Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi məHƏMMƏd füzuli adına Əlyazmalar institutu

- Nazir bizə tərəf gəlir.

Baxdım. Gələn mədəniyyət naziri Məmməd Qurba­nov idi. Sayma, seçmə əzəmətli peyvənd bir şəxsiyyət idi. Gənjə Vila­yət Komitəsinin orqanı «Gənjə kommunis­ti» qəzetində bir yer­də işləmişdik, yekə çıxmasın o, re­dak­tor əvəzi, mən məsul ka­tib müavini. Redaktorumuz qəzetin 2-ji nömrəsi çapdan çıx­ma­mış dəli olmuşdu, ona görə də Az. KP Gənjə Vilayət təbliğat-təşviqat şöbəsinin müdiri olan M.Qurbanov redaktor vəzifəsini də aparmalı olmuşdu. Yaxşı mənada kitablardan gələn adamdı – nə­f­si bütöv, hər mənada təmiz. Qəzeti buraxmaq üçün ge­jələr bizimlə bərabər ya redaksiyada, ya da mətbəədə olurdu. Əsas iş bilən və iş görən iki-üç nəfərdik. Redak­tor bunu görür və qiymətləndirirdi. Nazir olandan sonra da «köhnə qvardiya»nı yaddan çıxarmırdı, mənimlə, yazı-pozumla maraqlanırdı. Hər­dən şəhərə gələndə teatrda rastlaşırdıq. Demokratik adamdı, elə üz vermişdi ki, mən ona jənjəl və qəliz suallar verməkdən belə çəkinmirdim. Bir gəlişində teatr direktorunun kabinetində soruşdum:

- Məmməd müəllim, nə üçün rayonlarda mədəniyyət şöbə müdirlərinin əksəri qadındır?

- Bu ki, yaxşı göstərijidir – dedi – qadınların rəhbər vəzi­fələrə irəli çəkilmələrinə mənjə sevinmək lazımdır.

- Yaxşı bəs bunların nə üçün əksəri duldur?

- Məsələn?

Mən şəhərimiz də daxil olmaqla beş rayonun adını çəkdim və əlavə elədim ki, «bu hələ mən bildiklərimdir»,

- Mən buna qəti fikir verməmişəm – dedi.

- Amma raykom katibləri yaxşı fikir verirlər.

Kimsə yavaşja pıçıldadı: «çərəzdir». Yaxşı ki, eşit­mə­di, yox­sa lap ağ olardı.

İndi onun bizə tərəf gəldiyini görüb mən də ona tərəf get­dim.

Çox isti görüşdük. «Yazılarını oxuyuram» - dedi. Rə­sul müəllimgilə gəldiyimizi bildi, görünür xoşuna gəldi, gördü ki, «əlimiz böyüklər ətəyindədir». Əli ilə tanış et­dim. Adını çox eşit­diyini söylədi. Ayrılanda dedi:

- Nə işin olsa gəl.

Nazirin mənimlə belə görüşü Əliyə çox xoş təsir ba­ğış­la­mışdı, üzünün işığı xeyli artmışdı. Dedi:

- Sənin yaşın çox olar.

- Mən səndən bir yox, on bir yaş böyük olaram, çünki mən on üç yaşımdan işləyirəm, yaxşı adamlar da gör­mü­şəm, amma pis adamlara daha çox rast gəlmişəm.

- Belə olması yaxşıdır, ya pis?

- Yaxşı tərəfi də var, pis tərəfi də.

Mən hələ çox əvvəllər qət eləmişdim ki, Allah Əlini yalnız şeir yazmaq üçün yaratmışdır. Bizim borjumuz bə­qədr-qüvvə ondan muğayat olmaqdır, bunu da bajara bil­mədik...

Nəhayət, vaxt tamamında getdik Rəsul müəllimin ba­ğına. Evin üst qatında, yarı açıq aynabənd kimi bir yer­də qarşılandıq. Müxəlləfatdan nikel tərəssüd borusu yadımda qaldı. Rəsul mü­əl­­lim bu boru ilə ətrafı seyr eləməyi xoş­layırdı. Nigar xanım, əgər xatirəm yanılmırsa özü xörək ha­zırlayırdı. Mən Nigar xanı­mı birinji dəfə idi ki, yaxından görürdüm. Gənjəni keçmiş mə­həl­­lə­lərinin adları ilə xəbər alırdı: «Ozan», «İmamlı», «Şə­rəf­xan­lı», «Zərrabi», «Şah­sevən», «Sofulı», «Zaqorodnı»...

Yemək masası arxasında müasir ədəbiyyatın vəziy­yə­tinə aid çoxlu söhbətlər etdik. Söhbətlər də çox rəvan keçdi. Şər qa­rı­şana qədər də aşağıda göylükdə oturduq və nəhayət vida­laşdıq...

İndi maşın Əlinin nəşini aparan kortecin içində Göy­çaya tərəf şütüyür. Yenə müsəlmansayağı düşünürəm: «Yenə o bağ olaydı». Bəlkə ona görə ki, «Qızıl gül ol­ma­yaydı»nın müəllifi ilə bir yerdə idik. Əli də Mikayıl Müşfiqi çox sevirdi, onda javan öl­müş şairlərə xüsusi və qəribə bir münasibət vardı: Puşkin, Ler­montov, Müşfiq... Maşı­na bir sükut çökmüşdü. Əlinin sabahkı dəfni və Vahidin dəfninin xatirəsi beynimdə bir Fəxri xiyaban möv­zusu formalaşdırmaqdadır. Satira olmalıdır. Təəssüf ki, bu­gü­­nə qədər yaza bilməmişəm.

Mən belə şərəfli məsələnin şərəfsizləşdirilməsinin ajı­­sını hələ də içimdə çəkirdim. Bəzən özüm özümə təs­kinlik də ve­rirdim: «Fəxri xiyabanda o qədər anasının əmjəyini kəsənlər ya­tır ki, nomenklatura igidləri, milliy­yə­ti, əqidəsi naməlumlar... Bəl­kə Əlinin heç elələri ilə bir jərgədə yatması məsləhət də de­yilmiş. Nədir ey fəxri xiyaban?! Əlini Səhrayi-Kəbirin ən jə­hən­nəm guşəsin­də dəfn eləsələr, həmin yer dönüb fəxri xiya­ban olasıdır, güllü gülüstan olasıdır. Xiyaban gətirmir başıujalıq in­sa­na, hər hansı bir yer orada yatan insana görə fəxarətlidir. Sonralar eşidəjəydim ki, Rəsul müəllim də Göyçayda dəfn olunmasını vəsiyyət edib. Bəlkə Əlinin Bakıda fəxri xiyabanda dəfn olunmamasına etiraz əlaməti kimi... Də­qiq bilmirəm, am­ma inanıram...

Sükutdan istifadə eləyib Əli ilə ilk tanışlığımızı xatırla­mağa çalışdım. Nə illah elədimsə, bajara bilmədim, əv­vəl­lər də çox əlləşmişdim, mümkün eliyə bilmirdim. Ye­ga­nə təskinliyim o idi ki, adam doğma qardaşı ilə də ilk tanışlığını xatırlaya bilmir. Hər halda, Əli ilə ilk tanışlığım 1955-ji ildən əvvəl olub. Bunu bir ha­disə ilə müəyyən­ləş­dirə bilirəm. Həmin il respublika gənj ya­zı­çılarının mü­şa­virəsi keçirilirdi, Elmi Bilikləri Yayan Jəmiyyətin bi­na­sında. Əlini artıq seçilmiş, tanınmış şair kimi, Sabir Əh­məd­li ilə məni isə əyalət ədəbiyyatının gənj nüma­yən­də­ləri sifətin­də rəyasət heyətində əyləşdirmişdilər (Yəqin ki, partiyanın mü­va­fiq qaydalarına uyğun olaraq). Tənəffüs­də fürsətdən istifadə eləyib ikisini bir-biri ilə yaxından ta­nış elədim. Bunun xeyri o ol­du ki, Sabir Bakıya köçəndən sonra mən ikiyə bölünmək çə­tin­liyindən xilas oldum.

Mən «Azərbayjan» curnalı redaksiyasına tez-tez gə­lir­dim. O dövrdə orada işləyənlər – Böyükağa Qasımza­də, Salam Qədirzadə, İsa Hüseynov, Əhəd Hüseynov və bir də Əli Kərim. Ensiz otağa girəndə sağ tərəfdə balkon­başı təkin bir yerdə baş redaktor, yəni Əli Vəliyev oturar­dı. O olmayanda normal söh­bət gedərdi otaqda, amma asta səslə, çünki hər an redaktorun içəri girmə təhlükəsi mövjud idi. Əli Vəliyev gələndən sonra ölüm sükutu çö­kürdü otağa. Mən orada olanda bir söz demirdi. İlk dəfə əvvəllər, məni görəndə demişdi: Müəllifləri 2-dən sonra qəbul edirik. Salam isə demişdi ki, bu yoldaş rayondan gəlib, ona gərək aid olmasın bizim jədvəlimiz. Əli Vəli­yev qəbul elə­mişdi bunu, bir «neynək» sözü ilə. Əli Vəli­yevə otaq da darlıq edirdi, vəzifə də. Vaxtilə yüz nəfərə ya­xın işçisi, bütün respub­likanın əhatə dairəsi olan «Kom­­munist» qəzetinin redaktoru olmuş, vaxtının çoxunu Mərkəzi Komitədə keçirən Əli Vəliyev üçün indiki vəzifəsi «semiçka çırtlamaq» kimi bir şey idi. Am­ma heç bir parti­ya işində olmamış işçilər üçün bura əziji pres timsalında idi. Əli Vəliyevin otağı əvvəlki kabinetinə nisbətən ki­çik qəfəs yerində olsa da küçəyə, iyirmialtılar bağına geniş pən­jərələri vardı. İşçilərin oturduqları otağın isə pənjərə­ləri yoxdu, redaktorun otağından keçən işıqla kifayətlən­məli olurdular, ha­va ilə də həmçinin... Hətta işçilərin ha­radan haraya keçə bilə­jəklərinə aid simvolik jizgi də çə­kil­mişdi. Bütün bunlar «əmək intizamı» naminə edilmişdi. Curnal hər ay vaxtında çıxmalı idi, çıxırdı da, keyfiyyətə gə­linjə o dövrün özünün ölçüləri var idi. Otağın «yuxarı başında» Salam Qədirzadə əyləşirdi, yenə ha­mıdan jə­sa­rətli o idi. Hərdən sükutu da o pozurdu. Qalan vaxt­lar­da him-jimlə danışardılar. Bəzən bu kiçik otaqda məktub­laşırdılar. Salamdan sonra Böyükağa Qasımzadə, Əhəd Hü­sey­nov, İsa Hüseynov oturardılar. Lap aşağı başda Əli Kərim əyləşmişdi. Əli çox gənj idi və görkəmi ilə onların heç birinə oxşamırdı, çox kövrək görünürdü.Onlar isə bər­­kiyib mətin­ləş­mişdilər, bərkdən-boşdan çıxmışdılar. Bu dəmir intizam onlara keçəri bir şey kimi görünürdü. Əli isə mənə elə gəlirdi ki, «di­vara dirənmiş» vəziyyətdə idi. Xoşbəxtlik o zaman baş verirdi ki, Əli Vəliyevi Siyasi Büroya (Rəyasət heyətinə) dəvət edir­di­lər. Mən istəyir­dim ki, Əlinin arxasındakı divar yoxa çıxsın və Əli nəha­yətsizliyə, sərbəstliyə qovuşsun. Əli Vəliyev «Siyasi Bü­­ro»­nun ijlaslarına çox böyük həvəslə gedirdi, elə bil iri bir ba­lığı açıb dənizə buraxırdılar. O, jiddi tapşırıqlarını ver­mə­miş get­mirdi. Bütün bunlara baxmayaraq işçilər öz re­dak­torlarından razı idilər. Bu da, Əli demiş, «sirri-xudalar­dan» biri idi. Əli Və­li­yev gedəndən sonra vestibülə və ya üçünjü mərtəbəyə Əli mü­əllimə nisbətən liberal-demok­rat olan Süleyman Rüstəmin re­daktor olduğu «Ədəbiyyat və İnjəsənət» qəzeti redaksiyasına getmək olardı.

Əli ilə söhbətlərimiz müasir ədəbi proses ətrafında olardı. Əli hələ evlənməmişdi. Onun kirayə etmiş olduğu mənzili birjə dəfə görmüşdüm. Hardasa nahar etdik. Bir az içmişdik. Onu evinə aparıb özümün qaldığım otağa getmək istəyirdim. Hansı küçədə yaşadığı da yadımda qal­mayıb. Keçmiş «Sovetski» kü­çəsindəki evlərə oxşar bir binanın yanında taksini saxladım. Pillələrlə kiçik bal­kona oxşar bir yerə qalxdıq, qarşımıza Əlinin anası Gül­zadə xala çıxdı. Çox təkid etdilər ki, qalım. Əlinin «bir az pivə içək» sözündən qorxdum. Taksini yola salmaq adı ilə aşağı endim, Əliyə əl edib getdiyimi bildirdim. Qışqıra-qışqıra qaldı...

Həmin səhnə bu gün də olduğu kimi gözlərimin önün­dədir və Əlinin məni haraylayan səsi də qulaqlarım­da­dır. İndi bu qəm karvanı ilə Göyçaya getdiyimiz anlar­da mən yenə Əli ilə ta­nış­lığımızın başlanğıjını arayıram. Tanışlıq və yaxınlıq Əlinin özün­dənmi başladı, yoxsa şeir­lərindənmi? Ola bilər ki, biri əla sə­nət­kardır, anjaq xasiy­yə­tinin bir yönü onun insanlarla yaxınlıq etməsinə mane olur. Həyat əlvan və mürəkkəbdir. Bunu əlbət­tə, Əliyə aid etmək qətiyyən olmaz, Əlinin özü də, xasiyyəti də ən ülvi şeir qədər gözəl idi, Əli təpədən dırnağa poeziya idi. Azər­bayjan poeziyasına Əli ilə bərabər pak, müqəddəs bir in­san və misilsiz bir şair daxil olmuşdu. Maşındakı söhbətlərdə gərək ki, Tofiq Bayram Əlinin poeziyasından danışarkən ən çox «Qaytar ana borjunu» şeirinin adını çəkirdi. Bu da səbəbsiz deyildi. Fakt odur ki, Azərbayjan poeziyasında gənj bir vulkan püskürtüsü baş vermişdi. Əli heç bir «janlı klassikin» xətrinə dəymədən, onların yaradıjılığına heç bir irad tutmadan özünün təptəzə sö­zünü demişdi. Siyasi, konyunktur mövzulardan uzaq olan, qaçan Əlinin şeirlərinə irad tutmaq da mümkün deyildi. Zahirən moralistik əsərləri yada salan, batində isə bədiiy­yat ba­xımından, od, atəş olan şeirlər Əlinin sualtı qayala­ra toxun­ma­dan nisbətən sərbəst üzməsinə kömək edirdi. Bədii səviyyəjə demək olar ki, eyni olub yüksəkdə daya­nan bu şeirlərin içə­ri­sində oxuju auditoriyası baxımından ən üstün yer tutanı «Qay­tar ana borjunu» idi. Bu ədə­biy­yatımızda təzəmi mövzu idi? Qətiyyən yox! Bəşərin ya­ranışından, əvvəljə instinktiv, intuitiv mövjud olan bu mövzu dini-fəlsəfi, etik-estetik formalaşma­sın­dan sonra özünün ƏZƏLİLİK mövqeyini müxtəlif formalarda mü­­ha­fi­zə etmişdir. İnsanın real gerçək həyatda başına gələn­lə­ri müxtəlif yozumlarda əks etdirən dinin özü belə birbaşa ana mövzusunu ən yüksək məqamda saxlamağı vajib bilmişdir. Əslində dini təfəkkürə görə insanlığın, bəşəriy­yə­tin küll halında ilk yaradıjısı anadır – Həvva ana. O, məhz o, bəşəriyyəti bir küll halında yaratmağın məsuliy­yətini böyük jəsarətlə öz üzə­rinə götürmüşdür. Allahın yaratdığı Həvva ana yer kürəsindəki bütün irqlərin anası olmaqla ikinji Allah məqamında durur. Lakin ana Həvva­nın bir tragik günahı var – o Allahın tövsiyə­sinə əməl et­məmişdir və nədənsə müqəddəs ananın bu «tragik gü­nahı» daha çox vurğulanır. Burada da kişilərin bəxti gə­tir­mişdir. Titan (yəni yarımallah) Prometey bu gün-sabah allahlar jərgəsinə keçəjəyinə baxmayaraq, allahlar alla­hı Zevsin dər­gahından odu oğurlayıb insanlara işıq və isti bəxş etmişdir və onun bu qəhrəmanlığı dillər əzbəri ol­muş və dönəm-dönəm vəsf edilmişdir. Həvva ana isə bəzi hallarda, bəşər yaradıjısı olduğu unudularaq ehti­rasda günahlandırılmışdır. Onun və Adə­min jənnətdən qovulmasını məhz ehtirasla izah etməyə jəhd göstər­miş­lər. Yəhudi əsatirinə və ya onların müqəddəs kitablarına görə Allah Adəm və Həvvaya jənnətin ortasında bitən ağajların meyvəsindən yeməməyi tövsiyə edib və deyib ki, onlara toxunmayın, yoxsa ölərsiniz. Əslində bu mü­qəd­dəs bir yalan idi. İlan Həvva ananın gözlərini belə açır: «Allah bilir ki, həmin meyvələrin dadına baxan gün sizin gözləriniz açı­la­jaq və siz də allahlar kimi xeyir­xah­lıqla bədxahlığın nə oldu­ğu­nu biləjəksiniz». Dərd çəkmə­yin hesabına belə hər şeyi bil­mə­yə, anlamağa güjlü hə­vəs (ehtiras deyil, həvəs), idraki ehtiyaj Həvva ananı hə­min meyvələrdən yeməyə həvəsləndirib. Gö­rün­düyü kimi, jənnətdən qovulmaq təhlükəsi belə onu yolun­dan döndərə bilməyib. Prometey də insanlara idrak rəmzi işıq verib. Həvva ana isə bəşəriyyətə idrakın özünü bəxş edib, o, insanlara dərk etmək xoşbəxtliyi və anlamaq dər­dini bir yerdə verib (Görünür, Allahın Adəm və Həvvaya yazığı gəlirmiş, ona görə idrakı ağır dərd yükü kimi yal­nız özünə və dərgahındakı başqa ilahilərə qıyırmış).

Zaman keçdikjə allahlardan fərqli insanlar Həvva ana­nın dünyadakı yerini və mövqeyini daha dürüst müəy­yənləşdir­mə­yə başlamışlar, Adəmin öz arvadına verdiyi adın əsl mənasını (Həvva həyat deməkdir) dərindən dərk etmişlər. Tarix boyu in­sanlar ananı müqəddəsləşdirmiş, ona Allahın qovduğu maddi jənnətdən daha gözəl mə­nə­vi jənnət yaratmağa çalışmışlar. Bəzən özünün ölümü hesabına həyata yeni bir insan gətirən ana müqəddəslər müqəddəsinə çevrilmişdir. Bəşəriyyət yara­nandan onun ilk mövzularından biri anaya münasibətdir. Şifahi xalq ədə­biyyatı, müxtəlif dinlər anaya məhəbbəti çox müxtəlif formalarda təbliğ, təşviq etmişlər. Bu mövzu klassik sə­nət­karlar tərəfindən də mütəmadi işlənmişdir. Moralistik məktəb ədəbiy­yatının baş mövzusu anaya məhəbbət möv­zusu olmuşdur. Peyğəmbərlər də ən gözəl sözlərini ana haqqında söyləmişlər.

Burası da aydındır ki, bir fikir, bir mətləb yeri gəldi-gəl­mədi nə qədər çox vurğulanarsa, axırda quru nəsihətə çevrilə bilər. Anaya olan sitayiş, pərəstiş bu mövzunu büt­ləşdirməyə baş­layır, anaya olan janlı, isti münasibət get-gedə adətə, vərdişə çevrilib mexanikləşir. Halbuki həm görünməz, əlçatmaz ilahə mövqeyində olan ana o biri ilahilərdən fərqli olaraq hər gün, hər saat, hər dəqiqə insanlarla bir yerdə, bəşərin qalan üzvləri ilə nəfəs-nə­fə­sədir. Ona görə də gözə görünməzlərə olan vər­dişləşmiş sitayişdən fərqli anaya janlı münasibətə daim güjlü eh­tiyaj hiss olunmuşdur. Dünya yaranandan anaya mə­həb­­bət uşaqlara fasiləsiz təlqin edilir, istisnasız bütün dinlər, rəssam­lıq, müsiqi, ədəbiyyat, hamısı, hamısı ananı sevməyə çağırır. Möv­­zu bütləşir, ehkamlaşır, əzbərlən­miş, lakin təsir qüvvəsi ol­ma­­yan ehkam isə böyüməkdə olan yeni nəslə bir şey verə bil­məz­di. Əli bəlkə də deyil­məkdən az qala kəsərini itirmiş bir möv­zu­nu yenidən ov­xarlayıb meydana gətirdi. Əli qurudulmuş, muzey­ləşdiril­miş, ehkamlaşdırılmış əbədi bir mövzunu yenidən diril­dib, ona təzə qan, təzə nəfəs verərək həyata qaytarmışdır. Əli­nin dilindən çıxan, Əlinin nəfəsi ilə sehrlənən sözləri eşidən­lər ayaq saxlayıb doğulduqları gündən eşitdikləri kəlamların mə­na­sına dalmağa başlamışlar. Əli ana möv­zu­su üçün heç də yeni bir sücet axtarmamış, əvvəlki ifa­dələrin deyim tərzini dəyiş­dir­miş, həmişə həlim, sakit ton­da deyilən, bir qədər, hətta la­qeyd səslənən fikirlərə janlı hissiyyat, janlı duyğularını qat­mış­dır. Anaya məhəbbətə çağırış hökmlə, qəzəblə səslənməyə baş­la­mışdır. Ana möv­­zusu isə adətən həmişə bir həlimlik xoş­lamış­dır. Ümu­­miyyətlə, bədii kəşflər müəmmalarla bağlıdır. Əli­nin lap yaxınlığında olan bu bədii üsulu, bu kəşfi tapmaq üçün şair han­sı əzablı axtarışlardan keçməli olmuşdur?

«Qaytar ana borjunu»nun misraları arasından qığıl­jım səpələnir, od-alov, şəfəq saçılırdı. Bu indi şeir deyildi, mahnı de­yildi, romans da deyildi. Bu, tamamilə yeni rəng­li səslərdən hörülmüş güjlü, sağlam bir simfonietta idi. Əli bədii ədəbiyyatın ən qədim mövzusunu tamamilə təzə-tər şəkildə müasir oxu­ju­larına təqdim etmişdi. Təzə temanın dalında, arxasında gizlən­məyə nə var ki? Bunu çox görmüşdük.

Əli mövzunu qəzəbli bir xitabla təqdim edir. Nankor övlada yalnız bu jür mürajiət etmək olar. Lakin bu nan­kor bizim indi­yəjən tanıdıqlarımızdan fərqli olaraq «atlını atdan salıb külək­lərlə ötüşən», «baxışından qızların ürə­yi­nə od salan», «instituta qızıl medalla girən» bir oğlan­dır. Bu «yeni» oğlan ali məktəbi bitirir, evlənir və anasını unudur, onun məktublarını javabsız qoyur. Müəllif öz qə­zəbli xitabı ilə ana zəhmətinin mənasını açır, bunu qay­tar­­mağın qeyri-mümkünlüyünü göstərir:

Ana oğul böyütdü gur çatmaqaş, gensinə,

Ana oğul böyütdü, özgəyə qismət oldu.

Oğul! Nədir etdiyin bəs bu haqq-say üçün?

Qaytar onun ömrünə neçə gejə, neçə gün,

Qaytar onun saçının qaralığını geri,

Qaytar o dilindəki şirin-şirin sözləri!..

...Qaytarsan o sözləri, sözsüz bir lal olarsan,

Qaytarsan o yerişi yerindəjə qalarsan.

Qaytarsan o gülüşü hırıldamazsan daha.

Qaytar, qaytar onları, qaytar, qoyma sabaha!

...Qaytar onun borjunu,

Gülüşünü, adını, sözünü qaytar geri!

Qaytar onun borjunu,

O borj sənin özünsən, özünü qaytar geri.

Olur ki, hər hansısa bir əsər ədəbi mühitdə səs çı­xa­rır, jəmiyyətinsə əsas hissəsinə naməlum qalır. «Qaytar ana bor­ju­nu» əsəri ədəbi mühitin divarlarını uçurub jə­miy­yətin ge­niş­liyinə çıxmışdır. Qətiyyətlə demək olar ki, bu şeir son yarıməsr­də azərbayjanlı gənjlərin çoxunun əxlaq tərbiyəsində böyük təsirediji qüvvəyə malik olub.

Əli ilə mənim aramda yaranan münasibətləri təkjə sə­nətlə bağlamaq düzgün olmazdı. Bu münasibətlərin əmə­lə gəlməsi bəzən izahı çətin və ya qeyri-mümkün olan mətləblərlə bağlıdır. Deyiblər ki, qardaşı və başqa ya­xın qohumları seçmək insanın öz əlində deyil, anjaq dost seçmək onun öz ixtiyarındadır. Lakin dost da rast gəlməknəndir.Əvvəljə mən bilmirdim ki, Əli ilə tanışam, yoldaşam, yoxsa dostam. Mən hər dəfə Bakıya gə­ləndə qa­lajaq yerimi müəyyənləşdirdikdən sonra birbaşa Yazı­çılar İttifaqına gedərdim. Bir müddətdən sonra içəri girən­də asılqanda dayanan saçları qırmızı rənglə boyanmış rus qadını dedi:

- Bilirsinizmi, Əli Kərim hələ gəlməyib.

Nədənsə buna elə bir məna vermədim. Bir də gələn­də dedi:

- Əli yuxarıdadır.

Bir dəfə isə:

- Əlinin kiçik oğlu Azik xəstədir, olsun ki, Əli bu gün heç gələ bilməyəjək.

Yavaş-yavaş özümə sual verməyə başladım: «Axı bu qa­dın nə bilir ki, mən məhz Əlinin yanına gedirəm. Yu­xa­rı­da ka­tiblər var, iki redaksiya var, məsləhətçilər var, mü­əl­lif hüququnu qoruyan idarə var, partkom var, mühasi­bat var, kassa var. Doğ­rudan da mən bəzən müxtəlif yer­lərdəki işlərimi görəndən sonra Əli ilə görüşürdüm. Bu nə idi?» Hələ asılqanda dayanan bir yana, qoja xadimə Vera da xəbər alardı: «Əli ilə görüş­mü­sənmi?» Üstəlik ar­xivdə işləyən Zina da. Bir çox qələm yoldaş­larım Bakı­da, təkrar edirəm, Bakıda məndən xəbər alardılar ki, «Əli nejədir?», «Təzə nə yazır?» və sair və ilaxirə... Ajığım tu­tardı çox vaxt, öz-özümə deyinərdim: «Əli Bakıda, sən Bakı­da»... Anjaq qəribə, izahı çətin bir duyğu da keçirdi içimdən: «Bəlkə bu çox gözəl bir əlamətdir».

Redaksiyaların birində vaxtilə Əli ilə yanaşı olmuş şair iş­lə­yirdi. Məni görəndə Əlini soruşar, sonra onu tərif­lə­məyə baş­lardı. Əli mənə məlum olmayan səbəblərə gö­rə danışdırmırdı onu. Mən başa düşürdüm ki, o, Əlini ona görə tərifləyirdi ki, o gözəl təriflərini sahibinə çatdı­rım. Mən də çatdırırdım, istəmir­dim ki, Əli tək olsun, ətra­fında dost-tanışın çox olmasını istə­yir­dim. Əlinin etibarlı dost-tanışa ehtiyajı çox idi. Əli mənim vasi­təmlə ünvanı­na deyilmiş sözləri yüngül bir istehza ilə qarşıla­yardı. An­jaq heç nə deməzdi. Axı belə bir ifadə var: «Salam gön­­dərən də sağ olsun, salam gətirən də». Amma Əli tərif gön­dərənlə barışmırdı ki, barışmırdı. Sonralar başa düş­düm ki, Əli haqlıdır. Danışanda az qala kövrəlib ağlamaq həddinə düşən bu adamın hər şeyi təpədən dırnağajan saxta imiş, Əlinin ən qəddar bədxahlarından biri imiş. Əlidən danışanda gözləri sop-soyuq şüşəyə dönürdü. Ara­ğı üfürə-üfürə içən, üstündən qoxu gəlməsin deyə sen-sen atan bu vəzifə ölüsü başdan-başa mas­ka imiş, vəssalam! İçi də həsəd və paxıllıqla dolu olan bu şəxs Əlinin vəfatından sonra onun övladlarının uğurlarına da qısqanajaqdı, görünür. Əli onu vaxtında tanımışdı. Əlinin paxıl­lığını çəkən çox, büruzə verən yox dərəjəsində idi. Ümumiy­yət­lə, həsəd və paxıllıq insan xilqətində əzəli ma­hiyyət daşıyır. Məhz bu ibtidadan olmuş deyə ilahilər, peyğəmbərlər insanları daima bu xislətdən təmizlənməyə çağırmışlar, bunlar insanların artmasında, yüksəlməsində mühüm rol oynayan qibtə hissinə yaxın olduğundan, bun­ları bir-birindən ayırmağın çətinliyindən insanlarda qal­maqda və müxtəlif fəsadlar törətməkdə davam etmək­dədir. Təbii ki, bu xislət injəsənət adamlarında daha tez büruzə çıxır, elə bil bu xislət onların lap selikli qişaların­da­dır. Bu daha çox az istedadlılarda və ya yarım iste­dad­lılarda özünü daha qabarıq büruzə verir. Güjlü, qüdrətli istedada malik olan­lar isə bu xislətdən azaddırlar, çünki onlar özlərinə arxayın­dırlar. Paxıllar ilk zərbəni özlərinə vururlar, içəridən özlərini mü­təmadi ova-ova dururlar. An­jaq öz həsəd obyektlərinə də müx­təlif üsul və yollarla dəhşətli zərbələr vura bilirlər. Əlinin hər yeni şeiri ədəbi ijtimaiyyətdə yaxşı mənada uzun-uzadı söhbət möv­zu­su­­na çevrilirdi. Gizli rəqiblərin gözləri üşşələnməyə baş­la­yırdı. Mən Mosart və Salyeri əhvalatına inanmıram. La­kin bu əhvalat özlüyündə injəsənət aləminin vəziyyəti barədə təsəv­vür hasil etmək üçün imkan verir. Ədəbiy­yat­da və injəsənətdə salyerilik mövjuddur, lakin günah­kar olduğuna inanmadığım bir şəxsin adını əvvəljə bu mənfi məfhumla bağlamaq istəmirdim. Yadıma düşəndə ki, ən dəhşətli vərəm mikrobunu onu kəşf edən alimin adı ilə «kok» adlandırıblar, şübhələrim sovuşdu. Əliyə qarşı gözəgörünməz, əllə tutulmaz bir kollektiv salyerilik möv­jud idi. Bu ona olan haqsız münasibətlərdə büruzə çıxır­dı. Onun bədxahları heç bir irad tapa bilmədiklərindən xoş­lanırdılar ki, adı heç olmasa «içənlər» siyahısında ol­sun. Halbuki onlar daha çox içir və üstən dediyim kimi iy gəlməsin deyə «sen-sen» atırdılar. Əli isə içkini də kişi kimi içirdi, sen-sensiz filan­sız. Düzmü eləyirdi Əli, yoxsa düz eləmirdi? Bu ayrı məsələdir. Bunun açarı və javabı onun «Ürək güzgüsü» pyesindədir.

Əlinin xeyirxahları da elə ədəbi ijtimaiyyətin içərisin­də çox idi. Heç yadımdan çıxmır, günlərin birində yolum «Azərnəşr»ə düşdü. Bədii ədəbiyyat şöbəsində oldum, öz işlərimlə bağlı məsələ ilə maraqlandım. Xudahafizlə­şib getmək istəyəndə şö­bə müdiri Həsən Mehdiyev xahiş elədi ki, koridorda onu göz­lə­yim. Gözlədim, bir-iki dəqi­qə­­dən sonra çıxdı və təxminən bun­ları dedi:

- Mənim sizdən ilk baxışda qəribə görünə bilən bir xa­hişim olajaq. Biz hamımız Əli Kərimi çox istəyirik, onun bizim nəş­riyyatın müəllifləri sırasına daxil olması da çox sevindirir. Təzə ki­tabını plana daxil etmişik – Həsənin dedikləri, əlbəttə, məni çox sevindirirdi, anjaq ediləjək xahişin nədən ibarət olajağını heç jür təsəvvürümə gəti­rə bilmirdim.

- Məsələ burasındadır ki, Əli nəşriyyata yaxın gəlmir, neçə dəfə sifariş göndərmişik, bir neçə dostundan xahiş etmişik, gəl­mir ki, gəlmir. Qorxuram gələn ilə keçə kitab. Bilirəm ki Əli ilə ya­xınsınız, sizi eşidər. Ona görə sizə mü­ra­jiət eləməyi müna­sib bildim, əgər mümkündürsə...

Yaxşı xəbər üçün təşəkkür edib birbaşa Əligilə get­dim. Çə­tinliklə yola gətirdim. Deyirdi ki, «bir özgə vaxt ge­də­rəm, hələ otur bir söhbət edək». İş söhbətlik deyildi, təkid etdim və bir­təhər razı saldım. Elə ki, çatdıq «Azər­nəşr»ə, Həsən Mehdiyev sevindiyindən bilmədi neyləsin.

- İndi gedim Qılman müəllimin yanına – gülə-gülə əla­və elədi – kişini muştuluqlayım.

İş yenə dolaşdı, Əli mənə dedi:

- Qılman müəllimin yanına bərabər gedək.

- Nəyə görə, mənlik heç bir iş yoxdur.

- Sənsiz getməyəjəm.

Öz-özümə bir «Allahü əkbər» dedim. Qılman İlkin Əli­ni çox yaxşı tanıyırdı. «Azərbayjan» curnalının redak­to­ru olmuşdu, ona mehriban münasibət göstərmişdi, təbii ki, indi nəşriyyat pla­nında olan kitabın səbəbkarlarından biri də baş redaktor kimi onun özü idi. Mən onun yanına Əli ilə bir yerdə getməyə heç bir səbəb və ehtiyaj gör­mür­düm. Ürəyində də olsa deyə bilərdi ki, «sənlik nə iş var burada». Həsən Mehdiyev çağırdı bizi. Əli qolumdan buraxmadı. Düz qapının ağzınajan getdik, qapı açılan kimi Əlini içəri itələdim, qapını da tez çəkdim. «İlahi bu nə xasiyyətdir Əlidə? Utanırdımı? Axı nəyə görə, əla şeir­lə­rinə görəmi? Axı bu qədər utanjaqlıq, ürkəklik haradan idi belə bir zəmanədə Əlidə? Hələ bu harası imiş?». Təx­minən yarım saatdan sonra Əli və Həsən baş redaktorun otağından çıxdılar. Görünür, uzun müddət görüşmədikləri üçün Qılman müəllimin əhvalpürsanlığı uzun çəkmişdi. Amma Əlinin sifətindəki bəxti­yarlığı təsvir etmək çox çə­tin­dir. Qujaqladı məni, «sən olma­san, gələsi deyildim bu­ra, heç bilirsən nə oldu?»

- Nə oldu?

Bir manat otuz qəpikdən bağladılar mənimlə müqa­vi­ləni, yaşıdlarımla hər saat belə olmur.

- Çox azdır – dedim – ən yüksək qiymətlə bağlanmalı idi səninlə müqavilə.

- Nə danışırsan – dedi – mən hələ o həddə çatma­mı­şam. Çox sağ olsunlar, mən çox razıyam.

- Əli! – dedim.

- Hə, - dedi.

- Hən – de! Hən sözünü Əbülhəsənin leksikonundan götürmüşdük.

- Hən! – dedi.

- Sənin yaxandan tutub bərk-bərk silkələmək lazımdır.

- Xeyri yoxdur – dedi.

Düz dedi. Bu bijlər dünyasında onun axırı nejə ola­jaq­dı Allah.

Bu hadisəni xatırlayıram, yenə Həsən Mehdiyevin xe­­yir­xahlığı ön plana keçir. Bəli, Əlinin xətrini istəyənlər də çox idi, dünya xali deyildi.

Bu qəm karvanı Göyçaya yürüdükjə olmuşlar-keç­miş­lər bir-bir yadıma düşürdü. Rəsul müəllim söhbətarası Əlinin «Daş» şeirinin də adını çəkdi, onu fəlsəfi poeziya nümunəsi adlandırdı. «Daş» şeiri mənə bir xeyirxahı da xatırlatdı. Əlini sevən və yaradıjılığını həssaslıqla izləyən sənətkarlardan biri də şair Qasım Qasımzadə idi. Qasım Qasımzadə ədəbiyyata öz güjü, öz istedadı və şəxsi in­sani keyfiyyətləri ilə gəlmişdi. Mətbuatın və kitab nəşrinin qıt olduğu bir vaxtda «Azərbayjan gənjləri» qəzetində bədii ədəbiyyat bölməsinə başçılıq edirdi. O zaman az-çox istedad işartısı olan javanların yazılarının işıq üzü görməsində onun halal zəhməti böyükdü. Redaksiyaya sel kimi axan qafiyəli yazıların içindən ümidverijilərini arayıb-ax­tarıb üzə çıxarmaq müşkil iş idi. Və Qasım mü­əl­lim bu ağır zəh­mətə qatlaşırdı, o zamanın gənjləri də Qasımın xətrini çox is­təyirdilər. Günlərin bir günündə Qa­sım müəllimi «Ədəbiyyat və injəsənət» qəzetinə redak­tor təyin elədilər. Və bu gündən onun əzabı qat-qat artdı. Bu həmin dövr idi ki, çalpapaqlarla qalstuklular arasında jiddi mübarizə gedirdi. Aydındır ki, bu sü­ni şəkildə yuxa­rı­dan, AKP MK tərəfindən yaradılmışdı. Qal­stuk­lular çal­pa­paqları yalançı xəlqilikdə, çalpapaqlar da onları xalq­dan, millətdən uzaq düşməkdə ittihamlandırırdılar. Bu xəs­təlik injəsənətin başqa növlərinə də sirayət etdirilirdi. Çalpapaqlar Qasımı ərklə özlərininki bilirdilər. Qasım isə o zaman sübut elə­di ki, onun üçün əsas meyar gözəl sənət nümunəsidir, ümumi xalq mənafeyidir. O, Qara Qa­­rayevə də, Fikrət Əmirova da eyni hörmət, eyni mə­həb­bətlə yanaşır, onların yaradıjılıqlarını da eyni ehtiram­la təbliğ edirdi. Və onu «özününkü» hesab edən çalpa­paq­­ların rəyi xilafına Qasım Qasımzadə o zaman altından çətin çıxılası bir igidlik də edib – Rəsul Rzanın «Qızıl gül olmayaydı...» poemasnın çapına nail olub. O, «yenidən­qur­ma»nı gözləmədən, ən çətin məqamda Dərbənd dər­dinə dair yazı vermişdi və başı da çox bəlalar çəkmişdi. Qasım şairliyin­dən daha çox yazıçılara və bütün injəsə­nət adamlarına hava, su kimi gərək olan ijtimai xadim idi. O çox hallarda öz şairlik sənətini bu ijtimai xadim­lik­dən doğan vəzifələrə qurban da ve­rirdi. Qasım müəllimin bütün yaşıdlarıma köməyi dəyib. Yol ge­də-gedə bütün bun­ları Qasımın Əli haqqında dediyi bir neçə sə­mimi və qiymətli sözlər üçün xatırladım.

Bir gün səhər-səhər Yazıçılar İttifaqının qarşısında rastlaş­dıq. Xəbər aldı:

- Əlinin təzə şeirini oxumusanmı, «Daş»ı deyirəm.

- Oxumuşam – dedim.

- Əladır – dedi – Özün bilirsən bizdə şeir yazan çox­dur, yaxşı şeir də, yaxşı şair də az deyil – gülümsündü – mən özüm də hərdən yazıram. Amma bunu sənə deyi­rəm – həmişə bir adamın, bir şairin yolunu gözləyirəm, o da Əli Kərimdir. Onun təzə şeirini çap etməyi özüm üçün xoşbəxtlik hesab edirəm.

Bilirdim ki, Əlini ən çox sevən şairlərdən biri də Qa­bil­dir. Anjaq nə illah eləyirəmsə onunla bağlı bir xatirəni də yada sala bilmirəm, yəqin o özü yazar gələjəkdə...

Nədənsə mənə elə gəlirdi ki, Əlini müəyyən kəslər­dən qo­ru­maq lazımdır. Bu bəlkə də səbəbsiz deyildi. 1960-jı ilin sen­tyabrında teatrşünas İnqilab Kərimov Gən­jəyə «Həmyerlilər» ta­maşasını Mədəniyyət Nazirliyi adından qəbul etməyə gəl­miş­di. O da Əli ilə yaxından ta­nışdı, yerli idi, həm də «azarkeşiydi» onun. Tənəffüsdə İn­­qilab məni bir tərəfə çəkib Əlidən salam söyləyərək dedi:

- Əli əmək haqqını alıb uşaqlar üçün bazarlıq etməyə gedərkən javanlardan bir-ikisi ona ilişib, istiqamətini ayrı səmtə salıblar, onların dilini sən bilməzsən, nejə içmiş­di­lərsə Əlinin ji­bində uşaqlara meyvə almağa bir şey qal­ma­mışdı, elə hey deyirdi: «Altay burada olsa, qoymazdı». Bu söz mənə çox təsir etdi, onu da dedim ki, tək mən nə edə bilərəm, özüm uzaqda, Əlini biz hamılıqla qorumalı­yıq. Amma qoruya bilmədik.

İnqilabın sözləri elə bil mənə xüsusi səlahiyyət ver­mişdi. Mən Əli ilə ərklə danışa bilərmişəm.

İl də yadımdan çıxıb, ay da. «Azərbayjan» curnalının re­dak­siyası İttifaqın üçünjü mərtəbəsində yerləşmişdi. Ves­ti­bül­də həyət tərəfdəki kiçik aynabənd kimi yerdə Əli ilə söhbət edir­dik. İçəri iri gövdəli qarabəniz, qara bığlı bir oğlan daxil ol­du, Əliyə yaxınlaşdı, birbaşa dedi:

- Üzr istəməyə gəlmişəm, həm öz adımdan, həm də qar­da­şımın adından. Zəhmət olmasa, bir bu tərəfə keçək. Əli kö­nül­süz də olsa durdu. «Ədəbiyyat və injəsənət» re­dak­siyasının ay­nabəndinə keçdilər. Kim idi o javan indi də bilmirəm, ya­zıçı­lardan birinin arvad qohumlarından olduğunu eşitdim, adı da yadımda qalmayıb. Aralarındakı injikliyin harada baş verdiyini də bilmədim. Çox yaxşı və səliqəli geyinmişdi. Varlı-hallı ailə­dən olduğu da hiss edi­lirdi.

Nəhayət qayıtdılar. Elə bil ki, Əlinin könlünü almağı bajar­mışdı. Mən də ürəyimdə razı qalmışdım. İstərdim nə Əli kim­sə­dən narazı olsun, nə də kimsə ondan...

Əli deyəndə ki, yeməyə gedək, dəvət eləyirlər, bərk əsəbi­ləşdim.

- Hələ saat on iki də yoxdur – dedim.

- Biz ora çatanda on iki də olar, bir də – oğlan dillən­di.

- Mənim burada işlərim çoxdur, gedəsi deyiləm.

Əli dedi:

- Onda mən də getmirəm.

Oğlan başladı xahişə, hətta yalvarmaq dərəjəsinə çat­dı:

- Bu gün mənim üçün əziz gündür, xahişimi yerə sal­mayın.

Çox üzdən-gözdən salandan sonra, axırı ki, razılaş­dıq.

Liman restoranının bufetinə gedəsi olduq. Yarım litr araq sifariş verdi, yüngülvari qəlyanaltı. Mən tanımadığım adamla çö­rək yeməkdən daim çəkinmişəm, xüsusilə içki olan yerdə. Gəl­məyimə də peşmandım. Məjlisin müxtə­sər olub tez qurtar­masını istəyirdim. Oğlan arağı üç qalın çay stəkanına əndərdi. Sonra dostluqdan, insaniyyətdən, sədaqətdən yorulmadan uzun-uzadı danışmağa başladı. Bu məqamda o, tamadaya daha çox oxşayırdı. Birjə onu fikirləşirdim ki, tez duraq ayağa. Stəkanlardakı araq qur­tarmaqda idi. Birdən qalxıb ikinji şüşəni gətirdi. Hər iki­miz etiraz etdik, mümkün olmadı, «hara tələsirik ki?»-de­di. Eyni qaydada şüşədəki arağı üç yerə böldü. Nə ədə­biyyatdan, nə injəsənətdən, nə mədəniyyətdən bir kəlmə söh­bət getmirdi. Əsəblərim hədsiz gərilmişdi. Nə isə bir sağlıq de­di, hərəsi bir az içdi, məndən xəbər aldı:

- Siz nə üçün içmirsiniz?

- Ürəyim istəmir.

- Əşi ürək nəçidir, tullayın getsin.

Mən araq stəkanını götürüb ajıqla sement döşəməyə çi­lədim.

- Neylədiniz? – dedi.

- Tulla dediniz, xahişinizə əməl elədim.

Əli ayağa durdu.

- Daha bəsdir, gedəyin – dedi.

Oğlan nə qədər təkid etdisə çıxdıq. Arxamızja gəldi, «heç yaxşı olmadı»-dedi.

- Bəlkə də lap yaxşı oldu, indi gedib işimizin dava­mı­nı görə bilərik.

Bir təhər aralandıq. Xoşbəxtlikdən Əli razı qalmışdı.

Əli iç dünyasına tez-tez qapılırdı. Bu onun yaradıjılığı ilə bağlı təbiətinə məxsus bir keyfiyyət olmalı idi. Elə bil bir sıra mə­­qamlarda ətraf mühitlə əlaqəsi tamam kəsi­lir­di. Qabaq-qa­bağa əyləşib çay içdiyin məqamda birdən-birə sənə elə gəlirdi ki, Əli yanından yoxa çıxıb, heç həniri də gəlmir. Gözləri məj­hul bir nöqtəyə zillənirdi, ətrafında heç kəsi görmür, heç kəsin səsini eşitmirdi. Bu məqamda amansız ilham pərisi görə­sən onu haralara dartıb apar­mış olurdu? Əli həm yaxında, lap ya­xında idi, həm də mə­kan və zaman baxımından lap uzaq­larda. Onun ruhi dünyası varlığından qopub getmiş olurdu. Hara? Bəl­kə əzaları hissə-hissə doğranan, qolları kəsilən Ba­bəkin, yaxud da dərisi soyula-soyula jan verən Nəsiminin ya­nına...

İllər keçəndən sonra bu «yoxaçıxmaların» səbəbini dərk et­məyə başlayırsan. Anjaq bilirsən ki, Əlinin poetik xəyalı get­diyi yerdən boş qayıtmayajaq, bizlərə nə isə ye­ni bir şedevr gə­tirəjək. Mən şairlərlə də müsahib ol­mu­şam nasirlərlə də, bəs­­təkarlarla da, rəssamlarla da, heç birində belə «yoxa­çıx­ma» əlaməti müşahidə eləmə­mişəm. Əlidə belə məqam bəzən hətta bir neçə dəqiqə çəkirdi.

İlk dəfə hətta deyəsən injiyəntəhər də oldum, yəni «məni burada qoyub haralara getmisən?» Lakin o ilk «qa­yıdışı» za­ma­nı olduqja yazıq bir görkəm aldı, az qala yalvarışla «ba­ğış­la» deyə üzr istədi.Sonralar mən onun bu «yoxaçıxmalarını» ma­raqla seyr edirdim. Bu prosesdə onun siması tam aydınlığı ilə görünürdü, elə bil onun sifə­tini əhatə edən şəffaf zənn et­diyimiz hava da yoxa çıxırdı.

Əli gerçək dünyadan daha çox şeir dünyasında olub orada əlləşməkdə idi. Elə bil onun həyatında tarazlıq pozulmuş, şeir – zəhmət, özü də ağır zəhmət, insanı gilə-gilə əridən (günlərini yandırıb kül edən) zəhmət dünyası Əlini çəkib aparmışdı. Əlinin çox işləməyi çox yazmaq kimi qəbul edilməməlidir. Gerçək nor­mal yaşayışından belə öl­çüyə gəlməz dərəjədə uzaqlaşmaq Əli­yə sonsuz zövq və ləzzət verməklə, bəlkə bizim güjümüzün, dö­zü­mü­mü­zün tab gətirə bilməyəjəyi bir əzab, əziyyət də verir­di. Mənə belə gəlir ki, Əlinin daxili dünyasında daim gərgin, çə­tin və ağır poetik iş gedirdi. Başqa sənətkarlarda mü­əy­yən fasi­lə­lərlə gedən bu proses Əlidən bir anlığa belə əl çəkmirdi (Bəl­kə Əli özü də ondan əl çəkmək istəmirdi, bunu bir Allah bilər). Elə bil sonsuz dərəjədə gözəl və eyni za­manda amansız olan ilham pərisi öz nəştərlərini Əlinin ruhuna, damarlarına keçirib varlı­ğındakı bütün həyat şirə­lərini fasiləsiz sorurdu. Buna qatlaşma hədsiz dərəjədə çətin idi.

Bəlkə mən səhv eləyirəm, bəlkə bu mənim Əliyə olan mü­nasibətimdən doğur, bəlkə mən onun bəzi zəiflik­lərinə bəraət qazandırmaq istəyirəm, bəlkə mən Əlini hələ o illərdə dərk et­məyə çalışanda bu qənaətə gəlirdim ki, bəlkə içki Əlini ilhamın sevinj və əzablarına artıq döz­mək mümkün olmayanda, onu mü­vəqqəti də olsa «nor­mal», adi həyata qayıtmaq vasitəsinə çevrilirdi.

Əli səndən ayrılanda, uzaqlaşanda bilirdin ki, daxilin­də nə isə bir təlatüm var. Əli sənin yanında əriyirdi, gilə-gilə əriyib şeirə çevrilirdi.

Əlinin daima yaradıjı əmək prosesində olması elə proses idi ki, onu real gerçək aləmdən gözəgörünməz mə­safədə ara­la­yırdı, gündəlik həyat, məişət problemlə­rin­­dən uzaqlarda sax­layırdı.

Əli onunla təmasda olanların hamısının təmizliyinə, sə­mi­mi­liyinə inanırdı, bunları sınağa çəkməyə onun nə vaxtı vardı, nə də həvəsi.

Əli ilə yaxınlıq etmək istəyənlərin sayı çoxdu. Təbii ki, o da öz xasiyyətinə uyğun, estetik baxışları yaxın olan adamlarla tə­masa daha çox meyilli idi.

Əli Kərimin yaxın həmsöhbət olduğu şəxslərdən biri tən­qidçi-ədəbiyyatşünas İslam İbrahimov idi. O, uzun müd­dət Mos­­kva ədəbi mühitində dolaşmış, müasir ədəbi prosesdən yax­şı baş çıxaran, Qərb ədəbiyyatının ən yeni nailiyyətləri ilə ta­nış bir ədib idi. Hətta İttifaq ierarxiyasına daxil olan «qol­ço­maq» ədiblər də ondan ehtiyatlanırdılar.

İslam İbrahimov yaranmış vəziyyətdən istifadə etmə­yi də bajaran idi. Bir də gördüm həmin yazıçılardan birini xoşhal­lan­dır­maq üçün onun yazılarını Avropada dəbdə olan müasir jərə­yanlardan biri ilə müqayisə etdi. Bu, rəs­mi yazıda yox, adi söh­bət, danışıq əsnasında olduğu üçün xatasız idi və yazıçı həqi­qətən də ləzzət ala bilirdi. Onlar günlərin bir günü İslamın Moskva mətbuatında yaradıjılıqları barədə xeyirxah bir məqalə ilə çıxış edəjə­yinə də ümid bəsləyirdilər. İslam jənjəl gün­də­likli ijlas­lar­da rəhbərliyin xeyrinə hökmlə replikalar da atırdı, bu, onun ovqatı ilə bağlı idi, lazım gələndə rəhbərliyə xoş gəlmə­yən sözlər də deyə bilərdi.

Belə yadıma gəlir ki, onu nə vaxtsa «Azərbayjan» curnalı redaksiyasına tənqid və ədəbiyyatşünaslıq şöbə­sinə işə qəbul etdilər. Burada onun söhbəti, belə anlayı­ram ki, Əli ilə daha çox tuturdu. Hər ikisi Moskvada ol­muş­dular, ədəbi diskus­si­ya­larda iştirak etmişdilər, olsun ki, zövqlərində, baxışlarında da mü­əyyən yaxınlıq vardı. Nə olar, əvvəllər mən bunu müsbət əla­mət kimi, qəbul elədim. Hər ikisi səviyyəli idi, dünya ədə­biy­yatında baş vermiş ən yeni hadisələri təhlil edə bilirdilər. Lakin son­ralar hiss etdim ki, mən məsələnin yalnız bir tərəfini görə bilmişəm. Onlar işdən sonra çox zaman bir çıxırdılar, yol­ları da qəlyanaltıxanaların yanından keçirdi. Bir dəfə iş­dən sonra «Jə­nub» restoranına getdik. Yemək əsnasın­da söhbət nasirləri­miz­dən düşdü. Mən Əbülhəsəni tərif­lədim. İslam nədənsə Əliyə göz vurub dedi:

- Sən deyən deyil, yanılmısan, yaxşı tanımamısan.

Mən Əbülhəsəni güman edirəm ki, yaxşı tanıyırdım, sadə həyat tərzi keçirən, iddiasız bir insandı. Yaşıdlarının hərəsi özü­nə ədəbiyyat qarşısında bir xidmət göstərəndə onu da ilk Azər­bayjan sovet romanının banisi adlandır­mış­dılar (Deyəsən son­ralar peşman olmuşdular. Çünki Əbülhəsən heç bir dəstəyə qo­şulmaq istəmirdi, başını salamat saxlamaq istəyirdi, ona görə də hər tərəfdən zər­bə alırdı. Əllinji illərdə ədəbiyyata gə­lən gənjlərə ən real kömək edən də o idi. Gənjlər müşavirələri keçirilən­də çoxbilmişlər proqramlarda öz adlarını bölmə rəhbəri kimi qeyd etdirir, gerçək iş başlayanda, yəni gənjlərin yazılarını dinləyib məsləhət vermək gələndə özlərini xəs­tə­liyə vururdular. Onlar öz işlərini artıq görmüş olurdular, adlarını MK nüma­yən­də­ləri proqramda oxumuş olurdular. Bu zaman üzüyola Əbül­həsən müəllimin yaxası ələ ke­çir­di. O, nəsr bölməsində javan­ların gətirdikləri bütün hekayələrin hamısının oxunuşunu təşkil edir, özü həvəslə qulaq asır, xoşuna gələn jəhətləri vurğulayır, iradlarını da deyirdi. Sonda isə ümumi yekun ijlasında böl­mə­nin he­sa­batını verirdi. Javanların əksəri ondan çox razı idi. Belə olan halda İslamın onu bəyənməməyinin səbəbi mənə ay­dın deyildi). Mən Əbülhəsənin həm maraqlı sə­nət­kar, həm də gö­zəl insan olduğunu təkidlə təkrar et­dim. «O deyil, yanıl­mı­san» - dedi İslam. Məni ən çox təəj­jübləndirən Əlinin ona tə­rəf çıxması oldu.

- Əli, axı Əbülhəsən müəllimin xüsusi insani tərəf­lə­ri­ni mə­nə ən çox tərifləyən sən olmusan, sən.

- Yanılmışam, səhv etmişəm, - çox müxtəsər dedi Əli – han­sı dahininsə sözlərini kinayə ilə əlavə etdi – yalnız ölülər səhv eləmir. Əlini tanıya bilmirdim. Jiddi, həlim, sə­mi­mi Əlidən qətiyyən gözləmirdim bunu. Onların baxış­dıqları, him-jimləri nədənsə gözümdən yayınmışdı, axı Əli heç him-jim adamı da deyildi. Proses davam elədikjə başa düşdüm ki, burada obyekt heç də Əbülhəsən deyil, bəlkə də mənəm. Görünür, Əbülhə­sən haqqında həvəs, bəlkə də vəjdlə danışmağım mənimlə za­rafat etmək, məni jırnatmaq üçün İslama fürsət verib. Əvvəllər ara­mız­da zarafat olmuşdu. İslam tablamadığına görə kəsil­miş­di. Bir dəfə Əlinin (deyəsən curnalın başqa işçiləri də vardı) ya­nında məndən xəbər aldı ki, zənninjə mənim arzum, idealım nə ola bilər? Dedim: Sənin ən böyük arzun o olar ki, kranlardan şollar əvəzinə «Moskovski» araq axsın, göydən də yağış əvə­zinə pivə yağsın. Javab verə bilməmişdi. Bəlkə də indi onun əvə­zini çıxmaq istə­yirdi. Lakin mən belə zarafatı xoşlamırdım. Əvvəla, zara­fat birbaşa mənimlə bağlı olmalı idi, Əbülhəsənin bu za­rafata nə dəxli? İkinjisi, Əlinin bu zarafata daxil edilməsi də heç məni açmırdı.

Zaman keçdikjə İslamın Əlini öz təsiri altına almağı­nın şa­hidi olurdum. Bu mənəvi bir amil olsa idi qətiyyən təsirlənməz, həyəjan keçirməzdim. Yəni onlar bilik jə­hət­­dən qoy bir-birlərini zənginləşdirsinlər.

Lakin görürdüm ki, məsələ heç də bu jür deyil. Birgə na­har­lar heç də adi nahara oxşamır, tamamilə ayrı rəng kəsb edir­di. İslam sanki Moskvadan özü ilə yeni yemək-içmək qay­daları gətirmişdi. Günlərin birində üçlükdə res­torana gedəsi ol­duq. Həmin bir dolu stəkan arağı sement döşəməyə çilədiyim Liman restoranına, bu dəfə salonda əyləşmişdik. Zənn edirəm ki, normal yeyib-içdik. Güma­nı­­ma görə, tam vaxtında da dur­duq. Çox sevinirdim. Hərə vaxtında öz mənzilinə gedəjəkdi. Bulvarla üzüaşağı (bəlkə üzüyuxarı, mən Bakıda düzgün orien­tir götürə bil­mirdim) hərəkət etdik Azneftə tərəf. Fikrim belə idi ki, müəyyən bir nöqtədə taksi tutam. Təxminən iki yüz ad­dım ge­dəndən sonra İslam o zaman bulvar boyu sıralan­mış qal­yan­al­tıxanalardan birinin qarşısında dayandı. Başı ilə Əliyə işarə elədi, yəni içəri keçək. Mənə isə yarırəsmi «bu dəfə mən qonaq edirəm – dedi – üstünü düzəldək».

- Üstü düppədüzdür – dedim – qaranlıq da düşüb, bundan sonra nə mənası var.

- Rayonnusan ki, rayonnusan.

- Belə şəhərli olmaqdansa, yenə rayonnu olmaq yax­şı­dır.

- Əli, arxamja!

Əli ajizanə üzümə baxdı. Başımı buladım. «Əgər mey­liniz vardı, tər-təmiz restoranda əyləşmişdik, bir ya­rım saat da otu­rardıq» - dedim.

- Buranın ləzzəti başqadır – dedi İslam.

- Nədir buranın arağı ayrı sortdur?

- Bəli!

Nejə oldusa, heç özüm də bilmədən onların arxasın­ja içəri keçdim. İslam bufetçi ilə min ilin dostu-tanışı kimi əhval­laşdı. Söhbətdən bəlli oldu ki, kişinin əvvəlki bufet­lə­rin­dən ta­nış­dılar, üstəlik o da aydınlaşdı ki, İslamın ona keçən dəfə­lər­dən borju da qalıb. Nə isə, yetmiş qramlıq stəkanlara yüz-yüz süzdü araqdan, mən yaxın qoyma­dım. İndi içib-çıxsalar nə var ki? Başlandı rəngarəng söh­bətlər. Quba meydanından tutmuş Heminqueyə qə­dər. Daha anlamaq istəmədiyim mövzular... Nəhayət, bir tə­hərlə bayıra çıxdıq, restoranda yeyib-içdiklərim də bur­num­dan gəldi. Fikirləşdim ki, deyəsən daha qurtardıq, kərəminə şükür ilahi... Yüz əlli addım gedəndən sonra təxmi­nən əvvəlkinin eyni olan başqa bir qəlyanaltıxana­nın qarşısında dayandı.

- Əli, bu kişiyə salam verməsək injiyər bizdən, elə eşik­dənjə əhvallaşmağa başladı, gəlirik dedi.

Mən hədsiz injik halda aralanıb Neftçilər prospektinə çıx­dım. Əli arxamja gəldi. Əsəbi halda «belə olmaz, Əli» dedim. İnjəvara Əli bir kəlmə də söz demədi. Hannan-ha­na İslam da gəlib çıxdı «prinsipini yeritdin» -dedi, ra­yon­­nu prinsipini.

Dinmədim. O, artıq kefli idi. Nədənsə boş taksilər saxla­mır­dı. Nəhayət ki, köhnə, şoqqax bir «Pobeda» bizə yan aldı. İs­lamı bir təhər arxa oturajağa əyləşdirdik. İndi birjə qalmışdı ad­resini öyrənmək, onu da demirdi, ta­mam başqa mətləblər ət­rafında danışırdı, mənsə rayon­luluğuma salıb adresini öy­rən­mək istəyirdim. Nəhayət, sürüjü əsəbi halda dilləndi:

- Atam, qərdəşim, burda maşın saxlamaq qadağan­dır, pislik elədim mən, bəgəm, aftoinspektor yaxalasa si­zin verə­jə­yinizdən beş qat artıq alajaq məndən.

Dedim:

- Əmi oğlu, imkan ver adresini öyrənim, biləsən ki, hara aparajaqsan.

- Qədəş, birinji dəfə deyil bu əmioğlunu aparmağım, yaxçi tanıyıram evini.

Mən Əlinin üzünə baxdım, güman edirəm çox söz dedim bu baxmaqla.

Mən Əli-İslam münasibətlərini ona görə unuda bilmi­rəm ki, burada Əlinin həyatı ilə bağlı bəzi mətləblərin ol­duğunu zənn edirəm. İslam Əlinin ətrafında olan şəxs­lə­rin ən yaşlısı, bəlkə ən savadlısı, dünyagörüşü ən geniş olanı idi. O, bu keyfiyyətləri ilə Əlinin həyatında görkəmli bir rol oynaya bilərdi. Lakin belə olmadı. İslam öz «tava­nı­na» çatmışdı, deyə biləjəyi nə varsa demişdi. Bəlkə də çox söz qalmışdı içində, onları üzə çıxar­ma­ğa lüzüm gör­mürdü. Elə bil ki, həyatda, yaradıjılıqda bir məna gör­mür­­­dü artıq. Həyatı laübə ilə başa vurmağı qərarlaş­dır­mışdı. Rus dilini əla bilirdi, əla da tərjüməçi idi. Avtorefe­rat­lar tərjümə edirdi, lazım gələndə bəzi tanışlarına dis­ser­tasiya da yazırdı – hətta doktorluq dissertasiyası da. Dərin, hərtərəfli savadı, mət­buat işində səriştəsi də var­dı. Gündəlik ruzisini də çıxarda bi­lirdi. Elə bil özünün heç bir yaradıjılıq məqsədi qalmamışdı. Əli­dən də azı on yaş böyük olardı. Üstəlik ailəsi də yoxdu, qay­ğı­dan azaddı. Buna görə də o, istədiyi kimi yaşamaq hüququna tam malik idi. Əslində hətta ondan Əliyə xüsusi qayğı da um­maq olardı, hər halda yüksək zövqü də vardı. Lakin qay­ğı­sı özünə qalsın... O, çox gözəl bilirdi ki, Əlinin poetik imkanları çoxdur, güjlüdür, ona təkan, kömək, qayğı gə­rəkdi. Kömək özü­nə qalsın, heç olmasa özünə tay-tuş ta­pıb Əlidən aralana idi gərək. Nədənsə o belə etmədi, hələ üstəlik tale onu Əliyə mənzil qonşusu da elədi. Əli­nin xalqına veriləsi çoxlu şedevr şeirləri, ailəsi, üç körpəsi vardı. Hər hansı bir dost, hər hansı bir yoldaş, hətta hər hansı bir qonşu belə bunu nəzərə almalı idi. Bəlkə bu fi­kirlər mənim beynimə müəllim, ya moralist olma­ğım­dan gəlirdi? Yox, əlbəttə! Adi vətəndaş belə bu jür düşünməli idi. Əlinin ətrafında olanlardan tək İslamın adını bu qədər çəkməyim əlbəttə, təsadüfi deyil. Əlinin ona xüsusi mü­na­sibəti vardı. Yoxsa onunla bu qədər oturub-durmazdı. Günlərin birin­də Bakıda olanda Əli mənə təzə şeirini oxu­du, əl yazmasında; belə bəxtiyarlıq hər saat qismət olan deyildi. Bəlkə Bakıda ya­şasaydım, onun şeirlərinin əksə­ri­ni əlyazmasından dinləmiş olar, qəlbimə yüzlərlə xatirə­lər toplanardı. Şeirin adı «Dəniz»di. Onu da birbaşa Əli­nin xrestomatik şeirləri silsiləsinə daxil et­mək olardı. Şair böhtanlar yağdırılan bir müqəddəsi dənizin va­sitəsi ilə öz təmiz məqamına qaldırır. Qiyasın dəniz olması hə­min şəx­­siyyətin böyüklüyü haqqında əlavə bənzətmələr ax­tar­mağa ehtiyaj qoymur.

Üfüqlərə başını

Qoyub uzanmış dəniz...

Onun böyük qəlbində

Kiçik bir duyğu kimi

Çırpınır dağ gövdəli,

Dağ siqlətli gəmimiz.

Mən,

Baxım göyərtədən

Görürəm ki,

Tullayır biri yemiş qıçası,

Biri kağız parçası,

O biri nə bilim, nə-

Dənizin saf qəlbinə.

Dəniz joşub-daşmayır;

Suları çaxnaşmayır.

Sakit əzəmətiylə,

Güjüylə,

Qüdrətiylə

Ona atılanları

Saflığına qərq edir.

Fikir verib görürəm:

Dəniz yenə təmizdir.

Dəniz yenə dənizdir!

Şeir məni hədsiz sevindirdi. Əli burada insanı dəniz­ləş­dir­miş, dənizi insaniləşdirmişdir. Dedim:

- Əli, çox yaxşı olardı ki, bu şeiri Mirzə müəllimə ithaf edə­sən. Əli dərin fikrə getdi. Təbii ki, Mirzə müəllim ba­rədə Əli ilə söh­bətlərimiz olmuşdu. Onun Mirzə İbra­hi­mov haqqında yük­sək fikirdə olduğunu yəqin etməsəm, əlbəttə, belə bir təklifi də verməyə lüzum görməzdim. Mənim tanıdığım Mirzə yerlibaz­lığın, qohumbazlığın, dost­bazlığın fövqündə dayanan şəxsiyyət idi, tanıdığım müddət ərzində onun bir dəfə də olsun xırda­lan­dığını, kiçildiyini görməmişdim. Yüksək ierarxiyanın bütün pillə­lə­rini arxasız, köməksiz özü çıxmışdı. Öz ağlı, zəkası, isteda­dının güjü ilə. Onun ijtimai, siyasi, milli təfəkkürü də güjlü idi. Tarixi hadisələrin mürəkkəb ponoramını da ustalıqla yarada bi­lirdi. Hər şey onda fitri idi, onu daim irəli aparan fitri istedadı ilə əməksevərliyinin vəhdəti olmuşdur. Jəmiyyətdə baş verən ha­di­sələri həssaslıqla izləyə bilən Mirzə hər şeyin məqamını düz­gün və zərgər dəqiqliyi ilə müəyyənləşdirməyi bajarırdı. O, iki dövlətin – Sovet İttifaqı ilə İranın, Şimali və Jənubi Azər­bay­ja­nın mənəvi bağlarının da tamamilə qırılmasına yönəldilmiş siya­sət­­lərinin xilafına bu bağların təzələnməsinə, zəngin­ləşməsinə, möhkəmlənməsinə, əbədiləşməsinə yönəldil­miş fəaliyyətlərdə bu­lundu, hər dəfə də bunu yazılmış və yazılmamış qanunların ha­ləsində həyata keçirə bilidi. Təkjə «Gələjək gün» tamamilə yeni fikir işığında bütöv Azərbayjan xalqının bölünməzliyinə, bütövlüyünə olan inamı danılmaz etdi. O, özünün bütün gələ­jək reputasi­ya­sını təhlükə altına qoyub Azərbayjan dilinə rəs­mi dövlət dili verilməsinə də nail oldu. Başı çox ağrılar çəkdi. Onun elə bir təmiz tərjümeyi-halı və zəngin həyat yolu vardı ki, Siyasi Büronun üzvlüyünə qədər yüksələ bilərdi. Lakin o riskə get­di, müqəddəs bildiyi bir uğurda. O, heç olmasa yaradıjılıqla rahat məşğul olmaq üçün müəyyən manevrlər də etməli oldu. Bax elə bu zaman onun bəd­xahlarının nəmənə qaraçılığı baş­landı. Nə var-nə var, Mir­zə yazmışdı ki, rus dilini də öyrənmək la­zımdır. Buna görə Mirzəni az qala xəyanətdə ittihamlandıran bir sıra ağzıgöyçəklər sonralar Azərbayjan dilinin nəfinə leyk bo­ğazdan yuxarı bir neçə kəlmə söz deyəndən sonra bir o qədər bəlkə də, bir az da artıq rus dilini təriflədilər. Be­lələri çay­xana – demirdi, meyxana demirdi elə hey Mirzə­nin əleyhinə üyü­düb tökürdülər. Mirzənin arzu və ide­ya­ları isə yeni nəslin ürəyində artıq boy verib jüjərməkdə idi, özü də inamla. 1956-jı il Mirzə dalğası, Mirzə baş­lan­ğıjı olmasa idi Meydan hərəkatı çətin baş verə bilərdi. Kim nə deyir desin.

Əli Mirzəni çox yaxşı tanıyırdı, güman edirəm mənim xa­hişi­mi də yerə salmazdı. Lakin nədənsə çox dərin fikrə get­miş­di. Xeyli üzümə baxıb dedi:

- Nə olardı bir beş gün tez gəlsəydin, bu yaxınlarda şeiri İslama oxudum, çox xoşuna gəldi, düzü onu mən hələ tam bitkin hesab eləmirəm, xahiş elədi ki şeiri ona ithaf eləyim. Düzü, mən də sözünü yerə salmadım.

- Onda, əlbəttə, dəyişmək olmaz – dedim.

Əlinin ətrafında İslamdan başqa adamlar da olurdu. Bə­zi­lə­ri haqqında açıqja deyirdi ki, «yaxa qurtara bilmi­rəm bun­lar­dan».

Və bir dəfə də Əli müvafiq elana əsasən Azərbayjan Döv­lət Universitetinin aspiranturasına (rus ədəbiyyatı üz­rə, qiyabi) daxil olmaq üçün ərizə vermişdi. Rus ədəbiy­ya­tına aid qalın ki­tabları bir tor zənbilə yığıb mehman­xa­naya gətirmişdi. O zaman mən köhnə «İnturist»də qalır­dım. Çox adam elə güman edirdi ki, bahalı mehman­xa­na­dır «İnturist». Əslində ümumiyyətlə gö­türülsə, bəlkə də ən ujuz mehmanxana idi bura. Yerli adamları şərtlə qə­bul edirdilər. Xariji qonaqlar gələrkən yer azlıq etsə, söz­süz çıxmalısan və ya nömrəni dəyişsələr, etiraz etməmə­lisən, xariji qonaqlarla əlaqəyə girməməli, heç bir müna­si­bət yaratmamalısan. Daxili nizam-intizamı pozmaq, sərxoşluq et­mək olmaz. Bir müddət səni izləyir, dav­ranı­şına diqqət yeti­rir­dilər. Əgər gözləri səndən su içməsə, davranışından narazı qal­salar, gələn dəfə səni qəbul etməyəjəklərdi. Belə jiddi şərtlər olduğuna görə artıq-əksik nə versən dillənməzdilər, kin saxla­maz­dılar. On-on beş il ərzində nömrəmi dəyişdikləri olmuşdu. An­jaq kö­çürmə yalnız birjə dəfə. Çingiz Hüseynovla bir otaq­da qalırdıq. Xəbər gəldi ki, Türkiyədən təxminən əlli nəfərlik döv­lət, hökumət nümayəndələri gəlir. Məsələ məlumdu. Hamını çıxartdılar, içində də bizi. İntahası bizə hörmət edib o zamankı «Azərbayjan» mehmanxanasında yaxşı nömrə verdirdilər. Bun­ları ona görə yadıma salıram ki, recim jiddi olsa da lap elə əxlaq baxımından ən yaxşı mehmanxana idi. İşləməyə, yaz­ma­ğa da imkan və şərait vardı (Sonralar hər şey tədrijlə kor­lan­mağa başladı). Be­ləliklə, Əli yaxşı şəraiti olan bir yerdə imta­hanlara hazır­laş­mağa başladı. Otaqda əlavə divan da vardı. Əli səhər­lər gəlir, aşağı mərtəbədəki çox gözəl və təmiz bufetdə səhər yeməyinə əyləşirdik. Tər-təmiz və ujuz yeməklər: qar kimi şor, smetan, iki də yumurta, bəzən iki finjan qəhvə. Vəs­salam! Mən sonra Əlini otaqda qoyub öz işlə­rimin dalınja ge­dirdim, Mədəniyyət Nazirliyinə, nəşriyyat­lardan birinə, yaxud redaksiyalara. Əli qalırdı otaqda rus ədəbiyyatı tarixi kitabları ilə birlikdə. Kənar adamların, əsas qonaq otaqda olmayanda nöm­rədə qalmasına hər sa­at ijazə vermirdilər, lakin Əli istisna təş­kil edirdi. «İn­turist»in xidmətçilərinin əksəri iyirmi-otuz il stacı olan ahıl qadınlar idi, iti gözlü, müşahidəçil adamlar idilər. İkijə gündən sonra Əlini tərifləməyə başladılar, yüksək əxlaqa malik tərbiyəli, sakit adam olduğunu söylədilər. Adətən bir çox kişilər lətifə söyləməklə, yüngül söhbətlərlə diqqə­tə nail olurdular, Əli isə «lal» duruşu ilə hamının hörməti­ni qazana bilmişdi. Əli yo­ru­landa dinjələ də bilirdi. Mən adətən mehmanxanaya saat 4-də, 5-də qayıdırdım. «Evim­­də qonağım olduğunu nəzərə alıb də­vət­lərdən im­tina eliyirdim. Gəlib görəndə ki, Əlinin başı müta­liəyə bərk qarışıqdır, bir şeyi bəhanə edib xolla çıxır, yarım saat, bir saat vaxtımı keçirirdim. Naharı heç kəsə rast gəlməmək üçün otaqda eliyirdik. Çox zaman da toyuq kotleti yeyərdik. Ra­sionda içki yox idi. Yalnız bir dəfə ya­rım litr konyak sifariş ver­dim. Əli təəjjüblə üzümə baxdı.

- İçmək üçün deyil, bu ofisiantlar içki olmayanda sifarişi könülsüz qəbul eləyirlər, mən buranın daimi müş­tərisi kimi mü­nasibətlərimi korlaya bilmərəm – dedim.

Əli gülümsünüb başını buladı. Anjaq o konyak mə­nim ba­şıma kiçik bir bəla açdı.

Əlinin mehmanxanada özünün təyin etdiyi recimlə imtaha­na hazırlaşdığı günləri həyatın ən xoşbəxt məqam­ları sayıram. Bu təxminən yeddi-səkkiz gün çəkdi. Son günlərin birində ax­şam tərəfi Əli evə getməyə hazırlaşar­kən qapı döyülmədən itə­lənib açıldı. İçəri bir «əhli-qə­ləm» daxil oldu. Heç onu gözlə­məz­dik. Professional idi. Əli bərk tutuldu, nə vaxtsa məni onun­la Əli tanış eləmiş­di.

- Elə bilirdin tapmayajaqdım, haralardasan, qardaş?

- Elə tapdığın yerdə. – Əli bir qədər sərt dilləndi və mənə baxdı.

Mən də özümü o yerdə qoymadım, əhli-qələm mə­nim otağımda idi, özü də dəm vəziyyətdə. Dedi:

- Gedəyin sizi qonaq eləyim, yuxarıda, restoranda.

- Sağ ol – dedim – mənim gedəsi yerim var.

- Mən evə hazırlaşıram – Əli də dilləndi.

- Yəni sənin burada bir dişə dəyər şeyin yoxdur? İnan­mı­ram ki, ehtiyatın olmaya.

Mən başa düşdüm ki, restoran-filan söhbəti də quru söz imiş. Şkafı açıb konyak şüşəsini çıxardım.

- Al dedim, bizi üzrlü hesab elə, tələsiyirik.

- Məni nə hesab eliyirsən, kim hesab eliyirsən?

Əhli-qələm otaqda hakimiyyəti ələ aldı. Konyak şü­şə­sini açdı.

- Ayrı stəkanınız yoxdur?

- İki stəkan sənə bəs eləməz, yarım şüşəni boşalt­maq üçün? – Əli dedi.

- Bəyəm biz üç deyilik?

- Biz içməyəjəyik.

- Bu o deməkdir ki, mən də içməyim, adamı belə qonaq edərlər? Mən çıxıb gedə də bilərəm.

- Mən içərəm – dedim.

Konyakı iki su stəkanına süzdü:

- Əvvəljə səninlə içərəm, sonra qardaşımla.

- Jan dərdi stəkanı başıma çəkdim, onun tostunu göz­lə­mədən.

Əlinin mənə ajığı tutmalı idi. Ona süzülən konyakdan bir qətrə də dilinə vurmadı.

Əhli-qələm ikinjini də boşaldıb, Əlidən möhkəm inji­diyini elan edib çıxıb getdi.

- Nahaq açdın – dedi Əli, buradan əl çəkməz daha.

Bir müddət gözlədikdən sonra Əli də getdi. O, göz­ləyirdi ki, əhli-qələm mehmanxanadan uzaqlaşsın. Əlinin içməməyi məni çox sevindirmişdi. Başı işə qarışanda içkiyə heç bir ehtiyaj hiss eləmirdi. Ədəbiyyat tarixlərini də su kimi içirdi. Ətrafında baş verən hadisələrə də diq­qət yayındırmırdı. Hayıf ki, imtahana hazırlığın sonu ya­xın­laşırdı.

Ertəsi gün Əli evə gedəndən təxminən bir saat sonra hə­min əhli-qələm gəlib çıxdı. Əlini xəbər aldı, getdiyini söyləyəndə «onsuz da injimişəm qardaşımdan» dedi. Sonra üzünü şkafa tutdu:

- Onun qalığı dururmu? Konyakı deyirəm.

- İçmişəm – dedim, sənin gələjəyini bilmədim.

Mən şüşənin dibində qalanını su kranının altına tök­müş və yaxamı bir yolluq qurtardığımı zənn etmişdim. Görünür, inan­ma­dı, şkafın qapısını açdı, boş şüşəni çı­xartdı, diqqətlə dibinə baxdı.

- Heyf – dedi, gərək gözləyəydin məni. İndi burada bir şey təşkil etmək olmazmı, burada imkan çoxdur axı?

- İmkanım yoxdur, özü də gedəsi yerim var.

- Nə oldu elə, məni görəndə harasa getməli olursan – son­ra ağlamsınan kimi olub, ailəm dağılıb dedi – get­məyə, qal­ma­ğa yerim yoxdur. Divana nəzər saldı, bəlkə bu gejə elə bu­ra­da saxlayasan məni?

- Mümkün deyil – dedim – kənar adamların gejə saat 11-dən sonra nömrədə qalması qəti qadağandır.

- Neyləyərlər sənə?

- Bir də qoymazlar bura.

Ondan yaxa qurtarmaq üçün içki almağa da hazır idim, təki çıxıb gedəydi.

- Bəs indi mən neyləyim?

- Evinə get, doğma ojağını dağıtma.

- Hamı elə deyir, elə bil bir-birlərinin ağızlarına tüpü­rüblər.

- Pis eləməyiblər.

Qərəz təxminən bir saata yaxın onu dilə tutmalı ol­dum. Son­ra küçəyə qədər ötürdüm.

- Bəs mən evə nejə gedəjəyəm?

Yadıma saldım ki, mən «rayonnuyam». «İnturist»in növ­bətçi sürüjülərindən xahiş etdim bizi aparsın. Yaxşı yadımda deyil, bilmirəm Nərimanov prospekti idi, ya İn­şaatçılar, uja bir binanın qarşısında saxladıq maşını. Əhli-qələm üzümdən öpüb xəbər aldı ki, sabah saat neçədə otaqda olajağam.

- Təəssüf ki, sabah gedirəm – dedim – görüşümüz qalsın gələn dəfəyə.

Ertəsi günü otağımı dəyişdim hər ehtimala qarşı, te­le­fonla Əliyə də bildirdim. Anjaq illər keçsə də əhli-qə­ləm yadımdan çıxmır ki, çıxmır. Məndə güjlü inam vardı ki, Əli aspiranturaya qə­bul olunajaq, mühitini dəyişəjək və onun həyat tərzi tama­milə yeniləşəjəkdir. Görünür Əli özü də bu qənaətə gəlmişdi. Lakin Əlidə o baxt harday­dı?

O zamanlar Azərbayjan Dövlət Universiteti (hüquq fakül­təsini çıxmaq şərti ilə) təmizlik nümunəsi kimi (AZİ ilə birgə) hal­lanırdı. Burada yazılmamış qanunlar əsasın­da yalnız müəl­lim övladları güzəştlə qəbul olunurdu. Xalq buna darılmırdı. Sən demə, burada ayrı yazılmamış qa­nun­­lar da işləyirmiş. Bunu son­ra öyrəndim. Aspirantura müdiri özünün respublikanın ali mək­təblərinin birində rus dili kafedrasının müdiri vəzifəsində iş­ləyən uzaq bir qohu­mu üçün əlavə yer alıbmış. Və həmin rus ədəbiyyatı ixti­sası da onun üçün nəzərdə tutulubmuş. Fənn ko­missiya­la­rının sədrləri də, rektorluq da bunu bilirmiş. Birjə hə­min yerə ərizə verən Əlinin bundan xəbəri yoxmuş (Əlinin as­pirant olmaq arzusu məni çox sevindirmişdi. Həyatını «çər­çi­və­yə» salajağı məndə nədənsə olduqja yaxşı ümidlər oyadırdı. Əlinin adlarını çəkmək istəmədiyim bəzi adamlardan müəyyən məsafəyə aralanmasını zəruri he­sab edirdim).

Əli və rəqibi imtahanlardan eyni bal topladılar, üstün­lük uzun müddət kafedra müdiri işləməkdə olan şəxsə ve­rildi. Mən müəyyən qədər əlləşdimsə də, səmərəsi ol­madı. Yazılmamış qa­­nunlar yazılmışlardan möhkəm çıx­dı. Halbuki universitetin qa­pı­sına o zaman artıq tanınmış, sevilən, böyük auditoriyası olan, qüdrətli istedad sahibi Əli Kərim gəlmişdi. Rektorluqdan və aspirantura müdirli­yindən heç kəsin ağlına gəlmədi ki, daha bir yazılmamış qanun versinlər; hər iki şəxsi aspiranturaya qəbul etsin­lər. Axı bu sadəjə qiyabi aspirantura idi.

Əli sarsılmışdı. Axı onun bilik və istedadı ilə rəqibin­kini qə­tiyyən müqayisə etmək mümkün deyildi. Mən Əli­yə çox ürək-di­rək verdim. Məqsədini alqışlayırdım. Bakı­da elmi dərəjə al­ma­ğın daha münasib yolunu göstərdim. Qiyabi aspirantla dis­ser­tant arasında elə bir prinsipial fərqin olmadığını söylədim. De­dim ki, üstəlik dissertant aspiranta nisbətən daha sərbəstdir. Gö­rünür, Əli məhz sərbəstlikdən qaçırdı. İstəyirdi ki, heç ol­ma­sa qiyabi aspi­ran­turanın qaydaları çərçivəsində olsun. Mənim Nizami adına institutda namizədlik mövzusu təsdiq etdirmək tək­lifimi qəbul etmədi. Bir tor zənbil dolu kitabları da apar­ma­dı. Dedi ki, «bir gün götürərəm». Kitablar ikinji mərtə­bə­nin xidmət­çilərinin kiçik iş otağında qaldı. Bir neçə dəfə Gənjəyə gedib qayıtdım. Hər dəfə xidmətçilər deyirdilər: «Javan şair kitabları hələ də aparmayıb». Hər dəfə Əli­nin yadına salanda gülürdü. Hə­min kitablar daha onu qə­tiyyən maraqlandırmırdı. Başqa aləmdə idi Əli. Axırda ki­tablar yoxa çıxdı, söz-söhbət də kəsildi.

Aspiranturaya qəbul baş tutmasa da Əlinin imtahan­lara hazırlaşması, jiddi bir recimə yatması onun xarakteri­nin başqa yönündən də xəbər verirdi. O, lazım gələndə jiddi, olduqja jid­di olmağı da bajarırdı.

Deyə bilmərəm Əlinin aspiranturaya girmək jəhdimi əvvəl olub, yoxsa mənim Boquslavski ilə söhbətim? Axı nə fərqi var?

Bir dəfə «Literaturnıy Azerbaydcan» curnalının əmək­daşı tən­­qidçi Boquslavski Yazıçılar İttifaqının yaxınlığında qabağımı kəsdi:

- Səndən bir rijam var – dedi.

- Buyurun.

- Mənim Əli Kərimə çox böyük hörmətim və inamım var, həm gözəl şair, həm də gözəl insan kimi. Elə etmək lazımdır ki, o, məqaləyə-filana baş qatmasın, gözəl şeir­lərini yazsın.

Əlbəttə, çox təəjjübləndim. Çünki onun tənqid-ədə­biy­yat­şü­naslıq şöbəsinin müdiri olduğu curnalda Əlinin Lev Niko­la­ye­viç Tolstoy haqqında olduqja dərin məz­mun­lu bir məqaləsi çıx­mışdı. Boquslavskinin rəyi olma­dan o məqalə çapdan çıxa bil­məz­di. Mən biləndə ki, Əli hə­min məqaləni birbaşa rus dilin­də yazıb, ikiqat sevin­miş­dim ki, Əli Moskvada «papağı havayı gü­nə yandır­ma­yıb». Tolstoy yaradıjılığında psixologizm məsə­lə­si­nə həsr olunmuş məqalə yaxşı mənada sözə-söhbətə sə­bəb olmuşdu. Odur ki, Boquslavskinin bu qəribə xahişi mü­qa­bilində sual verməli oldum:

- Əlinin Tolstoy haqqındakı məqaləsi nejədir?

- Halını pozmadan əladır – dedi. Bu məni daha da heyrət­ləndirdi. Bakıdakı rus yazıçıları daTolstoy haqqında o səviyyədə yaza bilməzdilər – ifadəsi ilə o sözünü ta­mamladı.

- Yaxşı belə olan halda Əli niyə məqalə yazmamalı­dır?

- Bilirsənmi – dedi – bu bir az izahı çətin və mürək­kəb mə­sələdir. Əli ildə bir, iki məqalə yazmaqla heç kə­sin çörəyini kəs­mir, heç kəsin çörəyinə şərik çıxmır. Hət­ta mənim rəhbərlik et­diyim şöbənin hörmətini də qal­dırır. Mətləb tamam başqadır. Əli əsl şairdir, tarix belə istedad sahiblərini az-az doğur və mən də onun əsərlərini həs­saslıqla izləyən ədəbiyyatçılardan biriyəm. Nə gizlədim, Əliyə, onun şəxsiyyətinə də sonsuz məhəbbətim və hör­mətim var. Mənə belə gəlir ki, (onun sözlərini təxmini, dediklərinin mahiyyət və məğzini dəqiq xatırlayıram) hər ədəbi növün meydana çıxmasında beyin hüjeyrələrinin müxtəlif qat­ları, müxtəlif hissələri iştirak edir və əsl lirik şeirlərin yaran­ma­sında beynin ən injə, ən həssas hü­jey­rələri fəaliyyətdə olur. Məni qorxudan, ehtiyatlandıran odur ki, bu hüjeyrələr məqalə və başqa canrların yaran­ması üçün sərf ediləndə öz güjünü və formasını itirə, əvvəlki zərif şeirləri meydana gətirə bilməyə. Boqus­lavski­­nin dediklərini mən özümə məxsus şəkildə belə təf­sir eləyirdim. Belə çıxırdı ki, əsl şeirlər, əsl sənət əsərləri təh­təlşüurda jüjərib yetişir – fəal şüur sferasında yara­nan şeir əsl sənət əsəri ola bilməz və Əli əgər məqalə yazarsa (bu artıq poetik təfəkkür deyil, elmi təfəkkürdür) onun təhtəlşüur sferası zədələnə bilər (şairlərin yaradı­jı­lıq dünyasına kim daxil ola bilib ki, oradan da dəqiq və dürüst məlumat gətirə).

Əlbəttə, bütün bunlar, zənnimjə, mübahisəli məsələ­lərdir. Boquslavskinin dediklərinə inanmaq da olardı, inanmamaq da. Axı tutalım ki, bu həqiqətdir, istedad sa­hi­bini istədiyini yaz­maq­dan nejə saxlamaq olar, onun könlündən şeirdən başqa elmi məqalə yazmaq da keçə bilər, buna jiddi ehtiyaj da yarana bilər.

Boquslavskiyə belə bir sual verdim:

- Bəlkə də sizin dedikləriniz həqiqətdir. Axı bunları siz nə üçün Əlinin özünə demirsiniz? Bir binada işləyirsiniz, hər gün neçə dəfə görüşürsünüz, yaxşı da münasibət­lə­ri­niz var.

Gülümsündü:

- Mən ayrı, sən ayrı, hamı bilir ki, o, səni eşidir.

Doğrudanmı Əli məni eşidrdi?

Bu mübahisəli «poetik və elmi təfəkkür» məsələsi bir yana. Rusdilli şairlər və yazıçılar da Əlinin yaradıjılığını həssaslıqla izləyirdilər, tərjümə prizmasından belə Əlinin şeirləri onlara əsl sənət kimi görünürdü. Onların Əliyə münasibəti daha səmimi, daha duru, daha saf idi.

Təbii ki, Boquslavskinin dediklərini mən Əliyə ətraflı da­nışdım. Əli fikrə getdi. Əlbəttə, bu elə-belə söhbət de­yil­di və Bo­quslavskinin sözlərində həqiqətə oxşar çox şey vardı. Lakin nəzəri jəhətdən. Bizim jəmiyyətdə heç bir kəs, o jümlədən şairlər də istixana və laboratoriya şəraitində yaşaya bilməzdi. Adi normal yaşayış mənzili olmayan bir şairdən bu jür çər­çi­vəyə alınmış yaradıjılıq prosesi tələb etmək mümkün deyildi. Maddi və mənəvi ehtiyaj jəmiyyətin bütün üzvlərini, o jüm­lə­dən şairləri də müxtəlif istiqamətlərə qovurdu.

Əvvəllər məndə nə vaxtsa Bakıya köçmək, böyük ədəbi mühitə qovuşmaq həvəsi çox güjlü idi. Bu mühitlə yaxından tanış olduqja həmin həvəs get-gedə sovuş­ma­ğa başladı. Doğ­rudur, bütün mətbuat orqanları Bakıda yer­ləşmişdi, nəşriyyatlar da burada idi. Əlaqə üçün poçta ehtiyaj yoxdu. Lakin yazıçılar arasında, xüsusi ilə javan sənətkarlar arasında ziyalı ədəbi mühiti olduğunu söylə­mək olmazdı. Bədii ədəbiyyatın sırf sə­nətkarlıq məsələlə­ri­nin müzakirəsi ilə məşğul olan yoxdu. İt­ti­fa­qın növbəti plenum və müşavirələrində yeni sənətkarlıq mə­sə­lələrin­dən söhbət getməzdi, hamı kim kimə nejə söydü, kim kimi nejə təhqir etdi mətləbləri ilə daha çox maraqlanırdı. İttifaq binasında yerləşən mətbuat orqanlarının, həmçinin ittifaqın özünün işçiləri təxminən saat on iki radələrində işə gəlir, üçdə, dörddə də çıxıb gedirdilər. Həmin vaxt ya­zıçılar, ittifaqın qarşı­sında toplaşar, hərə özünün həm­söh­bətini tapardı. Bunların ən böyük hissəsi gənjlərdi, hərəsi bir yerdə işləyirdi, müəyyən qismi özünə iş də tapa bil­mə­mişdi. Bu gənjlərin çoxu ali mək­təbi bitirib Bakını tərk etmək istəməyənlərdi. Hərəsi bir-iki şeir yazmış olan bu oğlanlar öz bəxtlərini böyük şəhərdə sınamaq arzusunda idilər. Deyirlər, Balzak ilk dəfə ayağını Parisə ba­san­da deyib: «Paris, səni fəth etməyə gəlmişəm». Paris də bir idi, Balzak da bir. Bakını fəth etməyə gələnlər isə çox idi­lər. Ja­vanların öz gələjəklərini görümü illüzor idi. Hamını Səməd Vur­ğun faktoru, Səməd Vurğun fenomeni sər­məst eləmişdi. Tə­miz, halal yolla yaxşı güzəran qurmaq, gözəl mənzil sahibi ol­maq, eyni zamanda, halal yolla şöh­rət qazanmaq, Ali Sovetlə­rə, deputat, MK-ya üzv və daha haralara nümayəndə seçilmək və s. və ilaxirə. Çoxlarının qulaqlarında «Sür, Anatoli, sür…» ni­dası səslənməkdə idi. Javanların qadınlarının qulaqlarına da bu səslər gəl­məkdə idi. Bəlkə də burada qınanılası bir şey də yoxdu. Rüşvətxor, çox qazanjlı vəzifə sahiblərindənsə dolanı­şığı yaxşı, adı təmiz, şöhrətli bir şəxsin qadını olmaq daha şə­rəfli idi; hər halda o mərhələnin qızlarının çoxu belə düşü­nür­dülər. Lakin çoxları bu məqama hansı əzablı yollardan keçilib gəlindiyini və üstəlik hansı əzabları çək­məkdə olunduğunu da bilmirdilər. Birjə bilirdilər ki, höku­mət Səməd Vurğuna «M-1» markalı avtomobil bağışlayıb, üstəlik şofer ştatı da verib, sü­rü­jünün adı da Anatolidir. Daha bilmək istəyən yox idi ki, Səməd Vurğun bir olar. Müəyyən yüksək mövqeyi olan başqa sənət­karlar da vardı. Səməd Vurğun bunların hamısının ümumiləş­di­ril­miş müjəssəməsi idi. Gənjlərin çoxu Səməd Vurğun səviy­yəsinə qalxmağın namümkünlüyünü hiss etdikjə ruhdan düş­məyə başlayır, nətijədə içkiyə qurşananlar da olurdu. Və ittifaq binasındakı orqanlarda iş qurtarana ya­xın İyirmi altılar bağının qarşısında yığılıb öz həmxanaları­nı gözləyirdilər. Təbii ki, gənj­lərin məişəti ilə maraqlan­ma­yan İttifaq rəhbərləri üçün bəlkə də bu əl verirdi: Baş­ları qarışsa çox şeyi görməzlər. 20-ji illərin or­talarında, 30-ju illərin əvvəllərində doğulmuş yazıçı və şairlərin dil­lərindən İttifaqın qarşısındakı söhbətlərdə belə jümlələr eşit­mək olardı: «Dünən axşam sizdən yaxşı olmasınlar, iki dostla doqquz şüşə ağbaş (Moskovski araq) boşalt­mı­şıq, söhbət o qədər şirin idi ki, gejənin nejə düşdüyün­dən xəbərimiz olma­yıb, taksi də tapa bilmirdik, indi başım çatlayır, görək ney­ləyi­rik». Və yaxud «Adə nə yaman şey imiş bu ağ çaxır, şampan materialı deyirəm, adama bir ballon içdik, su kimi gedirdi, sən demə, bunun güjü baş­qa imiş, ayağa dura bilmədik». Biri də bir oturuma yeddi litr «Ciquli» pivəsi içməyindən danışırdı. Qə­ribə burası idi ki, bütün bunları böyük hünər hesab edib xüsusi fəxarətlə danışıb özlərini öyürdülər. Bütün bunlar heç də yaxşı gələjəkdən nişan vermirdi.

İl yaxşı yadımdadır. 1961-ji ilin mayı. Latviyada Du­bıltı ya­radıjılıq evində keçirilən dramaturgiya seminarın­dan qayıdan gün Əli və Sabirlə görüşmək üçün birbaşa İttifaqa getdim. Sa­bir yox idi. Əli ilə görüşdük. «Həmyerli­lər»in seminarda bəyənil­diyini biləndə üzü işıqlandı. Bu­rada söyləyəjəyim əhvalatı ya­rım­çıq kəsib başqa bir mətləbdən söhbət açası olajam.

60-jı illərin əvvəllərində Gənjə teatrı Bakıya qastrol səfə­rinə gəlmişdi. «Həmyerlilər» tamaşası da repertuar­da idi. Təbii ki, mən Əli ilə Sabiri də əvvəljədən xəbərdar etdim. Tamaşa günü onlar salonda idilər, mən səhnə ar­xasında özümün ta­maşalarıma birbaşa baxa bilmirəm. Fasiləsiz gülüşlərdən hiss edirdim ki, komediya tamaşa­çılar tərəfindən hərarətlə qəbul olunur. Tamaşaya gör­kəmli teatrşünas Jəfər Jəfərov, Mirzə İbrahimov, Sabit Rəhman da baxırdılar. Ona görə həyəjan, deyəsən, bir az da qorxu keçirirdim. Xüsusən Jəfər Jəfərova görə. Tamaşadan sonra səhnə arxasına gəldilər, aktyorların və mənim ünvanıma xoş sözlər söylədilər. Jəfər Jəfərov daha hərarətlə danışıb məni qorxudan çıxartdı. Söhbət uzun çəkdi. Biz küçəyə çıxanda tamaşaçılar dağılıb get­miş­dilər, qohum­larım da. Əli ilə Sabir küçədə gözləyirdi­lər. Gözləmədiyim halda məni dönə-dönə qujaqlayıb öp­dülər. Çox səmimi sözlər oldu, sevindiyimdən mən də vəjdə gəlmişdim. Yaxın dostlarım xalq artistləri də bizə qoşulandan sonra «Novbahar»a gedəsi olduq, bu hadi­sə­ni elə-belə yola vermək olmazdı. Burada Əli və Sabir bir-birinə aman vermədən danışır, aktyor oyunlarını da ətraflı təhlil edirdilər. Onların ikisi də hədsiz sevinj içində idilər. O zaman dərk etdim ki, dostun uğuruna sevinmək bəlkə də dostluğun ən birinji meyarıdır. İndi mən Əli və Sabirə Moskva teatrşünaslarının «Həmyerlilər»ə olan mü­nasibətini təfsilatı ilə danışmaq, latış xalqının məziy­yət­lərini, xüsusi ilə də ruslara olan münasibətlərini söylə­mək istəyirdim. Əliyə dedim ki, Sabiri də tapıb bir rahat yerdə söhbət edək. Əli isə dedi ki, «Javan şairlərdən birinin «Literaturnıy Azerbaydcan» curnalında poema­sı çap olunub, müəllif bu münasibətlə bağda qoyun kəs­di­rib, indi onu yumağa gedirik, uşaqlar arzu eləyirlər ki, sən də bi­zim­lə gedəsən». Mən getmək istəmədiyimi bildir­dim. Əli dedi ki, onda mən də getmirəm. Bunu biləndə rəh­mətlik Tofiq Bayram əl çəkmədi, çox təkid etdi. Onun əlindən yaxa qurtarmaq çətin işdi. Nəhayət gedəsi olduq. Bakı bağlarını yaxşı tanımırdım, elə indi də tanımıram. Səkkiz-doqquz nəfər olardıq. Yoldaşlarım bu işə qəribə bir ritual kimi baxırdılar, nə var-nə var qoyun kəsilə­jək. Doğrudur, eşitmişdim ki, nə vaxtsa Tofiq Bayramın atası yazıçıları qonaq çağırıb dəvə kəsmiş, onları qutaba qo­naq elə­mişdi. Onun söz-söhbəti bu günə qədər davam edirdi. Dəvə hər halda dəvədir, onun kəsilməsi rituala çevrilə bilərdi. Anjaq qoyunun belə hay-küyə salınması mənə qəribə gəlirdi. Gən­jənin dörd bir yanı kababxana­larla əhatə olunmuşdu. Bir-iki şiş kabab yemək problem deyildi. Bir qarın yeməkdən ötrü bu uzaq­lıqda yolu get­mək məni heç açmırdı. İkinji tərəfdən içkili bir məjlisdə tanımadığım adamlarla oturmaq da ürəyimjə de­yildi. Nə isə gəlib çatdıq. Məjlis də çox rəvan keçirdi. Hamının ov­qatı yaxşı idi. Məjlisin tən yarısında Süleyman Rüstəm, Vla­dimir Qafarov və indi unutmuş olduğum bir şair gəl­dilər. Onlar da kifayət qədər yeyib içdilər. Gələn məqam­da Süleyman mü­əl­limlə çox isti görüşdük, Gənjədə çox çörək kəsmişdik, oxu­jularla bir görüşünü də keçirmiş­dim. Vəziyyəti lap yaxşılaşanda birdən-birə mənə tərəf dönüb dedi:

- O vaxt Nazim Gənjədə olanda onu sən ölçüsüz tərif­lədin. Diri adamı belə tərif etməzlər. Nə olsun ki…

Mən imkan vermədim ki, sözünün dalısını gətirsin. Dedim:

- Nazim Hikmət indi gəlsə o dəfədəkindən on qat ar­tıq tə­rifləyərəm. Siz özünüz yaxşı bilirsiniz ki, dünya miq­yaslı şairdir, həm də şəxsən sizin dostunuzdur.

Süleyman müəllim bu sözü mənə birinji dəfə de­mir­di. Gən­jədə Nazim Hikmət haqqında ikinji çıxışımdan sonra Na­zim haqqında dediyim sözlər onu açmamışdı, hətta məjlisdən sonra Əkbər Babayevgildəki axşam ye­məyində Nazim Hikmət də bunu hiss etmişdi. Vaxt gələr, Sizin haqqınızda bundan da tutarlı çıxış edərəm demiş­dim. İndi təxminən üç il yarımdan sonra Süleyman müəl­li­min söhbəti təzələməsi mənim xoşuma gəlmədi. Sol tə­rə­fimdə əyləşən Əli yavaşja dedi: «Yaman aman­sızsan», birinji dəfə deyildi bu ifadəni işlətdiyi. Məjlis so­yumuşdu, görünür «günahkar» da mən idim. Bir on dəqiqədən son­ra Süleyman Rüstəm Vladimirlə çıxıb getdilər. Məjlis öz əv­vəlki ahənginə qayıtdı, hər şey yaddan çıxdı, lakin ən qan­qa­raldan hadisə öndə imiş. Axşam tərəfi nəhayət məjlisə çətin­liklə xitam verildi. Evə elektriçkada qayıtmalı idik. Qonşu dura­jağa piyada getməli idik. Yer qumsal olduğundan xüsusilə mənə hərəkət etmək çətin idi. Ağır-ağır addımlayırdıq. Bunun elə bir zərəri yoxdu. Qarşımız­dan əli fanarlı javan bir dəmir­yol­çu çıxdı, görünür, növ­bə­dən gəlirdi. Bizimkilərdən biri kef ha­vasına ona söz atdı. Nə dediyi yadıma gəlmir. Qarşılıqlı ağız­laşma başladı, nə başladı. Bu sonra abırsız söyüşlərə çevrildi. Mən nə qə­dər özümüzünkülərə, həmin javana yalvarırdımsa, bir şey çıxmırdı. Kimsə bizimkilərdən oğlana dedi ki, «bənd olma şairdirlər». Oğlan o qədər qəzəblənmişdi ki, bütün şair­lərin ünvanına qəliz bir söyüş ünvanladı. Qonşu ev­lər­dən ya­vaş-yavaş oğlanın qonşuları da, görünür, haray­çılığa çıxmağa başlamışdılar. Deyəsən, qonaqlıq verən oğlan idi, dedi ki, bu iş­lərin axırı çox pis qurtarajaq. Mən yenidən oğlanı dilə tutmağa başladım, hətta yalvardım: «Özün görürsən hamısı içki məj­lisindən gəlir, heç sənin kim olduğunu bilmirlər, hər nejə olsa biz müsəlmanıq». Mənə elə gəlirdi ki, oğlanı yumşalda bil­miş­dim, birdən biz tərəfdən oğlanın ünvanına ağır bir söz eşidildi. Mən istər-istəməz qanrılıb söz deyəni vurmalı oldum, deyəsən, bu zərbə məsələnin dinj yolla həll olunmasında əsas rolu oy­nadı. Oğlan burada obyektivliyə bənzər nə isə bir şey gördü. Onun köməyinə gəlib «ala, nə olub» xəbər alanla­ra «heç nə ol­mayıb» dedi. Mənim vurduğum yoldaşım aralanıb harasa getdi, gərək injiməyə idi. Ayrı heç bir əlaj yox idi, gərək biləydi bunu. Elektriçkada üç nəfər idik – Əli, Yusif Həsənbəy və mən. Bir-bi­rimizin üzünə baxmırdıq. Mən fikrə getmişdim. Latviyada yaxşı nə gör­müş­dümsə, hamısı burnumdan gəlmişdi. Əli əlbəttə, gəli­şi­nə peşman idi, məni gətirməyinə də ikiqat peşman idi. Məj­lis­də elə bir maraqlı söz-söhbət də olmadı, özünüöy­mələr, yalançı tostlar kifayət qədərdi (O ki, qaldı Süley­man Rüstəmlə müka­liməmizə, ona İttifaqın qabağında jə­mi iki gündən sonra xitam verildi. Əli ilə birgə dayan­mışdıq. Süleyman müəllim yaxınlaşıb gülə-gülə mənə dedi: «Yaxşı vurmuşduq ha». Vəssalam! Əli lap mat qal­mışdı. Süleyman müəllimlə görüşlərim hələ öndə idi, çox gələjəkdi Gənjəyə). Əli kövrək, olduqja abırlı, ədəbli adam­dı, onun təbiəti o jür haylı-küylü, sonu da dava-da­laşla, bitən məjlislərə tab gətirməzdi. Mənim də haylı-küy­lü məj­lis­lərdən xoşum gəlmirdi, gərginlik hiss edirdim elə yerlərdə. Gö­zəl recissor Tofiq Kazımov deyərdi ki, «Yarımzirzəmidə bir şüşə şərab, lap qoy turşumuş olsun, bir az pendir, bir qədər də quru çörək, amma mənim istədiyim adamlar, bu dəbdəbəli şah məj­lisindən əziz olar mənə». Əli və Sabirlə bizim Tofiq deyən sa­yaq məj­lislərimiz az olmayıb.

Bir gün bulvarda oturub xeyli söhbət etdik – Əli, Sabir və mən. Söhbət qurtarmaq bilmirdi, amma üçümüz də ajmışdıq, ayrıla da bilmirdik, hardasa əyləşib masa dalında söhbət etmək imkanı da yoxdu. Nəhayət Sabir dindi:

- Vaqif rayondan ət göndərib, bəlkə gedək bizə. Ona görə bəlkə deyirdi ki, içməyə bir şey yox idi. Bakıda «tə­zə ət» sözü təzə gül, təzə bal sözləri kimi səslənir. Örtülü maşınların arxa qapılarından çıxarılan neçə ildən qalma buz bağlamış jəm­dək­ləri görəndə adamın ürəyi ağzın­dan gəlirdi, ondan hazırlanmış xörəkdən bir az tamsınsan mədəndə bir sutka qıjqırtı duyajaq­san. Mənim Bakıya köçməməyimin bir səbəbi də deyəsən don­durulmuş ət oldu. İndi söhbət təzə qoyun ətindən gedirdi, uzaq başı dünən kəsilmiş olardı. Əli ilə baxışdıq. İkimiz ən ujuzlu «Mos­kovskiy xleni» arağı almaq üçün üç manat düzəldə bildik, kasıbçılıq idi. Həmin arağı qoruya-qoruya, əziz­lə­yə-əzizləyə gə­lib çıxdıq Sabirin yaşadığı mənzilə. Dağüs­tü parkın yamajında köhnə Bakı həyətlərindən birində aynabəndli bir göz otaq kira­yələmişdi. Bu Sabirin «Yaşıl teatr» romanında müfəssəl təs­vi­rini verdiyi, üzərinə Kai­nat xalanın qanad gərdiyi həyət idi. Sa­birin mənzilinə ya­xınlaşanda təzə qoyun ətindən bişirilmiş bo­zart­manın ətri burnumuza dəydi. Elə aynabənddəjə əyləşəsi olduq, mətbəx də burada idi, qaz da, qazan da. Bəxtimizdən xö­­rək də hazır idi. Sabirin həyat yoldaşı jiddi, bir qədər də qa­ra­qabaq gəlindi. Deyirlər gəlin ojaqlığa çəkər, torpağı sanı ya­şa­sın, xasiyyətjə qaynanasına oxşarı vardı (Sən taleyə bax ki, elə qaynanası kimi şəhid anası da oldu). Onu hələ Sabirlə ni­şanlı olan zamandan tanıyırdım. Bir dəfə də kanikul vaxtı Sabir­lə bərabər dəmir yolu vağza­lından Jəbrayıla yola salmışdıq. Yaxşı münasibətinə yüz faiz arxayın olmağıma baxmayaraq hər dəfə görəndə bir «bismillah» çəkirdim. İnjəvara təbəssümlə qarşılandıq, güman eləyirəm Əlinin üzünün nuru hesabına. Çün­ki döv­­lət proqramı-filanı gözləmədən «Qaytar ana borju­nu» orta məktəblərin həyatına artıq daxil olmuşdu və bir çox ədəbiyyat müəllimləri bu şeiri şagirdlərinə əzbərlədirdilər. Masa ətrafında söhbət uzun çəkdi. Sabir ən çox «İnos­trannaya litera­tura» curnalında oxuduğu roman və po­vest­lərdən danışırdı, özü­nə məxsus bir tərzdə onları təhlil də edirdi. Appdaykın «Ken­tavr», «Aeroport» romanların­dan daha çox danışdığı ya­dım­dadır. Əli həm curnaldakı əsərlərdən, həm də xariji ölkə ya­zıçılarının Moskvada nəşr olunmuş yeni kitablarından söhbət açar­dı. Mənim qalın curnalları oxumaq imkanlarım gözlərimin zəifliyinə görə az idi. Həftəlik «Za rubecom»da oxuduqlarımı, tür­ko­logiyaya aid bildiklərimi danışardım. O zamanlar haqla­rın­da ən çox danışdığımız sənətkarlar Heminquey və Remark idi. Əli Heminqueyə daha çox üstünlük verirdi, mən Remarka. Remark daha isti sənətkar idi və mənə belə gəlirdi ki, bu həra­rət onun yaradıjılığına Şərq ədə­biyyatından, xüsusən Ömər Xəyyamdan keçib. Xəyyamın bir rübaisi onun bir romanının nüvəsi ola bilərdi. Sabir isə görünür bizdən müdrik idi, o, həm Remarkı sevirdi, həm də Heminqueyi. Buna görə onun adını qoymuşduq He­min­queyremark. Söhbətlər uzandıqja uzanırdı. Sabirlə mən payımıza düşən arağı içmişdik, Əlinin qədəhi isə dolu idi, elə bil təntənəli bir yekuna saxlamışdı onu. Bir­dən nejə oldusa qədəh aşdı və araq süfrəyə töküldü, üçümüz də nədənsə quruyub qaldıq, əvvəlki qədəhlərdən biri tökülsə idi, bəlkə heç əhəmiyyət verməzdik. Söhbə­timiz birdən qırıldı. Nə­ha­yət, mən dilləndim: «Deyirlər su töküləndə aydınlıq olur, araq töküləndə gərək ikiqat ay­dın­lıq ola, axı araq sudan safdır, hər nejə olsa spirtdən hazırlanır». Sözüm lazımi effektə malik ol­madı, yüngül­vari qımışdılar və birdən Şaban bajının otaqdan zabitəli səsi gəldi: «Sabir!» Ürəyimdə dedim: «Allah, sən sax­la». Sabir otağa girdi və gülə-gülə çıxdı, əlində əskinaz da var­dı. «Səbr edin, bu dəqiqə gəlirəm». Heç on dəqiqə keç­məmiş əlində əvvəl içdiyimizdən bahalı yarım litrlik «Osobı moskovski» ilə içəri girdi. Və söhbət əvvəlkindən yüksək ritmdə davam etməyə başladı. Şaban xanım tə­zədən ət də qızartdı. Mənə belə gəldi ki, çox yaxşı bir ədəbiyyat müəlliməsi olan Şaban ba­jını ədəbiyyat haq­qın­dakı söhbətlərimizin yarımçıq qalması qane etməyib və stimul üçün özünün şəxsi ehtiyatından vəsait ayırıb. Bilmirəm, arağın hamısını içdik ya yarısını, Sabirgildən tam ayıq çıxdıq. Və həmin son qədəhin tökülməsini və Şaban bajının səxavətini uzun illər xatırladıq.