Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi məHƏMMƏd füzuli adına Əlyazmalar institutu

İkinji poema «Üçünjü atlı»
Əli Kərimin «İlk simfoniya»dan sonra yazdığı ikinji poe­ma böyük rus şairi Lermontovun Qafqaz səfərindən bəhs edən «Üçün­jü atlı» əsəridir. Şairin bu çətin canrda ye­nidən müvəf­fə­qiyyət qazanması oxujunu sevindirir. Müəllif bu poemada da mət­ləbi müxtəsər, aydın, tam ifa­də etmək bajarığını mühafizə etmiş, həyatı mükəmməl təsvir etmək boyalarını zəngin­ləşdir­miş­dir.

«Üçünjü atlı»da «İlk simfoniya»da olan jazibədar beş ün­sürlü sücet, oxujunu öz arxasınja aparan məhəb­bət majə­rası yoxdur. Poemada həmçinin fövqəladə gö­rünə bilən hadisə, qarşı-qarşıya durub mübarizə aparan jəbhələr də görünmür. Əli bu əsərində öz qəhrəmanı Lermontovun mənəvi aləmində əks olunan konflikti gös­tərmək istəmiş və buna görə də daha çətin yolla get­miş­dir.

Poema əvvəldən axıradək vəjd və ehtirasla yazılmış­dır, müəllif əsas qüvvəsini vətənindən sürgün edilmiş üs­yan­kar şai­rin daxilindəki təlatümü verməyə sərf etmişdir. Əsər Lermon­to­vun «Qafqaz» şeirindən gətirilmiş «Sevi­rəm Qafqazı mən» epiqrafı ilə başlayır. Poemada Ler­mon­tovun Çərkəz İsmayıl və on­ların üzərində qeyri-rəsmi nəzarətçi qoyulmuş bir zabitlə səfərə çıxıb Azərbayjana gəlməsi, yolda ojaq qalayarkən iki kənd uşağı ilə rastlaş­ması, Şamaxı bəyləri ilə gəzməyə çıxma­sı, toyda olma­sı, aşıqla söhbəti və yenidən Tiflisə qayıtması təs­vir edilmiş­dir. Əsərin lap başlanğıjından Əli obrazları fərdi­ləş­dirmə­yə çalışmışdır:

Çərkəzi başqa həyat yaratmış,

Çöldə ölümlə baş-başa yatmış.

Biri lovğadır, baxışı sabit,

Nə havalıdır bu adi zabit.

Üçünjü atlı, qəm kainatlı –

Gözündə donar küskün bir xəyal.

Poema boyu yuxarıda rüşeym halında ümumi şəkildə olan keyfiyyətlər inkişaf edir, janlı, gerçək, dolğun forma alır. Zabitin yoldaşlarına qeyri-yoldaşlıq münasibətindən, hər addımda bö­yüklük etmək iddiasından, yerli əhaliyə ağa münasibətindən aydın olur ki, o, padşahpərəst ailə­də böyüyüb harınlaşmışdır. Əsl mənasında vətən, azad­lıq, poeziya, şair anlayışları onun üçün anlaşılmazdır. Ler­montovun bütün hərəkətləri onda gah təəjjüb, gah da kin, qəzəb oyadır. Yeri gəldikjə Əli Kərim bu obrazı satirik dillə də sanjır. Zabit Lermontovla olan bütün mü­kalimələrində şairin kəskin, ağıllı hikmətli sözləri müqabi­lin­də həmişə az qala axmaq vəziyyətdə qalır.

Dikildi gözləri zabitin yerə,

- Mənəm böyüyünüz, uşaqlar, - dedi

Şair, nejə baxım sizin bu əmrə

Tez olun, söndürün ojağı gedək.

- Yox, niyə söndürək, qoy yansın ojaq.

Sizdəki söndürmək eşqinə bir bax!

Zabit hər şeyi dəqiqə və saniə ilə ölçən bir pedantdır. Bir məqamda Lermontov sıralanan dağların gözəlliyindən vəjdə gəlib onları karvana oxşadaraq həyəjanla deyir:

Qardaşlar, ayılın, yeriyir dağlar!

Hər jür gözəllik hissindən, təbiəti duymaq hissindən məh­rum olan zabit başını yerdən qaldırmır.

Zabit üç dəqiqə vaxta var – dedi.

Qoyun qanun ilə dinjəlsin adam,

Yuxum gəlməsə də uzanajağam.

Zabitin iddiası çox böyükdür. Gejə qaçaqların qorxu­sun­dan rahat yata bilmədiyindən axan buluda da qəzəb­lə­nir, qa­ran­lığa da ajığı tutur. Ürəyinin lap dərinliyindən belə bir iddia baş qaldırır:

Bu günəş nə üçün gejikir yenə?!

Günəş də birjə gün saldatım ola!

Başqa bir epizodda, təbiətin gözəl bir bujağında Ler­montov atdan düşür. Burada da o, zabitlə deyişməli olur:

- Saldatlar, tez olun, düşəjək axşam.

- Sənin ki, başına düşmür, ay balam?!

Maraqlı burasıdır ki, poemanın əvvəlində zabitin ifşası təd­rijlə başlayır, get-gedə kəskinləşir, sona doğru zabit hər iki ob­razın müqabilində tamamilə yad bir ünsürə çev­rilir:
Yoldaşlar ayrılır, yoldaşlar gülür.

Zabitin üzündən zəhər tökülür.

Onlar yola düşdü yeyib çay-çörək.

Zabit şax dayanıb qaşını çatdı,

Guya ki, yeni bir aləm yaratdı,

Gedən adamlara əmr etdi: «Gedək»!

Əli bu zabitin simasında çarizmin azlıqda qalan xalq­la­ra mək­rli, hayasız ağa münasibətini ümumiləşdirmişdir. Çirkin «ağalar-qullar» ölkəsinin bu nümayəndəsinin şəx­sin­də şair ağa­lar Rusiyasının azlıqda qalan millətlərin dillərinə, adətlərinə, ənənələrinə xor baxmasını ifşa edir; Rusiyanın bu xalqların ru­hunu, istək və arzularını an­lamadığını göstərir. Bu zabitlə mü­qayisədə bütün millətlərə özünün humanist şair gözü ilə ba­xan Lermontov daha da yüksəlir. Məhz bunun üçündür ki, bir neçə yerdə Əli şairlə zabitin arasında yerlə göy qədər məsafə oldu­ğunu da söyləyir:

Zabitsə joşar, birdən qızışar:

- Nə olmuş sənə, bir dillənsənə?

Səsi zəifdir, göylərə çatmaz,

Göylərdən şair yerə qayıtmaz.

Aşığa qulaq asan zaman xalq musiqisinə biganə olan zabit rişxəndlə «aşığın oxumayıb ağladığını» söyləyir. Ler­montov ona kəskin şəkildə deyir ki, «aşıq sənin kimi dərrakəsizlərin halına ağlayır».

Atlılardan biri də Lermontovun dostu, pərəstişkarı, onun yolunda ölümə belə getməyə hazır olan, joşğun təbiətli, çox dinləyən, az və kəskin danışan Çərkəz İsma­yıl­dır. O, zabit kimi təh­sil-təlim görməsə də mənəviyyatja ondan yüksək bir şəx­siy­yətdir. Dağlar qoynunda saf bir mühitdə boy atmış bu adam şairin ürəyindən keçənləri daha tez duyur, onun kədər və se­vinji ilə yaşayır. Şairlə onun ürəklərindən bir-birinə yol var. Söz yox ki, Çərkəz İsmayılın Lermontova olan bu münasibəti şairin ona və onun xalqına olan təmiz, isti münasibətindən doğmuş­dur. Çərkəz İsmayıl bu iki zabit mundirli adamın tamamilə baş­qa-başqa şəxslər olduğunu yaxşı seçmişdir. Onda Ler­montova nə qədər məhəbbət varsa, zabitə qarşı bir o qədər kin və nifrət vardır. Əli Kərim Çərkəz haqqında (Çərkəzin özü kimi) çox az danışsa da aydın fərdi xüsu­siy­yətlərə malik, yaddan çıxmayan bir obraz yaratmışdır. Xüsusilə zabitin öz yersiz göstərişləri ilə Lermontovu hövsələdən çıxardığı məqamlarda İsmayıl çox kəs­kin olur.

Mixail, kefini açdım deyə mən,

- Öldürüm bu iti, əgər istəsən.

- Gəl gedək İsmayıl, qızışma görək,

İtdən ölümü də qoruyaq gərək.

Əlinin sərrast fərdiləşdirmə istedadı əsərin hər bir işti­rak­çı­sının rəsmində, təsvirində görünür. Bu, obrazların oxuju təsəv­vü­ründə möhkəm həkk olunmasına səbəb olur. Əsərdə Ler­mon­tovla rastlaşan iki kənd uşağının port­retləri də şair tərə­fin­dən sərrast çəkilmişdir.

Uşağın birisi dilli-dilavər,

Bütün suallara o, javab verər.

Amma ikinjisi dilsizdir, nədir,

Tutub papağını üzünə, gülər.

O bunun yerinə danışar, joşar,

Bu onun yerinə qızarar, çaşar.

O deyir: - gedəyin qonaq olun siz,

Bu isə göz dikib çarıqlarına,

Xəlvəti baxırdı qonaqlarına.

Burada müqayisə priyomundan ustalıqla istifadə olun­muş­durdür. Əli yaratdığı obrazların gələjəyini də aydın görə bilir. Ob­razın inkişafı onun xarakteri ilə əlaqədə veri­lir. Məsələn, əsə­rin sonunda aydın olur ki, dilli-dilavər uşaq döyüşlərdə hə­lak olub, o utanjaq isə bu günə qə­dər yaşayıb bizi də görüb.

Əsərdə Lermontovun Mirzə Fətəli Axundovla görüşü, söh­bəti də maraqlı təsvir olunmuşdur. Burada Əli M.Fə­tə­li­ni oxuju­nun nəzərlərində azadlıq eşqi ilə alışıb-yanan puşkinlərə, ler­montovlara dərin məhəbbət bəsləyən bir mütəfəkkir kimi jan­landırır…

Poemada Lermontov həssas müşahidəçi, joşğun eh­ti­raslı, ürəyində yüzlərlə şeir bəstələyən şair, hazırjavab, bəzən uşaq kimi sadəlövh, bəzən zamanın bütün keşmə­keşlərini duyub-dərk edən mütəfəkkir bir insan kimi jan­lanır. Bəzən həlim olur, bəzən də ağalar-qullar dünya­sı­na, çirkab içində qalan Rusiya­ya nifrətlər yağdıran «ağır qılınjını çəkib, buradan Peterburqa at­maq istəyən» qə­zəb­li bir üsyankara çevrilir. Uşaqlara söz verib gələ bil­mə­diyi üçün ürəyi nazilir. Əsərin bütün misra­la­rında Ler­montov vardır. Çünki bütün iştirakçıların xarakterləri də onunla bağlı açılır. Hər şey – təbiət təsvirləri, meşələr, ağaj­lar, güllər, çiçəklər də Lermontovun xarakterinin açılmasına xidmət edir. Lermontov Azərbayjanı, onun tə­mizlikdə uşaq nəfəsi, tar üstə, saz üstə bəstələnmiş dili­ni, füsünkar meşə­lə­ri­ni, təbiəti danışdıran, ürəyin bütün tellərini titrədən musiqisini, qonaqpərvər mərd insanlarını, gözəl adət və ənənələrini sevib, onlara böyük ehtiramla yanaşan bir şair, gözəl bir insandır. Müəllif Lermontovu təsvir edərkən boyaları əsirgəmir. Onun ru­hi sarsıntılarını, təbiətə münasibətini ən yeni bədii ifadə vasi­tə­ləri ilə əks etdirir:

Bir deyin insafmı, mürvətmi bu da

Çəmən çöldə yata, şair otaqda?

Və yaxud şairin hərarətini, alijənablıq və insanpərvər­liyini aşağıdakı misaralar nejə də gözəl ifadə edir:
Qoymadı titrəyə soyuq da tir-tir

Qoynunda yer verdi soyuğa şair.

Şair Azərbayjanda gördüyü hər şeyə dərindən diqqət yeti­rir. Bu yerdə gördüyü hər şeydə məna axtarır. Bizim Azərbay­janda, xüsusi ilə kəndlərimizdə belə bir gözəl adət var: Kəndə tanınmayan, qərib bir adam gələndə qo­jalar, javanlar, uşaqlar ona salam verir, xoşgəldin edir­lər. Bu şairin gözlərindən yayın­mır. Hər addımda ona köh­nə tanışlar kimi mehribanlıqla salam verənləri görən­də Lermontov əvvəljə təəjjüblənir. Çərkəz İs­mayıl xal­qın bu adəti ilə şairi tanış edəndə mütəəssir olur.

Əsərdəki Lermontov gözəlliyi, xalq hikmətini duyan qədir­bi­lən bir insandır. Aşıqla mükaliməsi, xalq müdrikliyi­nə heyran qalması onun xarakterinin bu tərəfini aydın gös­tərir. Lermon­to­vun nəzərində aşıq xalq fəlsəfəsinin ifadəçisi, hazırjavab, qo­naqpərvər bir şəxs kimi janlanır. Şair onun saz çalmasına da, söz deməsinə də eyni də­rəjədə heyran qalır.

Əli Kərim istər birinji poemasında, istərsə də «Üçün­jü at­lı»da gərgin dramatik vəziyyətlər yaratmışdır. Bu onun gələ­jək­də gözəl səhnə əsərləri yazmaq üçün geniş imkanlara ma­lik ol­duğunu göstərir.

Əli bu poemasında da heja vəzninin müxtəlif bölgülə­rinə mürajiət etmişdir. O, istər şeirlərində, istərsə də poe­malarında vəznə, bölgüyə, ahəngə çox diqqət yetirir. Buna görə də onun şeirləri yeknəsəq olmur. Əsl sənət əsərində, əsl şeirdə ahəng təsvir olunan predmetlə, ob­razın əhval-ruhiyyəsi ilə həmahəng olmalıdır. Ahəng şai­rin tərənnüm etmək istədiyi predmeti qav­ra­mağa, yaşa­mağa başladığı andan yaranmağa başlayır. Tə­rən­­nüm obyekti nə qədər dərindən, nə qədər hərtərəfli qavranı­lar­sa, ahəng də bir o qədər təsvir obyektinin və şairin özü­nün əh­val-ruhiyyəsinə uyğun gələr. Məsələn, Lermonto­vun aşığı din­­lərkən aldığı təəssüratın, ən gərgin, ən həyə­janlı anına – şairin özünün ilhama gəlməsi prosesinin tərənnümünə diqqət yetirək:

Musiqi doldurdu sinəni tamam,

Ordakı min şeir, ordakı ilham,

Köpürdü, hayqırdı, səda da saldı.

De şahə qalxmamış duyğumu qaldı?

Könül uşaq kimi ver, nə var dedi,

İndi axşam idi

səhər istədi.

Gejə də istədi səhərlə birgə,

Sevinj də istədi kədərlə birgə,

O, görmək istədi eli, obanı

Bir meşə qoynunda bütün jahanı.

Ulduzu, günəşi yerdən istədi,

Bütün fəsilləri birdən istədi.

Gejəni gündüzü yerinə qoymaq,

Gündüzü nur kimi gejəyə yaymaq,
Jahana min səda salmaq istədi;

Allahın allahı olmaq istədi…

İlhamın – hüdudsuz qəzəbin, şahə qalxan sevinjin, çağ­la­yan çeşmənin, yaş axıdan qaynar gözlərin işığının əriməsinin, ürə­yin qanad çalıb çırpınmasının, bəzən quzu kimi, bəzən qa­sırğalı bir dənizin, qızğın bir kürənin, püskürən bir vulkanın, doğum vaxtı çəkilən müqəddəs ağrı­nın təsvirinin belə gözəl çıx­masına kəskin təzadlar, bakir epitetlər, təravətli istiarələrlə, tək­rarsız təkrirlərlə yanaşı ahəng də səbəb olmamışdırmı? Təsvir olunan predmet və ya hadisə nə qədər dərindən dərk edilirsə, şair onun mahiyyətinə nə qədər dərindən nüfuz edirsə, ümu­miyyət­lə, şairin təsvir və tərənnüm etdiyi obyektin xassələri haq­qında nə qədər çox biliyi olursa o, vəziyyəti janlı və əyani vermək üçün bir o qədər bakir bənzətmələr tapır; təsvir etdiyi pred­metin, başqa predmetlərlə şəkli və məna əlaqəsini nə qə­dər dürüst bilirsə, təsvir, dil bir o qədər zəngin, rəngarəng və məzmuna uyğun olur.

Əlinin stilistik fiqurlarını, məjazlarını o dəqiqə seçmək ol­mur. Bunları şair gözə soxmur. Əlinin bənzətmələri utan­­jaq gə­lin kimi tül arxasındadır. Qanadlı misraları çox hallarda xəfif uçuşludur. Onun bütün misraları obrazlıdır, daha doğrusu, bu güllə qatarında boş giliz tapılmaz.

Əli təbiət mənzərələrinin də mahir ustasıdır, adi göz­lər­dən fərqli o, elə detallar tapır, elə şəkillər yaradır ki, ma­hir rəssam­lar belə heyran qalır.

Yağış ələndikjə ələnir narın

Yağır qarşısında al şüaların.

Qırmızı bir yağış, yanar bir yağış.

Xeyir! Birjə rəngli deyildir yağış.

O yaşıl talada yağır gümüşü,

Yağır təbiətin sözü, gülüşü.

Hələ ağajların kölgəsinə bax,

Yağır qara yağış, yağır boz yağış,

Yağır o yanda da görünməz yağış.

Bu əlvan və dinamik şəkli Əli sanki Lermontovun göz­ləri ilə görür, onu elə bil Lermontov özü rəsm edir. Bu şə­kil, bu lövhə Lermontovun aşığı, onun sazının janları tə­la­tümə gətirən sə­sini, ürəklərə od salan «Aşıq Qərib» das­tanını dinlərkən aldığı təəssüratın nətijəsində yaranır. Burada həm Azərbayjan xalq musiqisinin qüdrəti, həm zəngin, rəngarəng Azərbayjan təbiəti həm də Lermon­to­vun bütün bunları çox həssaslıqla duyması öz əksini tap­mışdır. Əlinin təbiət təsvirləri ona görə janlıdır ki, bun­lar dəqiq, aydın olmaqla bilavasitə obrazın daxili aləmi ilə bağlı verilmişdir. Lermontov təbiət vurğunudur. O təbiətə şai­ra­nə nəzər salır, bəzən özünü təbiətin ana qoynuna atır, ruhən dinjəlmək istəyir.

Meşələrə bax, sanki nağıldı,

Baxanda qonaq dərdi dağıldı.

Yaşıl budaqlar qovuşmuş nejə

Qaranlıqda var min illik gejə.

O mavi göylər ağaj başında…

Çıx palıdlara günəşi qopar,

Evinə apar…

Əli detalların dürüst təsvirinə nail olur. Bu bir sıra hal­larda vəziyyəti əyaniləşdirməyə, onu göz önünə gətirmə­yə kömək edir. Lermontovla görüşə gəlib, onu qonaq apar­maq istəyən uşaq­ların su dolmuş ayaq ləpirlərinin təsviri oxujunun diqqətini ha­disə yerinə yaxınlaşdırır. Onun təsəvvürünə qüvvətli təsir gös­tərir.

Yoxdur o uşaqlar,

Hanı qoçaqlar?
Sapsarı su dolub ləpirlərinə,

Həmin ləpirlərdə sərçələr çimir.

Hər şey göz önünə gəlir. Həmin ləpirlər vasitəsi ilə şair uşaqların görüş yerinə gəlib qayıtmalarını təsəvvürü­nə gətirə bilir, ləpirlər uşaqların verdikləri sözə sadiq ol­duq­larına, qonağa hörmət və ehtiram bəslədiklərinə şəha­dət verir. Şair də ləpir­lə­rə baxaraq, uşaqların görüş yeri­nə gələrək peşiman qayıt­dıq­la­rını söyləyir.

Kiçik bulanıq gölməçədə günəşi görmək, çapan atın nalında ayın doğub batmasını göstərə bilmək də sənət­kar­dan poetik hünər istər.

Dağların atlı belindən endi.

Atın gur yalı buludla təndi.

Qaldı yolundan dostamı çatdı,

Atın nalından ay doğdu, batdı.

Əlidə gəlişi, deyilişi, şəkli və ahəngi gözəl olub konkret tə­səv­vürdən uzaq təsvirlərə də rast gəlirik:

Üzür yenə rəqqasələr rəqqasəsi

Boy ujadır, əllər uzun

Sanki ülvi gözəlliyin

Güllərini dərmək üçün.

Heyran baxan gözlər iri,

Sanki bütün kainatı

Görmək üçün.

Burada boyun ujalığının təsvirində «ülvi gözəlliyin gül­lə­ri»ni heç təsəvvür eləmək mümkün deyil.

Poemada eyni şəkilli ifadələrə də təsadüf olunur:

İlhamı donmuşdu göy gözlərində.

Gözündə donar küskün bir xəyal.

Aşığın gözündə dondu bir kədər.

Şamaxı küçələrinin və bazarın təsviri müvəffəqiyyətli olsa da Əli koloritə xələl gətirən, mənanı dəqiq ifadə elə­məyən kəl­mə­lər də işlətmişdir.

Yeşiyin yanında döyüb əlini

Şeir söyləyir ki, gəlsin müştəri.

Dəllal işə salır şirin dilini,

- Bəhməz al, bal apar, yaxın düş bəri.

19-ju əsrdə «yeşik» sözü dilimizə daxil olmamışdı (heç indi də ədəbi dildə yoxdur). Bir də ki, bəhməz və bal satan dəllal deyil, baqqaldır.

Poemadakı əhvalat dörd-beş gün, səyahət başlayıb bitin­jə­yədək davam edir. Əli Kərim xatirələrdən, iştirakçı­la­rın xəyalən keçmişə qayıtmalarından istifadə edərək obrazların dolğun çıx­masına çalışmışdır. Əli Kərimin poe­ma iştirakçılarının hamısının xarakterlərini təsvir etmək jəh­di də həmişə uğurla nətijələn­mə­mişdir. Hansı obraz ki, hərəkətdə, bilavasitə əhvalatın için­dədir, Əli onun xa­rak­terini də yaxşı açır, elə ki, iştirakçı haq­qın­da əvvəldən axıradək müəllif özü məlumat verir, xarakter də bütöv olmur. Məsələn, dördünjü fəslin əvvəlində Lermontovu səyahətə yola salan yavər haqqında Əli nə qədər danış­sa da, onun heç bir əlaməti yadda qalmır. Lermontovla söhbət edən uşaqların birinin qarğıdan at minməsi də onun yaşına və da­nı­şıq tərzinə uyğun deyildir.

Əlinin poemalarının hər ikisinin təsirli və oricinal final­la­rı vardır. Adama elə gəlir ki, özünün ən əziz, ən doğma, ən istəkli adamından ayrılır, onu hara isə uzaq bir səfərə yola salır. Bu finallar novella finallarını xatırladır. Məsə­lən, şairin vaxtilə qıra­ğında istirahət elədiyi ojağı yenidən təsvir etmək, şairin tale­yini, onun Azərbayjana, Azərbay­jan xalqının ona olan məhəb­bətini, həmin ojaqla bağla­maq vasitəsilə olduqja gözəl bir son­luq yaradılmışdır.
Ojaqsa sönmədi, həmin ojaqdan

Hər yerdə, hər yanda qaladı zaman.

Göydə qatar-qatar ulduzlara bax,

Uzaqdan görünür orda min ojaq.

Şairin eşqilə yanır hər axşam.

Od tutur hamısı düz sabahajan.

Bəlkə də yoldadır, azmış o insan?

O isə gəlməyir, başında iş var,

Küsüb sabah üzü sönür işıqlar.

Uşaqlar böyüdü, hər biri qoçaq

Öldü döyüşlərdə o dəjəl uşaq.

Amma o birisi ömür də sürdü,

Bizi də gözlədi, bizi də gördü.

Bax bu həmin qonaq!

Sualına bax.

Bax bu həmin uşaq!

Saqqalına bax.

Əlində tutduğu «Aşıq Qərib»dir.

Olub keçənləri danışır bir-bir.

Bax bu həmin ojaq!

Məlalına bax.

Hələ də odlanır, hələ də yanır.

Gizləyə bilməyib intizarını,

Saxlayır arabir alovlarını

Bir an fikrə gedir, kimisə anır.

Burda hər şey janlıdır, hər şey nəfəs alır. Ojaq da, qo­vaq da, bütün təbiət də, bütün insanlar da, hər şey, hamı həsrət çəkir…

Düz otuz altı il bundan əvvəl yazılmış məqaləni indi gözdən keçirərkən onda zamanın tələbi ilə bir sıra hallar­da şablon ifa­də­lərin işləndiyini aydın görürsən. Senzor sənin öz içində əy­ləş­mişdi; onun gözlərindən yayınanları hökmən redaksiya iş­çi­ləri tutajaqdılar (Bəzən senzorun özünə bir şey qalmırdı). Bu­rada təkjə siyasi mətləblər­dən söhbət getmir. Adi ifadələr də nə vaxtsa, haradasa işlənmiş olmalı idi, redaksiya işçisi onu han­sı qəzetdəsə, hansı curnaldasa və ya hansı kitabdasa, nə vaxtsa gör­müş olmalı idi; tənqidi, təhlili yazıların da özünə­məxsus leksikonu formalaşmışdı.Əli isə ən çox işlənən bədii ifadə vasitələrini, deyək, inversiyaları (sözlərin qrammatik qay­da­dan fərqli düzümü) belə özünəməxsus bir tərzdə qu­rur­du ki, həmin ifadə əvvəllər başqa şairlərin söz düzü­mündən fərqli olsun, yeni ahənglə səslənsin.

O dövrdə mənim məqsədim heç də Əlinin yeni, bədii va­si­tə­lərlə zəngin əsərini sırf poetik baxımdan şərh et­mək olma­mışdır, sadəjə olaraq ədəbi ijtimaiyyətin diq­qə­tini bu poemaya yönəltmək olub və güman edirəm ki, o dövrdə buna nail ola bil­mişəm.

Əli Kərim əsərlərinin əsl poetik təhlili öndədir. Ona sa­bahın, gələjəyin şairi deyirdilər. Onun poeziyasını zərgər dəqiqliyi və səliqəsi ilə təhlil edəjək yeni nəsil ədəbiyyat­şü­naslar 21-ji əsr­də Əlinin yolunu gözləməkdədirlər…

HEYKƏL, HEYKƏLİN QARDAŞI VƏ…
Əli Kərim poema yaradıjılığında qanunauyğun bir yol­la irə­liləyirdi. «İlk simfoniya» - (jazibədar sücet, iki oğlan, bir qız üç­lüyü, musiqiçinin həyatı); «Üçünjü atlı» - (daha çox tarixi ijti­mai-fəlsəfi mövzu, sücetdə ənənəvilik yox, əsas güj şairin üzə­rinə düşür; bu mövzu daha qüdrətli ilham və yenilikçilik istedadı tələb edir). Üçünjü poema – («Heykəl və heykəlin qardaşı» daha çətin, daha ağır, ye­ni, oricinal forma istəyən məzmun).

Pablo Neruda poetik nəfəsi ilə adi daşları ovub, əri­dib, şeirə çevirə bilirdi. Fazil Hüsnü Dağlarjanın keçdiyi yollar, gördüyü palçıqlı, daşlı-kəsəkli, kələ-kötürlü olsa da, şeirləşirdi. Bütün bunlar şairlərin daxillərindəki poetik kürələrin hərarətindən, maddəni əritmə güjündən asılı idi. Əgər Əli «Heykəl və hey­kə­lin qardaşı» mövzusunu seçməyə jəsarətlənirdisə bu onun da­xili poetik güjünə, poetik enercisinin qüdrətinə inamından do­ğurdu. 27 il əv­vəl bədii estetik baxımdan həmin əsəri yaratmaq nə qə­dər çətin idisə, indi həmin poemanın mövzusu barədə söhbət açmaq müşkülə çevrilib. Belə ki, heykəlin özü Sovet İtti­faqı Qəhrəmanıdır. Buna görə də ilk növbədə heykəlin özündən danışmalıyıq. Lakin son illərin ideoloci xaosu nətijəsində mey­da­na çıxmış əjaib-qəraib iddialar bu məsələyə birbaşa keçmə­yə imkan vermir və müəyyən şərh tələb edir.

Hamıya məlumdur ki, müharibə etməyə məjbur olun­muş xalq döyüşçü övladlarını ruhlandırmaqdan ötrü özü­nün keçmi­şi­nə mürajiət edir, şanlı tarixindən nümunələr gətirir, qəhrəman­larının adlarını dönə-dönə yad edir. Tə­bii ki, erməni qəsbkar­la­rına qarşı döyüşlərdə tez-tez Ba­bə­kin, Koroğlunun, Nəbinin, Nigarın, Həjərin adları çə­kilir, hərdən Şah İsmayıl Xətai və «Dədə Qorqud» qəh­rə­manları xatırlanır. Bu vajib və təbiidir. Lakin bu müharibə xarakterinə, döyüş üsul və vasitələrinə görə ikinji dünya müharibəsi vuruşmalarına daha çox yaxın idi, daha çox uyğun idi. Həmin illərdə müharibədə yüzlərjə, minlərjə azərbayjanlı şüjaət göstərmişdi; yüzlərjə qəhrəmanı ger­çək nümunə gətirmək üçün imkan vardı. Onların real döyüş yollarını təsvir edən əsərlər də çoxdu. Lakin… Lakin bütün bunlara qey­ri-rəsmi veto qoyuldu. İkinji Dün­ya müharibəsinin azərbayjanlı qəhrəmanları və ümumiy­yətlə, veteranlar mövzusu son illər in­diki müxalifətin ideo­loci «konsepsiyaları»nda ən çox atəşə tutu­lan hədəflərin­dən biri oldu. Anası növbəti çağırışdan yayın­dır­maq üçün hərbi komissara qızıl bilərziyini, qızıl saatını, qızıl üzü­yü­nü, qızıl boyunbağını və daha nəyini vermiş fərari oğlan (indi yaşlı kişi) hardasa ürkə-ürkə, tərjümeyi-halının bu qara sə­­hi­fə­sini unutmağa çalışa-çalışa birdən-birə ideo­loci behiştə düş­­dü. İjad edilmiş yeni «konsepsiyaya» görə İkinji Dünya mü­ha­­ribəsinin azərbayjanlı qəhrəman­ları nə az, nə də çox «və­tən xainləri» imişlər. Onlar Sovet imperiyasının möhkəm­lən­mə­sinə yardım edirlərmiş. Tari­xi hadisələrin belə primitiv təhlil­çi­ləri hələ dövlət idarə etmək iddiasına da düşmüşdülər və hə­min iddiada qal­maq­dadırlar. Və vaxtilə qızıllarını və daha nəyini komis­sa­ra verən ananın fərari oğlu özünü əsl qəhrəman kimi hiss edir, özü üçün müxtəlif mükafatlar, orden, medallar umur və bu az­mış kimi, İkinji Dünya müharibəsinin azərbayjanlı qəh­rəman­larına müxtəlif formalı şər, böh­tan, qarğış, lənət yağ­dırır. Bəs əksəri onunju və iyirminji illərin birinji yarısında do­ğul­muş, digər əksərinin javanlı­ğı həmin illər, bir qədər də sonra forma­laşmış azərbay­janlı əsgərlər nə etməli imişlər? Yoxsa al­man faşizminin mövqeyindən Sovetlərə qarşı vuruşmalı imiş­lər? «Yeni təfəkkür» ideoloqları istəsələr də, istəməsələr də, bil­­sə­lər də, bilməsələr də, deyəsən bunu tələb edirlərmiş. Bəs on minlərlə, yüz minlərlə azərbayjanlı oğullar kimə qarşı dö­yüşə ge­dirdilər? Rusiyanınmı, sovetlərinmi düşmənlərinə qarşı? Yox! Onlar bəşəriyyətin ən qəddar düşmənlərinə qarşı vuruş­mağa gedirdilər. Bu gün öz vəhşi hərəkətləri ilə alman xalqının özünü də dəhşətə gətirən faşistlər in­sanlığa, bəşəriyyətə qarşı tarix boyu dünyanın bütün des­potlarının törətdikləri vəhşiliklər üst-üstə yığılsa, onların hamısından yüz dəfə çox, bəlkə min dəfə çox jinayətlər törətmişlər. Nə indi veteranların günahları ki, onlara ağ­zıgöyçək fərarilər tərəfindən «vətən xaini» dam­ğası vuru­lurdu. Tarixdə ən dəhşətli müharibə hesab olunan İkin­ji Dünya müharibəsini törədənlər o qədər qəddar qaniçən­lər idi­lər ki, hətta bu gün dünyanın («yeni təfəkkür» tərəf­dar­larının ətək­lərində namaz qılmağa hazır olduqları) ən nümunəvi de­mok­ratları hesab olunan ABŞ, İngiltərə, Fran­sa (sonralar «şər imperiyası» adlandırajaqları) So­vet dövlətini, dərin kin-küdurət bəsləsələr də, məhz onu faşizmə qarşı ölüm-dirim mü­ha­ribə­sin­də özlərinə müttə­fiq seçdilər. Belə olan halda nə üçün fa­şistlərə qarşı mü­ha­ribədə janlarını qoymuş veteranlar «vətən xaini» ad­lan­dırılsınlar? İdeoloci xaosun peyinliklərində hansı zə­hər­li alaq otu jüjərmədi görəsən? Hətta Hitleri idealizə edən­lər də tapıldı. Qos-qoja Osmanlı imperiyasında tü­kə­nən həyatı yep-yeni Türk jümhuriyyətində davam etdi­rən, əsərləri XX əs­rin bir sıra ən böyük dövlət xadimləri­nin masaüstü kitablarına çevrilən ulular ulusu Atatürkü Hitlerlə (onu dahi zənn edərək) müqayisə edən nadanlar da tapıldı. Halbuki Atatürkün yaratmış olduğu Türkiyə res­publikası İkinji Dünya müharibəsinin sonla­rına doğru faşist Almaniyasına (simvolik də olsa) müharibə elan et­məklə dünyanın demokratik dövlətləri sırasında özünə­məx­sus yeri tutmuş oldu.

Faşizm o qədər dəhşətli idi ki, vaxtilə əsirlikdə hətta nisbə­tən imtiyazlı vəziyyətdə olan azərbayjanlılar da onun törətdiyi vəhşiliklərin şahidi olduqlarından əllərinə azajıq belə fürsət dü­şən kimi ona qarşı çıxır, vuruşur, mis­li görünməmiş qəhrə­man­lıqlar göstərir, həlak olur, və­tənə heykəlləşib dönürdülər – Meh­di Hüseynzadə kimi, yüzlərlə başqaları kimi. Azərbayjanlı oğullar faşistlərin sı­ralarında olmağı qətiyyən mənəviyyatlarına sığışdıra bil­məz­dilər. Onların suverenliyi formal, sərhədləri açıq olsa da özlərinin Azərbayjan adlı tarixi, əzəli, əbədi vətənləri vardı və bu vətənin adı onlar üçün hər şeydən yüksək idi. Onlar faşizm taununun və qaz kameralarının Azərbayja­na gedən yolunu kəsməli idilər. Beləliklə, övladları dünya miqyasında bəşəriyyətin ən qəddar düşməni elan edilən bir quruma qarşı vuruşmalarda misilsiz qəhrəmanlıqlar göstərmiş Azərbayjan bəşəriyyətin xilası üçün ölüm-dirim müharibəsində iştirak etdi­yi­nə görə başını dik tutmalıdır. Müstəqil Azərbayjanın, onun xal­qı­nın adları alman faşiz­minə qarşı qəhrəmanlıqla mübarizə apar­­dığına, üç yüz min şəhid verdiyinə görə tarixə qızıl hərflərlə yazılmışdır. Deməli, xalqımızın mübarizəsi hər hansı bir ittifaqı möh­kəmlətmək naminə deyil, bəşəriyyətin xilası üçün olmuş, ümumbəşəri xarakter daşımışdır (Təsadüfi deyil ki, ABŞ-a mü­hajirət etmiş hər bir şəxs əvvəllər vətəndaşı olduğu dövlətin adından asılı olmayaraq, əgər İkinji Dünya hər­bin­də faşizmə qarşı döyüşlərdə iştirak etmişsə, yüksək təqaüdlə təmin olu­nur).

Beləliklə, Azərbayjanın adını dünyanın ən şərəfli mə­qa­mı­na yüksəltmiş qəhrəmanlar – israfillər, jəmillər Və­tə­nin mə­nə­viyyat tajının mirvariləri yerində olmalıdırlar. Anjaq ki, «yeni tə­fəkkür» mübəlliğləri İkinji Dünya mü­ha­ribəsi jəbhələrində Azər­­bayjan oğullarının qəhrəman­lıq təjrübələrin­dən nəinki isti­fa­dəyə mane oldular, üstəlik onların adlarının zikr olunmasına da im­kan vermədilər; həmin müharibənin bilavasitə iştirakçıları – yüksək rütbəli veteranlarını hərblə bağlı işlərdən kənar­laş­dır­dı­lar. Hələ bu az imiş. Əldəqayırma bəylər xalq qəh­rəmanlarına da hüjum çəkdilər (Koroğlu, Nəbi «çapolçu qul­dur» imişlər – xa­lis erməni konsepsiyası). Guya Koroğ­lu dövlət­çi­liyimizin çi­çək­­lənməsinə mane olurmuş və sairə və ilaxirə böh­tanlar… Hələ bu da az imiş, onlar «Koroğlu» operasını yazdı­ğına görə Üzeyir bəyə hüjum çəkməkdən də ar eləmədilər. Hələ bu da az imiş, onlar Nizamini də, Axundovu da, Mirzə Jəlili də, Sabiri də, baş­qa dahiləri də hədəf seçiblər (Bunlardan nə desən göz­ləmək olar və adamın yadına istəsə də, istəməsə də yalnız birjə, tək birjə eybi olan ulaq lətifəsi düşür). Bəy­jik­lərin da­yazdan da dayaz təfəkkürlərinin tipik ifadəsi: Bizdən əvvəl heç kim olmayıb (avtoritet baxımından). Nazim Hikmət keşiş Berkli­yə üz tutub deyirdi: Səni də dünyaya gətirən, paça­sının ara­sın­dan sürüşdüyün anan da olmayıb?

