Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi məHƏMMƏd füzuli adına Əlyazmalar institutu

BİR ROMAN
Günlərin birində «Pillələr» romanının yeni nəşri keçdi əlimə. 1987-ji ildə çap olunmuşdu. Əvvəllər əsərin ixtisar variantını oxu­muşdum. Yeni kitabı qoydum Əliyə aid yığ­dığım material­la­rın arasına, bu məqsədlə ki, «Xatirələr»i yazarkən əlimin altın­da olsun. Lakin əlim «dinj» dur­madı. Kitabı vərəqlədim. Gör­kəmli nasir Əkrəm Əylislinin kitaba yazdığı səhi­fə­yarımlıq mü­qəddi­mə­sini oxudum. İlk hissədə Əlinin xasiyyəti olduqja dəqiq görünən bədii dillə o dərəjədə səmimi və oxu­naqlı ve­ril­miş­di ki, məni aludə etdi, qaytardı keçmiş illərə, göz­lərim­də yenidən jan­landı Əli. İçimdə dərin bir minnətdarlıq duy­dum Əkrəmə və onun roman haqqında dediklərinə, doğrusu, diqqət yetirmədim.

Və yenə də günlərin birində «Xatirə»yə başlamaq məqamı gələndə «Pillələr»i vərəqləyərkən həmin müqəd­di­məni diqqətlə oxudum, xüsusilə bilavasitə roman haq­qın­dakı on altı sətrlik hissəni. Burada ədəbiyyat tarixlərin­də ara-sıra təsadüf olunan bir məqamla üzləşdim – bə­zən ustad və görkəmli sənətkarların bir-birlərini anla­ma­ma­ları məqamı ilə.

«Biz Əlini şair kimi tanıyırıq və sevirik. Əlinin nəsri isə biz­dən ötrü onun şair həyatının bir parçasıdır və məhz buna görə də maraqlıdır».

«Pillələr» müasir nəsrimizin fonunda sənət nöqteyi-nə­zə­rin­dən bəlkə də bir elə əsaslı əhəmiyyət kəsb elə­mir. Anjaq bu əsə­rində də hər sətrində, hər sözündə gözlərini gen-gen açıb, bu dünyaya uşaq heyranlığı və vurğunluğu ilə tamaşa eləyən Əli Kərimin sadəlövh, saf və sədaqətli ürəyi döyünür…

«Pillələr»də roman boyu Əli Kərim özünün bu titrək mis­ra­larını («İki sevgi» şeirindəki – M.A.) sanki «nəsr dilində» oxu­ju­ya təzədən nəql edir».

Əlinə fürsət düşən kimi Əkrəm, görünür, çox sevdiyi və hör­­mət bəslədiyi Əlinin şəxsiyyətinə dair ürəyində yığılıb qalmış xoş sözləri söyləməklə romanın mahiy­yə­ti­nə varmadan əsər ba­rədə ötəri, mən deyərdim, bəlkə də qeyri-jiddi hökm ver­miş­dir (Və mən istərdim Əkrəm gələjəkdə bir də qayıda «Pillə­lər»ə).

