­lənir. Ondan da üç oğlu olur: Göy, Dağ, Dəniz. De­mək, kos­mo­sun ya­ran­ma­sı üçün kişi baş­­lanğıcı ilə bərabər, hök­mən qa­dın baş­lan­ğı­cı da olmalıdır. Kosmos – kişi və qadın baş­lan­ğıclarının iz­di­va­cından yaranır. Bu cəhətdən epik mətn­lərdə ilk əcdadı təm­sil edən baş qəh­rə­ma­nın hökmən qadın tərəfdaşı – sevgilisi ol­malıdır. Bu, epik-mifoloji dünya mode­linin struk­tur qanu­nu­dur. O yerdə ki kişi-qa­dın qoşalığı po­zulur, baş­qa sözlə, cüt təklə əvəz olunur, onda xaos (nizam­sızlıq, dis­harmoniya) ya­ra­nır. Yenidən kosmosun ya­­ranması üçün kişi qadınla bir­ləş­mə­lidir. Onların birgəliyi – kosmos, ayrılığı – xaosdur. Das­tan­larda kosmo­sun yaranması kişi ilə qadının birgə həyatı – ni­kahı ilə həyata keçir. Kosmos-xaos əvəzlən­məsi ritmik pro­ses­dir. Xaotik qüv­vələrin qadını oğur­­laması (aradan qal­dır­ması) ilə kosmo­sun nizamı (struk­tu­ru) pozulur: kosmos xa­os­la əvəzlənir. Qəhrəman öz sev­gilisini qurtarmaq üçün Xaosa sə­fər edir və sevgilisini qay­tarır. Bu­nunla kosmos bərpa olu­nur.

Bu baxımdan, “Əsli-Kərəm” dastanında kosmoqonik ya­ra­dılışın dinamikası belədir:

Övladsızlıq – ilkin Xaos;

Kərəm və Əslinin doğuluşu – Kosmosun bərpası;

Əslinin oğurlanması – Xaosun yaranması;

Kərəmin Əslini axtararaq tapması və ona ruhani qovuş­ma – Kosmosun bərpası.

Dastanın sonunda Kərəm və Əslinin ölmələri mifoloji kos­­­moqoniyanın funksional məntiqinə heç bir halda zidd de­yil­dir. Unutmaq olmaz ki, mifdə “xaos-kosmos-xaos-kos­mos” əvəz­­lənməsi bütün hallarda ölüb-dirilmə (ölmə və yeni­dən do­ğulma) şəklində baş verir. Bu cəhətdən “Əsli-Kərəm” das­ta­nının qəhrəmanların ölməsi ilə başa çatması mifoloji ya­ra­dı­lı­şın ritminə daxil olan aktdır: ölüb-dirilmə ritmik pro­sesdir və onun silsilə şəklində davam etməsi həyatın davam etməsi de­məkdir.

Dastanın Kərəmin və Əslinin ölümü ilə başa çatması das­tan informasiyasının bütün ifadə kodları üzrə kosmo­qo­ni­yaya – yaradılışa xidmət edir. Belə ki, bu: