Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi məHƏMMƏd füzuli adina əlyazmalar institutu “Azərbaycan əlyazmaları dünya kitabxanalarında”
MANUSCRİPTS WHİCH HAD BEEN DONATED FROM WORLD LİBRARY
Yüklə 2,43 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- SEVİNC BAYRAMOVA
- Sevinch Bayramova THE EXİSTİNG MANUSCRİPTS COPİES OF THE WORKS BY AHMAD BİN HASAN CHARPARDY ON İSLAMİC SCİENES İN THE WORLD LİBRARIES Summary
- ТОЙРАХАНЫМ ГУСЕЙНОВА
- РУКОПИСИ ХАТАИ В ПАРИЖСКОЙ НАЦИОНАЛЬНОЙ БИБЛИОТЕКЕ
- Литература
- Tahirekhanim Huseynova MANUSCRİPTS OF THE KHATAİ İN THE FRENCH NATİONAL LİBRARY
- KÖNÜL HACIYEVA
MANUSCRİPTS WHİCH HAD BEEN DONATED FROM WORLD LİBRARY TO THE AZERBAİJAN NATİONAL LİBRARY Summary The article provides information about manuscripts which are kept in the fund of the National Library of Azerbaijan and entered by the world's national libraries. Also was mentioned about the valuable books which photos bringing from the world's national libraries, research which implemented about our manuscripts in foreign country libraries. SEVİNC BAYRAMOVA AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu sevincbayram@mail.ru ƏHMƏD BİN HƏSƏN ÇARPƏRDİNİN İSLAM ELMLƏRİ SAHƏSİNDƏ YAZDIĞI ƏSƏRLƏRİNİN DÜNYA KİTABXANALARINDA MÖVCUD ƏLYAZMA NÜSXƏLƏRİ Əhməd bin Həsən Çarpərdi Orta əsr mənbələrindən Arran alimi olaraq bilinir. Alimin həyatı haqqında kifayət qədər məlumat yoxdur. Mövcud olan məlumatlar da bir birinin təkrarlayır. “Çarpərdi” nisbəsi onun həmin yerdə anadan olduğunu düşünməyimizə əsas verir. Qeyd edək ki, “Çarpərd” həmin dövrlərdə Arrana məxsus ərazi olmuş və Monqol işğalından sonra bu ərazi Qarabağ adlandırılmışdı.[1, 29] Alimin anadan olma tarixi dəqiq bilinməsə də həmin tarixi təxminən h. 664 (m.1265) ci il olaraq qeyd edən mənbələr vardır. [2, 108] Əhməd bin H Alimin İslam elmləri sahəsində qələmə aldığı əsərlərinin əlyazmaları bir çox Avropa və Şərq ölkələrinin institut, muzey və kitabxanalarında mövcuddur. Əhməd bin Həsən Çarpərdinin İslam elmləri sahəsində yazdığı əsərlərinə və onların dünya kitabxanalarında mövcud olan əlyazma nüsxələri Haşiyə alə-l-Kəşşaf” məşhur alim Zəməxşəri(1074-1144)nin “əl-Kəşşaf” adlı Quran təfsirinə Əhməd Çarpərdinin yazdığı on cildlik haşiyəsidir [4, 1478].“Kəşşaf” təfsirinə çoxsaylı haşiyələr yazılmışdır. Lakin, bunlar arasında Çarpərdinin haşiyəsi çox bəyənilmiş və onun daha faydalı və dəyərli olduğu bildirilmişdir.[5, 256];[6, 47] Alimin haşiyəsinin əlyazma nüsxələrinə dünyanın bir çox əlyazmalar saxlanılan institut və kitabxanalarda rast gəlmək mümkündür. Qeyd dək ki, əsərin tamamına, yəni on cildinə bir yerdə heç bir kitabxanada rast gələ bilmədik. İrlandiyanın paytaxtı Dublin şəhərində yerləşən məşhur Cester Bitti kitabxanasında əsərin əlyazma nüsxəsi 3629 şifrində mühafizə olunur. Həmin nüsxəsinin həcmi 357 vərəqdir [7,50]. Əsərin Almaniyada bir cildinin əlyazma nüsxəsi mövcuddur.[8, 344-345) Misirin “Dərul-kutubul-Misriyyə” kitabxanasında 1/56 şifrində bir nüsxəsi mövcuddur.[9, 212] Qeyd edək ki, əsərin daha çox əlyazma nüsxələrinə Turkiyədə rast gəlinir. Belə ki,Süleymaniyyədə 327, Damad İbrahim Paşada 1 və 2-ci cild olmaqla (162,163 şfirlərində) mühafizə olunur. Həmin nüsxələr h.794/m.1391-ci ildə yazılmışdır. Feyzullah Əfəndi kitabxanasında olan 155, 156,157 şifrlərində qorunan 1, 2, 3 cildləri h.826/m.1422-ci ildə yazılmışdır. Əsərin Laləlidə 228, 328, Hacı Mahmud kitabxanasında E 65/3, Bəyazid Əməvi 702, 703, 704 Nuru Osmaniyyə 554-555 (1,2cild), Rağib Paşa 166, 167 (1 və 2-cild), Fatihdə 358, 572, 573 şifrlərində mühafizə olunan nüsxələri də mövcuddur [10, 104-105]. “Şərh əl-Havi əs-Sağir” və ya “əl-Hadi şərh əl-Havi” Bu Əbdülqaffar bin Əbdülkərim əl-Qəzvini(öl.h.665/1266)nin Şafii hüququna dair yazmış olduğu “əl-Havi” əsərinin şərhidir[11,679]. Əhməd Çarpərdi yazdığı bu əsəri “əl-Hadi” adlandırmışdı. Qeyd edək ki, alim əsəri yazıb tamamlamamışdır [12,124]. Əsərin əlyazma nüsxələri Almaniyada [11, 257], Türkiyədə Yekə Camidə 438, şfirlərində mühafizə olunur. Damadzadə 859 şifrində mövcud olunan nüsxə avtoqrafdır. [13,214] İstanbul kitabxanasında da əsərin Molla Murad tərəfindən h.694/m.1294-cü ildə köçürülmüş bir nüsxəsi saxlanılır. Həmin nüsxə 233 vərəqdən ibarətdir[10, 104-105]. “əs-Siracu-l-vəhhac fi şərh əl-Minhac”.Bu əsər Əhməd Çarpərdinin müəllimi olan Qazi Beyzavi(1189-1286)nin fiqh üsuluna dair yazdığı“Minhacu-l-vusul” adlı əsərinin şərhidir[14, 336]. Şafii fiqhinə dair yazılmış əsərlər içərisində önəmli yer tutan bu əsərin əlyazma nüsxələrinə dünyanın bir çox kitabxanalarında rast gəlinir. Əsərin əvvəli və sonu belədir. Əvvəl:الحمد لله الذي خلق الارض و السموات...أما بعد، فيقول الامام...و سمية بالسراج الوهاج في شرح المنهاج.. Son:لمّا فرغ من الدلائل المتفق عليها، شرع في الدلائل المختلف فيها...بالحديث دلّ علي أنّ الضرر منفي. . Əsərin Britaniya muzeyi kitabxanasında saxlanılan nüsxəsi h.718/m1318-ci ildə, yəni müəllifin sağlığında Təbriz şəhərində köçürülüb[15, 26]. Almaniyada da əsərin bir nüsxəsi mövcuddur [8, 741]. Yəmənin “əl-Əhqaf” kitabxanasında əsərin mövcud olan əlyazma nüsxəsinin mətni nəsx, haşiyələri isə təliq xətti ilə yazılıb. Mətndə bəzi kəlimələr qırmızı mürəkkəblə yazılmışdı. Əlyazma nüsxəsinin köçürülmə tarixi məlum deyil. Nüsxənin həcmi hər səhifədə 15 sətir olmaqla 272 vərəq, ölçüsü 16x3 sm.dir. Bu əlyazma Əli bin Səhl məcmuəsinin fiqh bölməsində yer alır [16, 303]. Müqəddəs Məkkə şəhərinin “Ummul-Qurra” universitetində saxlanılan nüsxə h.848/1444-ci ildə təliq xətti ilə yazılıb. Bu nüsxə hər səhifəsində 21 sətir olmaqla həcmi 199 vərəqdən ibarətdir [17, 155]. Araşdırmamız zamanı əsərin daha cox əlyazma nüsxəsinə Türkiyənin kitabxanalarında rast gəldik. Belə ki, Topqapı Sarayı Müzeyi kitabxanasında əsərin üç ədəd əlyazma nüsxəsi saxlanılır. Bunlardan A.1345/3297 şifrli nüsxə h.848/m.1439-cu ildə təliq xətti ilə köçürülüb. Bu nüsxənin həcmi 138 vərəq, ölçüsü 18,3x13,5sm., cildi isə qəhvəyi rəngli dəridir. A.1346/3298 şifrli nüsxə h.848/m.1444-cü ildə Məhəmməd b.Əhməd əl-Hələbi tərəfindən təliq xəti ilə köçürülüb. Bu nüsxənin həcmi hər səhifədə 21 sətir olmaqla 199 vərəq, ölçüsü 19,5x11,5sm.dir. A.1350/3299 şifrli əlyazma isə təxminən h. IX/m. XV əsrdə köçürülüb [18, 342-343]. Əsərin Türkiyənin digər kitabxanalarında olan əlyazma nüsxələri və şifirləri belədir; Bəyazid 6/7961(134-140 vərəqlər), III Əhməd 1345 (həcmi 138 vərəq), 1349( h.846/1442-ci ildə yazılan bu nüsxə 199 vərəqdir.), 1350 (h.848/m.1444-cü ildə köçürülən nüsxə 187vərəqdir.), Qarahisar 17685(94 vərəq.), Fatih 1432, 1433, 1434, Laləli 773, Ayasofiya 3/1006, Nuru Osmaniyyə 1356, Feyzullah Əfəndi 622 (242 vərəq.) [10, 104-105]. Qeyd edək ki, Əkrəm bin Məhəmməd bin Hüseynin Avziqani bu əsəri ər-Riyadda “Dər əl-Mirac əd-Dauliyyə”də h.1426/m.1996-cı ildə araşdırıb ona müqəddimə və şərh yazmışdır. “Şərh Minhac əl-Vusul ilə ilm əl-usul”Şafii məzhəbinin hüququndan bəhs edən bu əsərin əlyazma nüsxəsi Bəsrədə Abbasi kitabxnasında 95 şifrində qorunur. Mövcud olan həmin əlyazma əvvəldən naqisdir[13, 214]. “Haşiyə alə şərh Hilli alə muxtasar əl-Müntəha”.Əsər“Haşiyə alə qayətil-Vusul fi şərh muxtəsər əl-Muntəha”adı ilə də tanınır. Bu əsər İbn Hacib(1175-1249)in “Muxtasar əl-Müntəha”sına İbn əl-Mutəxxar əl-Hillinin yazmış olduğu“Qayət əl-vusul” adlı şərhinə Əhməd Çarpərdinin yazdığı haşiyədir. Əsər Şafii fiqh üsuluna dairdir. Əsərin əlyazma nüsxəsi Türkiyədə Fatih kitabxanasında 1/1351 şifrində mühafizə olunur [13, 213]. “Şərh nukəi-l-ərbəiniyyə fi fiqh əş- Şafii”. Şafii hüqunundan bəhs edən əsərin əlyazma nüsxəsi Türkiyədə Əsəd Əfəndi kitabxanasında 782 şifrində mövcuddur [13, 214]. “Haşiyə alə məsabih əs-sunnə li-l-Bəğəvi” və ya “Haşiyə alə-l-Mişkat”. Bu Məhəmməd bin Məsud bin Məhəmməd əl-Bəğavi(öl. h.510/m. 1116)nin hədis elmi sahəsində yazdiğı “Məsabih əs-Sunnə” əsərinə Əhməd Çarpərdinin yazdığı haşiyədir. Əsərin Köprülü kitabxanasında 281 şifrində bir əlyazma nüsxəsi mövcuddur. Həmin nüsxə Əhməd bin Himmə tərəfindən h.742/m.1342-ci ildə Təbriz şəhərində köçürülüb tamamlanmışdır [19, 151-152]. “Risələ fil-Mantıq”.Məntiq elmindən bəhs edən bu kiçik həcmli əsərin əlyazma nüsxəsi Türkiyədə Hacı Səlim Ağa Kitabxanasında 4/663 şifri altında mühafizə olunur. Əsər əlyazma toplusunun 30-50 vərəqlərini təşkil edir[10, 104-105]. “Şərh şirət əl-İslam”. İslam dininin ümumi qaydalarından bəhs edən əsərin İzmir Milli Kitabxanasında iki ədəd əlyazma nüsxəsi mövcuddur. Bu iki nüsxədən 1683 şifrində qorunanı əvvəldən naqisdir. Həmin nüsxə h.971/m.1563-ci ildə yazılmış və həcmi 262 vərəqdir. 1680 şifrli ikinci nüsxə də əvvəlki nüsxə ilə eyni tarixdə yazılmışdır. Bu nüsxənin həcmi 273 vərəqdir[13, 214]. “Şərh məsabih əl-ərvah li-l-Beyzavi. Beyzavinin Kəlam elminə dair yazdığı əsərin şərhidir. Əsərin əlyazma nüsxəsi Türkiyədə III Əhməd kitabxanasında 3403 şifrində mühafizə olunur. Mövcud nüsxənin həcmi 129 vərəqdir[10, 104-105]. “Şərh əl-usul əl-Pəzdəvi”. Əsər Əbu Usr əl-Pəzdəvi(öl. h.482/1089)nin Hənəfi fiqhinə dair əhəmiyyətli qaynaqlarından olan əsərinə yazılmış şərhdir [2,108]. “Şərhu-l-Hidayə” Şeyxülislam Burhanəddin Əbü’l-Həsən Əli əl-Fərqani Mərginani (öl h.594/m. 1197) nin hənəfi fiqhinə dair yazdığı “əl-Hidayə” əsərinin şərhidir. [20, 231] Lakin, alimin adlarını çəkdiyimiz son iki əsərinin əlyazmalarına araşdırdığımız institut və kitabxanalarda rast gəlmədik. Sonda qeyd etmək istərdik ki, Orta əsrlərin yetişdirdiyi Azərbaycan alimlərdən olan Əhməd Çarpərdinin yuxarıda bəhs etdiyimiz İslam elmləri ilə əlaqəli əsərlərindən başqa ərəb dilçiliyi sahəsində də çox qiymətli əsərləri mövcuddur. Həmin əsərlər içərisində məşhur alim İbn əl-Hacibin ərəb dilinin sərf bolməsindən, yəni morfologiyasından bəhs edən “Şafiyə” əsərinə Əhməd Çarpərdinin yazdığı “Şərh əş-Şafiyə” adlı mükəmməl şərh ilk sırada gəlir. Qeyd edək ki, bu əsərin də əlyazma nüsxələri Şərqdən Qərbə dünyanın bir çox institut, muzey və kitabxanalarında mövcuddur. AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda alimin bu əsərinin müxtəlif vaxtlarda və fərqli məkanlarda köçürülmüş on səkkiz ədəd əlyazma nüsxəsi mövcuddur. Lakin, İslam elmləri sahəsində yazdığı əsərlərinin əlyazma nüsxələrinə burada rast gəlmədik. Ədəbiyyat:
Sevinch Bayramova THE EXİSTİNG MANUSCRİPTS COPİES OF THE WORKS BY AHMAD BİN HASAN CHARPARDY ON İSLAMİC SCİENES İN THE WORLD LİBRARIES Summary One of the scientists of Middle Ages Ahmad Charpardy is the author of precious works in Arabic linguisties and Islamic siences. His work on Arabic linguisties, "Sharh ash-Shafiya" saw more sympathy. His 10 volume commentarie to "Kashshaf" (Koranis interpretation), works about Shafii law, Kalam and logics were highli appreciated by scholars. His handwitegs are preserved in most institutions, museums and libreries of the world. ТОЙРАХАНЫМ ГУСЕЙНОВА Национальный Музей азербайджанской литературы имени Низами Гянджеви НАНА, научный сотрудник torakhanum@mail.ru РУКОПИСИ ХАТАИ В ПАРИЖСКОЙ НАЦИОНАЛЬНОЙ БИБЛИОТЕКЕ Выдающийся полководец и государственный деятель, основатель могущественного централизованного Азербайджанского государства Шах Исмаил Сефеви вошел в историю мировой культуры и как замечательный мастер художественного слова – Хатаи, сыгравший важную роль в развитии поэзии на азербайджанском языке. Обширное литературное наследие поэта включает в себя лирический «Диван», поэмы «Дехнаме» и «Насихатнаме», написанные в форме месневи, назидательно – дидактические стихотворения, газели, гошма и баяты. Высокий гуманизм, любовь к Жизни и Человеку, борьба за достоинство и земное человеческое счастье, органическая связь с шедеврами устного народного творчества и лучшими традициями азербайджанской письменной литературы – отличительные черты лирики Хатаи, созданной на удивительно живом, народном, свободном от вычурности стихосложения азербайджанском языке. Служитель слова, Хатаи Свои познанья не таи, Слова поведают твои О силе, что сокрыло слово. (4,130)
Однако художественная речь этих титанов, совершивших переворот в поэтическом мире, несмотря на антифеодальную социальную направленность их философской доктрины, все же нередко пестрила кораническими выражениями, затруднявшими их понимание широкими массами. Первыми в азербайджанской поэзии именно Кази Ахмед Бурханеддин, а вслед за ним – Шах Исмаил Хатаи выражают земные чувства такими изобразительно-языковыми средствами, которые близки и понятны всем. Начиная с XVI века научный мир начинает проявлять большой интерес к творческому наследию Хатаи. Западноевропейские и русские востоковеды, такие как Хаммер-Пургшталь, Чарльз Рье, Эд. Блоше, А.Крымский, В.Ф. Минорский, Е.Э.Бертельс, В.А.Гордлевский, Ч.Перч, Э.Росси; азербайджанские и турецкие ученые – Фуад Кепрюлю, Исмаил Хикмет, Ю.В.Чеменземинли, Бекир Чобанзаде, Садеттин Нюзхет Эргун, Турхан Гнджеи, Гамид Араслы, Азаизага Мамедов и другие проделали большую работу по изучению и популяризации произведений Шаха Исмаила Хатаи. Ознакомившись со старинной рукописью «Диван»а Хатаи, хранящейся в Национальной библиотеке Стамбула, выдающийся тюрколог, академик В.А,Гордевский в 1929 году писал: «Рукописи Хатаи, конечно, представляют большую ценность и несомненно важно их срочно издать». (2,460) В научных учреждениях, библиотеках и музеях различных городов мира, таких как Ташкент и Стамбул, Лондон и Париж, Ватикан и Санкт-Петербург, Тегеран и Ардебиль, Каир и Мазаришериф хранится целый ряд старинных рукописей поэта. Значительный интерес представляют две рукописи «Дивана» Хатаи, находящиеся в Национальной библиотеке Парижа. Первая парижская рукопись была написана в 1541 году и является второй древней рукописью «Дивана» Хатаи. В каталоге французского ориенталиста Эд, Блоше дано аннотированное описание данной рукописи, хранящейся среди тюркоязычных рукописей в библиотеке под шифром 1307/83. В заглавии рукописи имеется следующая надпись: Изречения царя царей изречений. «Диван» начинается с раздела мунаджатов (мольба), натов (восхваление), овсаф-и аимме (описание имамов) и 24-х касыд в духе религиозного панегирика. Следом за этим разделом идут 232 газели. В «Диване 84 листа, по 11 бейтов на странице в две колонки. Рукопись написана красивым почерком насталик. В первой парижской рукописи имеется 21 газель, которые совершенно отсутствуют в других рукописях «Дивана». В Парижской Национальной библиотеке хранится и вторая рукопись «Дивана» Ш.И.Хатаи, написанная в начале XVII века. В каталоге Эд.Блоше она значится под шифром 995/64. «Диван» включает в себя 16 религиозно-панегирических касыд, 205 газелей на азербайджанском языке и одну газель на фарсидском языке. В «Диване» 84 листа, по 13 бейтов на странице в две колонки. В «Диване» в объеме 166 бейтов написана поэма-месневи «Насихатнаме». В рукописи имеются также 3 газели, которых нет в других рукописях поэта. Текст «Дивана» переписан своеобразным насталиком. Надо отметить, что в первой парижской рукописи, как показало ее сличение с самой древней и близкой к подлиннику ташкентской (1535) рукописью, литературно-художественные уподобления подверглись искажению гораздо меньше, чем в других рукописях. Переписчик первой парижской рукописи, прекрасно разбиравшийся в тонкостях литературно-художественных средств поэтического изображения и особенностях азербайджанского языка XVI века, сумел сохранить их в большей степени, чем переписчики ардебильской, ватиканской и других рукописей «Дивана». Следует отметить, что в 1959 году профессор Лондонского Университета, азербайджанец Турхан Гянджеи издал в Неаполе критический текст «Дивана» касыд и газелей Хатаи на базе первой парижской рукописи (1541 г.) путем сличения ее со второй парижской (XVII в.), ватиканской (XVII в.) и британской (XVII в.) рукописями. Обладая редкой способностью свободно писать на фарсидском и арабском языках, Хатаи – покровитель наук и искусства, создал значительную часть своих произведений на родном, азербайджанском языке и тем самым внес ценный вклад в литературу своего времени. Крупнейший востоковед, профессор В.