«Müasir nəsrin fonunda» ifadəsi ilə Əkrəmin hansı yazıçıları nəzərdə tutduğunu bilmirəm. Mən o «fona» İsa Hüseynovu, Sa­bir Əhmədovu, Əkrəmin özünü və bir sıra başqa nasirləri da­xil edərdim. O fonun özülü, əgər təbir jaizsə, hələ əllinji illərdə görkəmli sənətkar İsmayıl Şıxlı tərəfindən qoyulmuşdu. Hər­çənd «60-jı illər ədəbiyyatı» barədə çox söz-söhbətlər açılmışdı (Bu ifadə bizə rus ədə­biyyatşünaslığından keçmişdir, bəlkə də mexaniki). Ayıq-sayıq yazıçılar üçün həmin «60-jı illər» artıq 50-ji illərdən başlamışdı. İsanın, Sabirin ilk və diqqəti jəlb edən əsərləri, İ.Şıxlının romanları, həmçinin Əli Kərimin bö­yük maraq doğurmuş parlaq şeirləri də 50-ji illərdə ar­tıq yazılmışdı. Bu mövzuda çox yazan Anar İttifaqa sədr seçiləndən sonra ədə­biyyatın bütöv olduğunu tez seçdi və fikrində müəyyən də­yişikliklər yarandı. Rusiyanın özün­də də «60-jı illər» 50-ji illər­dən başlamışdı (Dudin­sevin «Tək çörəklə yox» romanı, bir sıra başqa şair və nasirlərin hekayə, poema və şeirləri). Bunu vur­ğu­lamaq­dan məqsəd odur ki, şəxsi yaradıjılıq nailiyyətlərinə de­yil, «60-jı illər»ə mənsub olması ilə lovğalanan yazıçılar da var. Onlar zaman kateqoriyasının əsl mahiyyətini unudurlar. Onlar 30-ju, 40-jı illərdə fəaliyyətdə bulun­say­dılar nejə olardı? Və yaxud həmin illərə düşmüş ya­zı­çılara 60-jı illərdə yaratmaq imkanı olsa nə baş verərdi. Təbii ki, potensial yaradıjılıq im­kan­ları hələ tamam tü­kən­­məmiş sənətkarlar təzə və jəsarətli söz deyə bilərdi­lər – görkəmli sənətkar Rəsul Rza kimi. Zəmanə dəyiş­mişdi, 60-jı illərdə yazmaq üçün artıq xeyli sərbəstlik vardı, az-çox söz deyə bilənlər də buna borjlu idilər. Ona görə də əsərlərini həmin 60-jı illərdə yazan sənətkarlar öz xüsusi is­tedadlarından çox dəyişməkdə olan zamana borjlu idilər. De­yəsən mətləbdən bir qədər aralandıq, bəlkə də belə olmalı imiş.

Adlarını çəkdiyimiz nasirlərdə kənd, rayon ovqatı güj­lüdür, gördüklərini, müşahidə etdiklərini, yaxından duy­duq­larını, yaxşı bələd olduqlarını imkan daxilində jə­sa­rət­lə qələmə alır, zama­nın sosial-siyasi tələbləri fonunda ümumiləşdirirdilər. Hərəsinin öz yazı manerası, özünə­məx­sus üslubu, deyim tərzi olan bu sənətkarların seçilən qüvvətli fərdi xüsusiyyətləri də vardı. Möv­zu seçmək, möv­zuya münasibət baxımındansa bunların yara­dıjılı­ğın­da oxşar tərəflər də nəzərə çarpırdı. Və məhz bu oxşar jəhətlər onları fon kimi bir yerə toplamağa imkan verirdi.

Çox təbii ki, Əli Kərimin nəsri onlarınkından kəskin şəkildə fərqlənməli idi. Əli o illərdə artıq yetkin, özünü əsl mənada təs­diq etdirmiş şair idi. Və onun nəsri hökmən lirik-epik təfəkkür məhsulu olajaqdı – bəli Əlinin nəsrində poema canrına meyl, yaxınlıq vardı (Bu jəhət sonralar özünü «Mavi nəğmənin sa­hi­lində» də göstərəjəkdi).

Əlinin nəsri də şeiri kimi bənzərsizdir (XXI əsrin ədə­biy­yat­şünasları həmin nəsrin təhlilində hələ çox baş sın­dırajaqlar). Bu nəsrin bir yönü Nərimanovdan baş alıb Seyid Hüseynin, J.Jabbarlının yaradıjılığından keçib gələn damarla xəfifjə bağ­lıdır. Yalnız xəfifjə!

Əlinin bədii nəsr dili folklor, xalq danışıq dili, nağıl dili ilə o qədər də köklənməmişdir. Bu nəsrdə dildə çox işlə­nən frazalar azdır. Əlinin bədii nəsr dili yüksək poetik, eyni zamanda, Azər­bayjanda o dövrdə artıq tam forma­laşmış, müəyyən qədər ki­taba, elmə çulğalanmış ziyalı dilinə, ziyalı deyiminə daha çox yaxın görünür.

Əkrəm Əlinin romanının baş mövzusunu, ana mövzu­sunu dürüst müəyyənləşdirib – məhəbbət! Bu, çox zəruri idi. Çünki mövzunu düzgün aydınlaşdırmadan sənətkarın nə demək istə­diyini müəyyənləşdirmək olmaz. Lakin Ək­rəm Əlinin «İki sevgi» şeirindən bu aşağıdakı «Gözəl qız, sən saf susan, iki qəlb ar­zususan. Mənsə səni sevirəm susuzluğun od vurub köz kimi yandırdığı dodaq su sevən kimi. O isə səni sevir rahatja bar­daş qurub «kabab üstdən sərin su pis olmaz» deyən kimi sətrlə­rini» gətirib «Pillələr»də bütün roman boyu Əli Kərim özü­nün bu titrək misralarını sanki «nəsr dilində» oxujuya təzədən nəql edir» deyəndə ölçü hissini itirmiş olur. Əli bu roman­da jəmiyyətdəki ən kəskin məsələləri qabardıb, üzə çıxa­rıb kəs­kin­ləşdirir, məhəbbət mövzusunu daha da dərindən işləyib ülvi yüksəkliklərə qaldırır. Sovet dövrü ədəbiyyatında «səna­ye», «kənd təsərrüfatı» mövzuların­da yazılmış əsərlərə nisbə­tən «oxunaqlılıq» xatirinə sısqa xətlə əsərə daxil edilən, torna dəz­gahlarına, trak­tor tırtıllarına toxunub çiliklənən, «qa­baq­jıl­lı­ğa», «pla­na» tabe tutulan «məhəbbət mövzusunu» sər­bəst bir alə­­mə, daha doğrusu, məhəbbətin özünə layiq geniş bir fəza­ya çı­xarır. Digər tərəfdən, o bu mövzunu «ay el qızı ölərəm səndən ötrü», yaxud «ay el oğlu, yanerəm sən­dən ötrü» sə­viy­yəsiz­li­yindən yüksək intellektual səviyyə­yə, fəlsəfi mə­qama yüksəldir, onu müasir, inkişaf etmiş, dünya mədəniy­yətinə bə­ləd gənjliyin dili ilə ifadə olunan yeni mərhələyə qal­dırır – o zaman ədəbiy­ya­tımıza hava, su kimi lazım olan bir mər­hələyə. Məhəbbətin aliliyini tə­min etmək üçün o məhəb­bə­tin dili ilə da­nışmağı baja­ran, o məhəbbətə layiq obrazlar ya­rat­maq ən zə­ruri şərtlər­dən idi. Bu obrazların prototiplərini hə­yatda aramaq, tap­maq, sonra onları salyerilər arasında təlatüm yaradan, çax­naşma salan bir səviyyədə yenidən həyata qay­tar­­maq lazım idi. Əli bu obraz­lar­dan birini kənd kitabxana­sın­da tapmışdı, daha doğrusu, kəşf et­­mişdi. Kiçik kitabxa­nada işləsə də, gözü doyunja (daha doğ­ru­su, doymayın­ja) dünya mə­də­niy­yətinə, ədəbiyyatına, hətta fəl­­sə­fəsinə aid əli çatan bütün kitab­ları mü­taliə edib zən­gin­lə­şən, həm də özünü «kitab adamı» ol­maqdan saxlaya bilən, müasir həyat adamı kimi yetişən, bir qə­dər sa­dəlövh gö­rünən (təkjə görünən), lakin saf, mətin və dö­zümlü olan bir gənj, Əli­nin se­çib diqqət mərkəzinə aldığı, «Pil­lələr» romanının əsas qəh­­rə­manı Azər!

Kitablar, kitablara məhəbbət və aludəlik təkjə donki­xotlar yetişdirmir. Kitablar dünyasına məftuniyyət nizami­lə­rin, puşkin­lərin ən ulu məqamlara ujalmasının rəhni olub – Allah vergiləri ilə bir sırada həmin illərdə kitab və çörək hər şeydən ujuz idi. Biri mənəvi zənginləşmənin rəhni idi, digəri ajından ölmə­mə­yin. O dövrlərdə klassik­lərin əsərlərinə abunə yazılmaq üçün gün­lərlə, hətta ge­jə­lərlə kitab mağazalarının qarşısında növbə­lərə daya­nan həvəskarlar olurdu. Onları da üç qismə bölmək mümkün idi. Bunların bir qismi kitaba valyuta kimi baxır­dı, onlar həmin jildlərin başqa ölkələrdə nejə baha olduğunu bilir, bəlkə gələjəkdə həmin qiymətlərin buraya da gələjəyini duyurdular. Digər qism həvəskarlar kitab­lara əla bəzək kimi baxırdılar, bun­ları gözəl şkaflara düzməklə qonaqlarının qarşısında öz mənəvi yoxsulluqlarını ört-basdır edirdilər. Əsas və hörmətə layiq qism isə ki­tab­ları ajgözlüklə mütaliə edənlər, özləri kimilərlə kitab mü­badiləsinə girişənlər idi. Azər üçünjü qismə aid idi, lakin onun növbəyə durub abunə yazılmaq imkanları belə yox idi. Azər yoxsuldur, ailədə xəstə atasından və özün­dən başqa kim­sə yoxdur. Kitab istəyini rəf etmək üçün Allah özü ona kitab­xana vermişdir. Öz qüvvəsinə ali mək­təbin filologiya fakül­tə­si­nin qiyabi bölməsinə daxil olan Azər daha geniş aləmə çıxmaq üçün əyani şöbəyə keçmək istəyir. Onun bir insan kimi mənəvi dünyasının açılmasında isə əsas vasitə rolunu ilk məhəbbəti ilə bağlı hadisə oynayır.

«Azər işlədiyi kitabxanada idi. Açıq kitablardan birini qolu­nun altına qoymuşdu, birini də oxuyurdu. Birdən … qız içəri gi­rib «salam» dedi. Azər salamı qızdan çox oxu­duğu kitaba verdi.

- Kitab var?

- Var.

- Zəhmət olmasa…

Azər başını qaldırdı:

- Bağışlayın. Salam.

- Bir də salam. Mənə maraqlı bir roman lazımdır.

Qızın baxışları Azərin üz-gözündə gəzdi, oxşadı, yan­dırdı.

Azər qarşısındakı kitaba baxdı. İndi anjaq alnının xoşallanıb istiləndiyindən bilirdi ki, qızın gözü ondadır…

Birdən üz-gözü soyudu: qızın baxışları ondan çəkilib kitab qəfəslərinə zillənmişdi».

Əli yaranmaqda olan münasibətin ən gözə görünməz, ən injə, ən həssas nöqtələrini izləyib sözə çevirir. Xalq danışıq di­lində «üzərimdə nəzər duydum» ifadəsi var. Bəzən həqiqətən də insan kiminsə arxadan ona baxdı­ğı­nı duyur. Əli isə təkjə duy­maqla kifayətlənmir, görür və göstərə bilir. Onun bir epiq­ram­masında belə ifadə də var: «Görüm öldürsün səni paxıllıq biotoku». Əli həqiqətən də insanlar arasında gözəgörünməz münasibət vasitələrinin olduğuna inanırdı. Yaradıjılığının baş möv­zusu məhəbbət olan ölməz Füzuli də sevgililər arasında kənar adamların görüb duya bilmədikləri vasitələr olduğunu bi­lirdi. Bir za­man­lar Gənjədə Füzulinin hədsiz pərəstişkarı olan Sal­­man müəllim vardı (müğənni Mobil Əhmədovun atası), Fü­zulinin farsja divanını da oxuya və şərh edə bilən (bəlkə ərəb­jə divanını da). Rastlaşanda hökmən ulu şair­dən söhbət salar, təzə kəşfləri ilə tanış edərdi məni. Bir dəfə olduqja maraqlı bir beytin tərjümə və şərhini verdi. «Sevgilim, hər yetənin üzünə gülmə. Gülüş dodaqlardan zərrələrin (atomların) axınıdır. Çox gülərsən, həmin gülüş zərrələri tükənər və mənə qalmaz». İlahi bu beyt bu günə nə qədər yaxın idi! (Həmin beyti mən sonralar Əliyə ithaf etdiyim «Yadındamı?» pyesinə daxil etdim).

Qan qrupları sanki eyni imiş kimi Azərlə qız ruhi və əqli jəhətdən bir-birinə çox tez qovuşurlar. Azərin qədim bir filoso­fun əsərini mütaliə etməsi də qızı çox maraqlan­dırır. Azər qızın istəyi müqabilində ona «Faust»u təklif edir, qızsa həmin əsərin darıxdırıjı olduğunu söyləyir, söhbətləri bu səviyyədə alınır, Azər ağıl dünyasından hiss aləminə daxil olur. Qızı isə görünür, rayonda yaşa­yan oğlanın maraq dairəsi çox jəlb edir, hətta onun adı da Azərbayjan sözünün bir hissəsi olduğu üçün çox xoşuna gəlir. Azər, görünür öz hisslərini təhlilə başlayır, varlı­ğın­da baş verən təlatümün sirlərini anlamaq istəyir və birdən xa­­tırlayır ki, «qızı institutda görmüşdür, qız xoşuna gəlmişdir». La­kin heç ağlına da gətirməmişdir ki, qızla ta­nış ola bilər. Qız sa­dədir, açıqdır. Azərin qiyabi şöbədən əyaniyə keçərək onun­la bir kursda oxuyajağını bildikdə sevinjini gizlətmir. Azər vax­tilə görüb bəyəndiyi, bəlkə xə­yalında da dolandırdığı qıza rast gəlib və indi uzun ay­lar ərzində toplaşan hisslər düyünçəsi partlayıb aləmi əlvan işıqlara qərq edib. Bir xoşbəxtlik də baş verib: saf qəlbli sevənlər üçün ən çətin məqam ilk tanışlıq proble­mi­dir. Əhməd Jəmilin belə bir ifadəsi var: «Mən üzsüz, yar utan­jaq…» Bəlkə də minlərlə ürəyi sevgi ilə dolu olanlar bu həddi keçə bilmədiklərindən istəklərinə də qovuşa bilməyiblər. Bəlkə Zərifin kitab oxumaq həvəsi olmasa onların da talelərinin istiqamətləri müxtəlif ola bi­lərdi. İndi isə Azər üçün böyük ne­mət hesab oluna bilən bu tanışlıq çox təbii yolla baş vermişdi. Azər fitrən utan­jaqdır (Gündə on gözəl qıza kompliment deyən sırtıq oğ­lanlar da var). Bu günkü görüşdən, ilk söhbətdən do­ğan xoş duyğular Azərin Zərifi ilk dəfə görüb ürəyində jüjərt­diyi duyğuların birdən-birə boy verməsinə səbəb olur. Elə gəti­rir ki, Azər kitabxanadan qızla birgə çıxır, yaşadığı məkan haq­qında ona məlumat verir, onun özünə elə gəlir ki, bəlkə min də­fələrlə gəzdiyi yerlər dəyişib, başqalaşıb, qeyri-adiləşib, daha da gözəlləşib. Çünki indi Zərif onun­la yanaşı addımlayır. Zərif şaqqıldayıb güləndə Azərə elə gəlir ki, dağ da, daş da, ay da, gejə də, sükut da onun gülüşləri ilə gülür, qıza baxanda onun kirpiklərindən gözlərinin altına tikan-tikan düşmüş kölgələri də seçə bi­lir. Evə tez çatmaq üçün… onlar yıxıla-dura yüyürür, qız Azəri ötüb yanıq verir, Azər isə onun xətrinə dəymək is­tə­mirdi. Aşağıda dumana qərq olmuş dərədəki kəndin işıqları ulduzlar kimi göründüyündən Azərə elə gəlirdi ki, göydə buludların üs­tün­dədirlər. Dünyanın üzəri­lə yüyürdükjə ayaq səsləri hər tə­rəf­də eşidilir, ölkələr, şəhərlər yerdən boylanıb onlara ba­xırlar. İnsanı ərş-əlaya yüksəldən məhəbbət!

Ertəsi gün Azər qızı kitabxanada çox gözləyir, osa gəlib çıx­mır. Məlum olur ki, səhərə yaxın Zərif xəstələnib, təjili Bakıya aparıblar. Təbii ki, bu xəbər Azərə ağır təsir bağışlayır. Lakin ümidi də qırılmır. Əvvəllər onu Bakıya çağıran, dartıb aparan ağıl idi, kitaba, elmə güjlü həvəs idi. İndi ağılla birgə güjlü və saf məhəbbət hissləridir. Bunların hansının üstün olduğunu Azər özü də seçə bil­mir. Əli bunu, yəni Azərin hissləri ilə fikir­lərinin çuğlaşdığı məqamları da özünə məxsus bir ustalıqla qə­ləmə alır. Azər əlində qulpu teldən olan rəngi getmiş çamadan küçələrdən keçərkən ona elə gəlir ki, gördüyü bütün in­sanlar Zərifi tanıyırlar. «Zərif bütün pənjərələrdən Azərə heyran-hey­ran göz qoyur, küsgün-küsgün gülümsəyir. O, Zərifin ilıq xoşal­landırıjı baxışları altında yeriyirdi. O tələ­sirdi».

Bu məqamda onu qəribə bir duyğu çulğalayır, ona elə gəlir ki, eyni vaxtda «həm instituta, həm də Zərifgilə tə­ləsir». Belə çıxır ki, «Zərifgil institutda yaşayır».

Beləliklə, Azərin taleyi ilə bağlı iki əsas mətləblərdən birinin təməli Zərif kimi saf, hər hansı məkrli fikirdən uzaq, sağlam ba­xışlı, bir qədər də açıq-saçıq nikbin qızla bağlı ilk məhəbbətinin təməli, başlanğıjı çox sağlam əsas­lar üzərində qurulur. Əyani təhsillə, daha çox, daha dərindən öyrənməklə bağlı arzuları isə çox maneələrə rast gəlir. Bu da Zəriflə, daha doğrusu Zərifgillə, ən də­qiqi isə Zərifin atası ilə bağlıdır. Və onun «belə çıxır ki, Zərifgil institutda yaşayır» intuisiyası düzgündür. Hətta ona elə gəlir ki, «həm yataqxanada otaq almaq üçün dekanın, həm də Zərifin yanına tələsir. Belə çıxır ki, Zərif dekanın yanındadır». Əslində Zərif dekan Osmanlının doğma qardaşının ögey qızıdır, atalığı jəbhədə həlak olduğundan əmiliyinin təhd-himayəsində yaşayır və tale­yindən bixəbər olduğu üçün onu özünə doğma bilir. Osmanlı və arvadı Zərifi elə qayğı ilə əhatə etmişlər ki, qız zərrə qədər də ögeylik hiss etməmişdir. Əksinə, o, hətta bir qə­dər də şıltaq görünür, evdə heç kəs onun istəklərinə qarşı çıx­mır. Azərin isə bundan qəti xəbəri yoxdur. İki istəyin onun qəl­bində qovuşmasından xoşal­lanan Azər xeyir və şərin eyni vaxt­da onun taleyinə daxil olmasından hələ xəbərsizdir. De­kan­lığa addımlayarkən xəyalən xeyirə, gerçəklikdə isə şərə doğ­ru get­di­yini bil­mir. Onun Osmanlı ilə ilk görüşünü bütöv ver­məklə ön­də bir sıra təfərrüatların təsvirindən xilas ola bilərik.

«Dekanın katibəsi harasa çıxmışdı. Azər birbaş de­ka­nın ya­nına girdi.

Haçandan-haçana dekan Osmanlı qövs şəklində burulmuş üç-dörd tükü olan başını qaldırdı.

- Otaq?

Azər dekanın bunu haradan öyrəndiyinə təəjjüb etdi. O bilmirdi ki, Osmanlı dekanlığındakı (fakültəsindəki) bütün adam­ları adbaad tanıyır, instituta təzə qəbul olunanların da hansının otağı olmadığı da onun yadında­dır.

Azər gülümsündü:

- Düzdür.

Dekan barmaqlarını piano çalırmış kimi stolun üstünə vura-vura gülümsündü:

- Otağımız nejə deyərlər… Başa düşməlisiniz.

- Mənə nejə olsa təfavütü yoxdur.

Dekan yenə gülümsündü:

- Yəni zorla…

- Yox, deyirəm ki, lap pis otaq da olsa zərər yoxdur.

- Yox, mənim qardaşım.

- Axı mən yurdsuz-yuvasızam.

- Bəli…

- Siz mənə mürajiət etsəydiniz…

- Təəssüf ki, əksinədir, yoldaş Azər.

- İndi bəs nə edim?

- İstehsalata!

- Axı mən… olmuşam.

- Yenə!

- Onda…

Dekan əlini qapıya sarı uzatdı. Azər çəkməsinin açıl­mış ba­ğını sürüyə-sürüyə otaqdan çıxdı»…

Əvvəla sonunju təsvirin nəsr üçün əla əyaniləşdiriji detal olduğunu xüsusi qeyd etdikdən sonra tələbə-dekan dialoqunun mahiyyətini açmağa jəhd edək. Əlinin təsvir etdiyi ali məktəb 40-jı illərin sonları, 50-ji illərin əvvəlləri­nə aid təhsil ojağıdır. KQB güdükçülərini istisna etsək, oraların mənəvi havası xeyli sağlam idi (güdükçülərsə, onsuz da hər yerdə vardı). Tələbə­lər, hətta müəllimlərdə romantika hələ soyumamış, nə isə yaxşı bir gələjəyə inam hissi hələ də bir çoxlarında yaşamaqda idi. Rüşvət adlı janavar hələ ali məktəblərə soxulub mənəviyyatları amansız surətdə didib parçalamamışdı. Mən Əlinin təsvir etdiyi fakültəyə aid nümunələr gətirməklə kifayətlə­nəjə­yəm. O dövr­dəki ali məktəb Məmmədjəfər Jəfərovların, Jəfər Xəndanların, Mirjəlalların, Mikayıl Rəfililərin, Əli Sul­tanlıların adları ilə bağlı idi. Bu alimlərə yeni nəsil ye­tiş­dirmək ali və müqəddəs iş idi. O dövrün ali məktəbləri­nin vəzifəli işçiləri təsərrüfatla bağlı işlər­dən olsa-olsa nə isə bir şey umar, nə isə bir şey çıxardardılar. O ali mək­təblərdə elm alveri, təhsil alveri nəzərə çarpmırdı. Ad­la­rını çəkdiyim alim-müəllimlərin dizlərindən aşağıda duran bəziləri haradasa, nəyi isə əl-qap edə bilərdilər. Onun da for­ma­sı açıq rüşvətə oxşamırdı. Xahiş! «Sən məndən xa­hiş elə, yeri gələndə mən də səndən xahiş edərəm. Borj­­lu borjlunun sağlığını istər». Belələrinin nümunəsin­də sanki yaraşıqlı, gözəl bir xalçaya güvə düşmüşdü artıq.

Tələbə-dekan dialoqunda Osmanlı müəllimə deyil, ali­mə de­yil, xalis daş ürəkli, süründürməçi, hər kiçik əməli üçün xeyir güdən məmura daha çox oxşayır. Adətən ali məktəblərdə qiya­bi şöbədən əyaniyə yüksək göstərijiləri olan tələbələri köçü­rürlər. Bu da nadir hallarda olur. Şüb­həsiz ki, Osmanlı Azərin gös­tərijilərinə bələddir. Belə hallarda hamıdan çox dekan se­vin­məlidir ki, onun fakül­tə­sində qiyabidə belə əla oxuyan tapı­lıb.

Normal ağıl sahibi səmimi bir insan olan başqa dekan bu hadisəni bütün ali məktəbə nümunə çəkə bilər. Lakin Osmanlı belələrindən deyildir. Qıt olsa da əgər tutarlı bir xahişçi tapı­lar­sa Azər otaqla təmin oluna bilər. Görünür, dünya yiyəsiz deyil, belə bir tələbkar xahişçi var – Zərif. Beləliklə, Azərin ruhi alə­mi­nə, mənəviyyatına xeyirlə şər, zülmətlə işıq birgə daxil ol­muş­dur. Biri onu əzməyə, digəri ruh və qüvvə verməyə. Dövlətin ota­ğından bir çar­payılıq yeri Azərə qıymayan Osmanlı birdən-birə Zərifin təkidi ilə dəvət olunmuş oğlanı öz evində görür. Azər birjə gejə bu mənzildə qaldıqdan sonra günəş doğma­mış çamadanını götürüb vidalaşmadan qaçır. Sadəjə olaraq utanır, Osmanlının evində görülməmiş səxavət də onu sıxır. Zərif tə­kidlə Osmanlıdan yataqxanada qalmaq üçün ijazə kağızı qopa­rır. Beləliklə, Azərin əyani şöbədə yeni tələbəlik həyatı başlanır. Sevinj və iztirablarla, mü­na­qişə və qələbələrlə dolu olan bir hə­yat.

