Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi ­­­­­­­­­­­­­­­folklor institutu­­­­­­­­­­­­­­­­­

§ 15. Xaos Kosmosun tərsinə proyeksiyası kimi
“Uruzun süjeti” birbaşa Xaosun nüvəsinin – Şöklü Mə­li­yin sarayının təsviri ilə başlanır:

“Bu yana Şökli Məlik kafərlərlə şən-şadman yeyüb-içüb otu­rardı. Aydır: “Bəglər, bilürmisiz, Qazana necə heyf ey­lə­mək gərək? Boyı uzun Burla xatunını gətürib, sağraq sür­dür­mək gərək!” – dedi”³⁴⁰.

Boy materiyasının bu parçasında – giriş/etiket motivində (baş­lanğıc formulunda) Xaosun təsviri bütün göstəriciləri üzrə Kos­mosun tərs (güzgü) proyeksiyasıdır³⁴¹. Diqqət edək:

– Kosmosdakı süjet Qazanın saray/evindəki ziyafətin, Xaos­dakı süjet Şöklü Məliyin sarayındakı ziyafətin təsviri ilə baş­lanır;

– Hər iki Saray/Ev mənsub olduğu məkanı simvol­laş­dır­maq­la onun konsentrasiya mərkəzi/nüvəsdir. Bu halda Şöklü Məliyin də evi Xaosu simvollaşdıran Mərkəz/Nüvədir.

– Qazanın verdiyi ziyafət dövlət ərkanının iştirak etdiyi rəs­mi mərasim aktı olaraq ritualdır. Şöklü Məliyin də ziyafət məc­lisi xaoslu bəylərin iştirak etdiyi ritualdır.

– Qazanın dövlət ərkanı bəylərdən təşkil olunduğu kimi, Şök­­lü Məlik də ətrafındakıları “bəylər” adlandırır. Lakin Şök­lü Mə­liyin sarayındakı “bəylik” statusu öz aksioloji gös­təri­ci­lə­ri ba­xım­dan kosmik bəylik statusuna tərs/əks proyek­siya­da­dır. Məs., Oğuzda Qaraca Çobanın Bəy/Alp/İgid statusu yox­dur. Qazanın qoyunlarını aparmağa gələn kafirlər əgər Çoban on­ların tərəfinə keçərsə, ona Şöklü Məlikdən bəy statusu al­ma­ğa söz verirlər: “Bə­rə çoban, irağından-yağınından bərü gəlgil! Baş endirüb bağır basğıl! Biz kafərə salam vergil, öl­dür­miyəlim! Şöklü Məlikə cəni ilətəlüm. Sana bəglik alı ve­rə­lim”³⁴². Göründüyü kimi, kos­moslu oğuzların əksinə ola­raq, xaoslu kafirlərdə bəy olmaq üçün alp/igid/qəhrəman ini­siasi­ya ritualından keşməyə ehtiyac yoxdur.

– Qaraca Çoban Oğuz ictimai ierarxiyasının Yuxarı-Aşa­ğı blo­­kunda Aşağı qütbü təmsil edir. Buradan da gö­rün­düyü kimi, Oğuz kosmosunda yalnız Yuxarı qütbün təm­sil­çi­lə­ri bəy ola bil­di­yi halda, Xaosda bunun əksinə olaraq “Aşa­ğı­lar” Bəy/Yuxarı olurlar.

– Qazanın ziyafətində bəylər içib sərxoş olduqları kimi, Şök­lü Məliyin də qonaqlığında xaoslu bəylər “Qazana əks olan” qələbəni qeyd edərək, içib sərxoş olurlar.

– Qazan sərxoş olandan sonra təklif verir. Bu təklif Qa­­za­nın “xan olma” ritual süjetini “işə saldığı” kimi, Şöklü Mə­li­yin də sərxoş başla “Qazana əks olaraq” verdiyi təklif Uru­zun bəyolma sxem/süjetini “hərəkətə gətirir”.

– Qazanın verdiyi təklif mediativ xarakterli olduğu kimi, Şöklü Məliyin də “Qazana əks olaraq” verdiyi təklif mediativ xarakterilir:

a) Qazan Ala dağa ova getməyi təklif edir. Ala dağ – ara­lıq/keçid dünyasıdır. Bu halda Qazanın təklifi mə­kan­lar­ara­sı mediasiyanı nəzərdə tutur.

b) Şöklü Məlik Qazanın arvadını məclisə gətirib ona şə­rab paylatdırmağı təklif edir. Qazanın arvadı başqasının na­mu­su/halalıdır. Bu, Oğuz düşüncəsinin aksioloji dəyərlər sis­te­mində “namus sındırmaq” adlanır. Başqa sözlə, kafirlərin bəy­lərbəyisi Qazanın namusuna sataşmaq istəyir. Bu halda Şök­lü Məliyin təklifi də gerçəkliyin əxlaqi dəyərlər mo­de­lin­də Nor­ma-Anorma, Halal-Haram, Namusluluq-Namussuzluq, Mərd-Namərd, Yaxşı-Yaman və s. qarşıdurma bloklarından təş­kil olunan qütblər arasında antiəxlaqi mediasiyanı nəzərdə tutur.