Ф.Минорский в книге «Поэзия Шаха Исмаила I», изданной в Лондоне в 1942 году справедливо отмечает: «Большая часть творений Хатаи носила лирический, а не религиозный характер, была написана на тюркском, азербайджанском языке и явилась новым этапом в развитии поэзии на азербайджанском языке». (3,738)
Tahirekhanim Huseynova MANUSCRİPTS OF THE KHATAİ İN THE FRENCH NATİONAL LİBRARY Summary İn the different cities of the world, such as Tashkent and Baky, İstanbul and Cairo, London and Paris, Tehran and Ardebil a number of the ancient manuscripts of the outstanding Azerbaijani poet Khatai are kept. Of considerable interest are two Paris manuscripts of “Divan” which are in the catalogue of Turkie-language manuscripts of the national library of Paris. KÖNÜL HACIYEVA AMEA-nın Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, konulhaciyeva75@gmail.com XV ƏSR AZƏRBAYCAN POEZİYASINDA “ÇAR DƏR ÇAR” FORMASI Məlum olduğu kimi, orta yüzilliklərdə ədəbi əsərləri qiymətli edən onlardakı yüksək sənətkarlıq xüsusiyyətləri idi. Belə poetik gözəlliklərin bir qismi isə az şairlərin əsərlərində rast gəlinirdi. Bunlardan biri “çar dər çar” şeir şəklidir. Şeirin hər və ya əksər misrasında dörd məfhumun adının çəkilməsi ilə yazılan bu forma şairdən zəngin təxəyyül, böyük söz ehtiyatı tələb edir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, “çar dər çar” ayrıca bədii vasitə, poetik fiqur deyil, şairlərin öz ustalıqlarını göstərə bildikləri müəyyən bir şeir tərzidir. Bu tərz barədə ayrıca araşdırmalar yox dərəcəsindədir. Əsərin “çar dər çar” şəklində yazıldığını onu əvvəldən sonadək oxuyaraq təyin etmək olar. Türkiyəli tədqiqatçı Cem Dilçin “çar dər çar”ın bir növ ləff-ü-nəşr olduğunu qeyd etmişdir(1,194). Ləff-ü-nəşr klassik Şərq şeirində işlədilən bədii vasitələrdən biridir. Sadəcə bu bədii vasitə bir misrada iki, üç, dörd, hətta beş ünsürün adının sadalanması ilə tətbiq olunursa, “çar dər çar” adından da göründüyü kimi, dörd məfhumun, əşyanın və ya hadisənin adının çəkilməsi ilə olur. Adətən, beytin ikinci misrasında birinci misrada sadalanan məfhumların mənaca qarşılığı olan sözlər, yaxud da o məfhumlarla müəyyən dərəcədə əlaqəli ifadələr işlənir. Hər misrada bunların sayı dörd olduğu zaman həmin şeir “çar dər çar”, yəni, “dörddə dörd” tərzində yazılmış şeir hesab olunur. Bəzi fars mənbələrində “çar əndər çar qoftən” ifadəsinə təsadüf edilsə də bu termin bizim bəhs etdiyimiz mənada yox, tam fərqli anlamda, “boş-boş danışmaq, sərsəmləmək” mənalarında işlənmişdir və bütünlükdə beytdə cəmi dörd ünsürün adı çəkilmişdir. Mövzu ilə əlaqədar maraqlı araşdırmalardan biri türkcə “çar dər çar” şeirlərinin tədqiqi ilə məşğul olmuş Fatma Sabiha Kutlar adlı müəllifin yazısıdır. Tədqiqatçı “Klasik Türk edebiyatında çar ender çar ve Kara Fazlinin kasidesi” adlı məqaləsində yazır: “Türkçe çâr-ender-çâr kaside ve gazellerin ilk örnekleri görebildiğimiz kadarıyla Ahmedî’ye aittir. Ayrıca Bedî’î, Ulvî, Kara Fazlî ve Süheylî de birer Türkçe çâr-ender-çâr kaside yazmışlardır.”