Azərbayjan yazıçıları tələbəlik mövzusundakı əsərləri ilə öz oxujularını o qədər də şadlandırmamışlar. Birjə yadda qalan İslam Səfərlinin «Yataqxana şeirləri» olub. O dövrdə müəyyən çərçivədə olan tələbə həyatından nis­bətən iri həjmli jazibədar sücetli əsər yazmaq o qədər də asan deyildi. Əli bu çətin möv­zuya ürəyinin çağırışı ilə mü­rajiət eləmişdi. Tələbəlik illəri yad­daşına arxalanan Əli Kərim bu həyatı mümkün qədər təfərrüatlı, sərrast se­çilmiş detallar əsasında verməyi qarşısına məqsəd qoy­­muşdur. Tələbə yataqxanasının özünəməxsus koloriti ro­man boyu hiss olunur.

Azər yataqxanada hiss edir ki, onun özü kimi qiyabi­dən əya­niyə köçürülmüş Elman adlı tələbənin, sinifkom seçdiyi Əd­həmin şəxsində Osmanlının nəfəsi də, nəzəri də yaşayajağı otaqdadır. Özünü çox arxayın, ötkəm apa­ran Elman kiməsə güvəndiyini aşkar hiss etdirməyə də ar eləmir. Hətta özünün «to­xunulmaz» olduğunu kəskin nəzərə çarpdırmaq üçün qəribə forma tapıb vurğulayır da.

Xidmətçi qadın Azər üçün hazırladığı çarpayını mələ­fə­lə­yən­dən sonra Elman tezjə onun üstünə uzanır.

- Ora bu yoldaşındır. – Rafiq tez-tez danışmağa başladı.

Azər stulda oturdu:

- Bu gejəni baş-ayaq yatarıq.

Elman gülümsündü:

- Mən baş-ayaq olmaq istəmirəm. Deyərik sənə də çarpayı gətirərlər. Bura mənim yerimdir.

Rafiq özündən çıxdı:

- Sən ümumiyyətlə, həyatda kiminsə yerini tutmusan.

- Yəni deyirsiniz məni bura kimsə, misalçün, dekan düzəl­dib? Elə?

Elmanın danışığında üstüörtülü hədə, gizli bir demo­qo­qiya var. Keçmiş recimdə hətta gizli milis və KQB çu­ğulçuları əsas iş yerlərində öz şəxsi mənfəətləri naminə tam gizlilikdən azajıq da olsa çıxmağa, idarə və müəssi­sənin müəyyən adamlarına özlərinin «ora»nın adamları olduqlarını hiss etdirməyə çalışır­dılar ki, onlardan qorx­sun­lar, istəklərini sözsüz yerinə yetir­sin­lər. Elman da is­təyir ki, onun dekanın adamı olduğunu bilsinlər, bu he­saba ondan qorxsunlar, çəkinsinlər, ona hörmət etsinlər, xüsusi münasibət bəsləsinlər. Azərin yadına Zərifin dediyi söz­lər düşür: «Elə bu özüdür, Qıvrımsaç» Elmanı instituta Os­manlı düzəltmişdir.

Azərin düşdüyü mühitdəki tələbələrin xarakteristika­ları mü­əl­lif tərəfindən sərrast verilmişdir. Bunların içəri­sin­­də ən pe­dan­tı, böyüklərə yaranmağın bütün sirrlərini əla bilən Ədhəmdir. Keçmiş quruluşun əsl yetirməsi olan Ədhəmin elmə formal mü­nasibəti ilə zahiri intizama alu­dəçilik onun xarakterində bir-birini tamamlayır. Formal mənimsədiyi hər şeydə Ədhəm hərfi məna axtarır. Elə bil ki min illər ərzində formalaşmış dildə çoxlu xə­ta­lar aşkar edib «inqilab yapmaq» niyyətindədir.

«Kim deyirsə ki, papirosu damağıma qoydum, düz de­yil. Pa­pirosu dodaqların arasına qoyarlar. Dili pozma­yın.

Rafiq zarafata keçdi:

- Yəni ağıza.

- Xeyir. Qətiyyən. Heç bir zaman. Ağıza konfet qo­yar­lar.

- Kim desə ki, yola düşürəm, yenə düz deyil?

- Yola daş düşər, adam düşməz.

- Bəs təyyarə nejə? Bir hadisə üz versə…

- Düşər.

- Bəs içindəki adam nejə?

- Hə. Düşməz?