(3,104). Müəllif bu tərz şeirin ilk örnəklərinin türk ədəbiyyatında XIV yüzillikdən başlayaraq yarandığını qeyd edərək XVI-XVII əsr türk poeziyasında çar dər çar formasına daha çox rast gəlindiyini vurğulayır. Apardığımız müşahidə və araşdırmalardan aydın olur ki, XV əsr Azərbaycan şeirində “çar dər çar” şəkli çox işlənməmişdir. Yaradıcılıqlarını gözdən keçirdiyimiz XV yüzilliyin istedadlı Azərbaycan şairlərindən Nemətullah Kişvəri, Sah Qasım Ənvar və Bədr Şirvani şeirlərində bu tərzə təsadüf etmək mümkündür. Adı çəkilən sənətkarlar həqiqətən söz sənətini uca zirvələrə qaldıran, sözlə ustalıqla rəftar etmək iqtidarında olan mahir şeir yaradıcılarıdır. Nemətullah Kişvəri XV yüzillik Azərbaycan poeziyasının ustad şairlərindəndir. Anadilli ədəbiyatımızın zənginləşməsi yolunda çalışan, doğma dildə bənzərsiz poeziya nümunələri ərsəyə gətirən bu istedadlı şairimizin yaradıcılığında “çar dər çar” tərzi ən gözəl təqdimini tapmışdır, desək yanılmarıq. Kişvərinin türkcə divanında bu şeir şəklinə uyğun bir qəzələ rast gəlinir. Onun farsca divanının mövcudluğu məlum olsa da, bu divanı əldə etmək bizə müyəssər olmamışdır. Şairin eyni müvəffəqiyyətlə fars dilində də “çar dər çar” tərzində şeir yazdığını ehtimal etmək olar. Kişvərinin türkcə divanına daxil olan bir qəzəldə oxuyuruq: Yüzi ayü qaşı yay, közgə bayü nazı çox, Zülfi cadu, xalı hindu, çeşmi ahu, rəngi al. Sözi cəngü qəddi şəngü ağzı təngü dişi dürr, Xuyi darü ruyi narü muyi marü boynu dal.(2,30) Gətirilən misalda hər misrada dörd ünsürün sadalandığını görürük. Şair tərənnüm etdiyi obyekti hərtərəfli şəkildə, bütün incəliklərilə təsvir edir. Artıq iki beytdən şairin qüdrətli qələmi ilə çəkilmiş lövhə oxucuda dolğun təsəvvür yaratmağa başlayır. Gözəllik təsvirinin geniş yer aldığı Kişvəri irsinin poetik özəlliyi şeirin bu formasında xüsusi parlaqlığı ilə seçilir. Belə ki, ifadə olunan fikrin obrazlılığını artırmaq üçün şeirin hər sətrində dörd cismin adının çəkilməsi şairdən xüsusi bir hünər, yaradıcılıq məharəti tələb edir. Şeirin davamında deyilir: Yüzi bədrü saçı qədrü köksü sədrü könlü daş, Cismi mərmər, qəddi ərər, ləli şəkkər, sözü bal. Atı əbrəş, özü sərkəş, hüsnü dilkəş, boyu sərv, Yüzi rəngin, sözü şirin, xətti mişkin, zülfü dal.( 2,30)
Gözü ceyran, xətti reyhan, qəmzə fəttan, çeşmi şux, İşvə kafər, xalı ənbər, zülfü çənbər, beli nal. (2,30)
(5,231)
“Şən, bəxtiyar, aləmi yandırıb-yaxan, vurğun! Nazlı, türk işvəli, qəlb odlayan, fitnəli!” Qəzəl bütünlüklə bu tərzdə davam etməsə də, bir neçə beytində “çar dər çar” ünsürləri özünü göstərir. Ardıcıl şəkildə olmasa da bu formanı növbəti beytlərdə izləmək mümkündür. مرشد من، یار من، بحرمن، انهارمن نورمن و نارمن، راه بوصل ازچه روست ای گل وگلزارمن، مونس وغم خوار من صاحب اسرار من. راه بوصل ازچه روست (5,74 )
“Ey mürşidim, yarım, dənizim, axar çayım! Nurum, atəşim, qovuşmağın yolu nədədir? Ey gülüm, gülzarım, munisim və qəmxarım, Ey sirlərimin sahibi, qovuşmağın yolu nədədir?” Qəzəldəki beytlərin əsasən birinci misrasında dörd məfhumun işləndiyini görürük. Burada “çar dər çar” şəklinin qismən iştirak etdiyinin şahidi oluruq. Bu forma ikinci misralarda gözə dəymir. Nümunədə gördüyümüz kimi, mədh olunan obyektin dürlü-dürlü keyfiyyətləri şair tərəfindən misraya düzülür və bunlar dörd cəhət, dörd xüsusiyyət olaraq qarşımıza çıxır ki, bu da “çar dər çar” tərzinin quruluşuna uyğundur. XV yüzillikdə yaşayıb-yaratmış Azərbaycan şairlərindən Bədr Şirvaninin farsca divanında da haqqında bəhs olunan formaya rast gəlinir. Bütün divanı boyu Şərq bədii ifadə vasitələrini ustalıqla və yerli-yerində işlədən, əsərlərində obrazlı ifadəyə geniş yer verən, müxtəlif poetik söz oyunlarından istifadə edən şairə “çar dər çar” tərzində şeirlər yazmaq bir o qədər də çətin olmamışdır. Şair bu şeir şəklində də qələmini sınamış, belə bir mürəkkəb formanın öhdəsindən uğurla gələ bilmişdir. Bədr Şirvaninin çoxsaylı rübailərindən birində oxuyuruq:
(4, 671)
“Sənin hüzurunda kəklik, qırqovul, ördək və qaz sanki bir şahbaz, qırğı, tərlan, və şahindir. Bayquşlar sənin dövlətinin Humay quşunun pərvazlandığını görüb Ənqa kimi qeybə çəkidilər.” Şair rübaidə mədhiyyə elementlərindən istifadə etmişdir. Başqa sözlə, rübai janrının verdiyi imkanlar daxilində mübaliğə ilə də olsa mədh etdiyi obyektin xüsusiyyətlərini açmağa çalışmışdır. Bu zaman o, seçdiyi dörd məfhumu digər dörd məfhumla qarşılaşdırmalı şəkildə sıraya düzərək tam bir “çar dər çar” nümunəsi yaratmışdır. Şair zəiflərin məmduhundan güc alaraq qüdrətləndiyini diqqətə çatdırmaq üçün təbiət elementlərindən, daha dəqiq desək, quşların adlarından istifadə etmişdir. Kəkliyin qırğıya, qırqovulun tərlana, ördəyin şahinə, qazın isə qartala döndüyünü, onlar kimi, güclü, qorxmaz olduğunu obrazlı şəkildə ifadə etmişdir. Bədr Şirvaninin daha bir şeirində “çar dər çar” tərzi diqqətimizi çəkir. نمود زلف و رخ آن پسر سیاه و سفید بماند دیدۀ جان باز در سیاه و سفید (4,603)
“O oğlanın teli ilə üzü ağ və qara etdi, Can gözü yenə ağ və qarada qaldı.” Şair bu beytdə də dörd ünsürün adını çəkir və təzaddan istifadə edir. Göründüyü kimi, XV yüzillik Azərbaycan poeziyasında məhdud sayda da olsa, “çar dər çar” şeir tərzinə təsadüf etmək mümkündür və rastlaşdığımız bu nümunələr şeirin bu formasının həmin dövrün ədəbiyyatındakı yeri, rolu, bədii xüsusiyyətləri haqqında fikir yürütməyə kifayət qədər imkan yaradır. Hər şair “çar dər çar” şeir şəklinə özünəxas bir yanaşma nümayiş etdirərək onu zaman-zaman həm fikir və düşüncələrinin ifadəsində bir vasitə, həm də təcrübə və sənətkarlığını daha parlaq formada göstərə biləcəyi münasib mühit olaraq görmüşdür. Nəticədə, əlvanlığı, oynaqlığı, obrazlılığı ilə seçilən poetik örnəklər meydana çıxmışdır. Biz əldə edə bildiyimiz materiallar əsasında bu mövzuya müəyyən qədər diqqət yetirib araşdırma aparmağa çalışmışıq. Heç şübhə etmirik ki, indiyə qədər məlum olmayan, bundan sonra aşkar ediləcək XV əsr şairlərinin əlyazmalarında da haqqında danışılan şeir formasına rastlamaq mümkün olacaqdır. Yüklə 2,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|