Dünya tarixinin bəlkə də ən radikal, qəddar inqilabçı­la­rın­dan olan Lenin belə «Biz hansı irsdən imtina edirik?» deyirdi. «Yeni təfəkkür» sahibləri isə içindən çıxdıqları yumurtanın qa­bıqlarını yeyib, yox edib deyirlər: «Biz göylərdən enmişik». On­lar dünya müharibəsində igidlik­lər göstərmiş atalarının, ba­ba­la­rının, əmilərinin, dayıları­nın ruhlarına tüpürürdülər və anla­mır­dı­lar ki, müharibədə həlak olmuş üç yüz min şəhidin ailəsini, dö­yüşlərdə ya­ra­lanıb qayıtmış, igidlik göstərib gəlmiş veteran­ların öz­lərini və ailə üzvlərini təhqir edirlər və bilmirdilər ki, 1993-jü ilin iyununda iki-üç yüz nəfərlik qoşun hissəsi bəy iqti­darının üzü­nə qayıdanda milyonlarla azərbayjanlı onların çürük haki­miy­yətinin müdafiəsinə qalxmayajaqlar və hakimiy­yət­dən dü­şü­rül­müş bəylər bu günə qədər öz-özlərinə sual verəjəklər: «Bu niyə belə oldu əəə». Bu dediyimiz, iqtidarda olmuş bəylə­rin səhvlərindən anjaq biri idi.

Bütün bunlar tarixi yaxşı bilməməkdən irəli gəlir. Sovet döv­rü­nü Azərbayjanın tarixindən, lap elə həyatından silib atmaq ol­maz. İnsanın boğazdan aşağı, qurşaqdan yuxarı hissəsini kə­sib onun başını göbək yerinin üstünə qondar­salar nejə əjayib-qərayib fiqur alınarsa, bir hissəsi atıl­mış tarix də elə görkəmə düşər; axı tarix də janlıdır, onu kəsəndə ağrıyır.

Jəmil, onunla birgə jəbhəyə gedən yoldaşları kəskin zid­diyyətlərlə dolu bir ölkədə yaşayıb formalaşmışdır. Bir tərəfdə repressiyalar, digər tərəfdə tərəqqi. Onların bö­yük əksəri ölkə­də baş verən, (daha çox sonralar aşkarla­nan) jinayətlərdən xəbərsiz idilər. Onlar jəbhəyə gedər­kən arxalarında öz doğma dillərində orta və ali məktəb­ləri olan (30 milyonluq Jənubi Azərbayjanda bu günə qədər də doğma dildə heç ibtidai təhsil verən məktəb də yoxdur), ədəbiyyatı, musiqisi, rəssamlığı, hey­kəltaraşlığı, me­marlığı, sürətlə inkişaf edən sənayesi, formal he­sab edil­sə də suveren müttəfiqlik statusu vardı.

Azərbayjan xalqı zorla qəbul etdirilmiş, müəyyən mər­­hə­lə­də mövjud olmuş qurumun daxilində (onun ya­zıl­mış və yazıl­mamış qanunları əsasında) hərəkət edərək öz varlığını, dilini, mədəniyyətini mühafizə edib artıra-artı­ra başqa millətlərdən ge­ridə qalmamağa çalışırdı. Formal şüarlar, bütün millətlərin eyni hüquqa malik olmaları ba­rə­dəki deklarasiyalar müəyyən çərçi­vədə bunlardan isti­fadə etməyi bajaranların əllərində real vasi­təyə çevrilirdi. «Məsələ əsir düşməkdə deyil, məsələ təslim ol­ma­maq­da­dır». Əsir düşmüş xalqın ən görkəmli nümayəndələri yaranmış vəziyyətdən öz millətinin tərəqqisi naminə mak­si­mum istifadə etməyə çalışırdılar. Azərbayjan tarixinin bütün dövrlə­ri­nin ən nəhəng injəsənət və ijtimai xadimi, musiqi dünyamızın allahı Üzeyir Hajıbəyov, yaradıjılığı xalqın ruhuna hopmuş, böyük dramaturq Jəfər Jabbarlı (onların hər ikisi demokratik respublikanın ən fəal xadim­ləri olmuş, birinji həm demokratik, həm də sovet respub­likalarının himnlərini yazmış, ikinjisi hətta qorxunj sovet dövründə belə gizli fəaliyyətdə olan musavat par­tiyasının üzvü olmuşdur), qüdrətli və böyük alim Yusif Məm­mə­də­li­yev, onlarja, yüzlərjə, minlərjə görkəmli şəxsiyyətlər yaranmış vəziyyətin imkanlarından xalqın tərəqqisi üçün iste­dad­larının bütün güjündən istifadə etmişdilər. Jəmil­lər vətənə, xalqa xidməti öz ali məqsədlərinə çevirmiş belə mənəvi atalar­dan da qida almışdılar. Jəmil və Jəmil yaşlılar üçün (xüsusən həlak olanlar üçün) vətən haqqın­dakı təsəvvürlər özləri kimi saf, təmiz idi. Onların çox bö­yük əksəri son mənzillərinə bu tə­səvvürlərlə getdi. Onlar təkjə vətən deyil, dünya miqyasında haqq işi üçün vu­ruş­duqlarını bilirdilər. Onlar müdhiş qaz ka­me­ralarının Azərbayjana gəliş yolunu kəsdilər.

Ağır və misli görünməmiş döyüşlərdə qəhrəman adını al­maq çətindən də çətindi, xüsusən rus ordu birləşmə­lə­rində qey­ri-ruslar üçün, müsəlmanlar üçün daha çətindi.

Sovetlər sırf rus imperiyası deyil, ideoloci yönlü im­pe­ri­ya idi və rus əhalisinin mütləq çoxluğu 300 illik imperiya ənənələri ilə çulğalanmışdı. Hakimiyyətdə mütləq əksə­riy­­yət, orduda mütləq əksəriyyət təşkil edən ruslar təbii ki, hakim mövqedə idilər, daha doğrusu, 1917-ji ildən əv­vəl­ki mövqelərini bəzi şərt-şürt­lərlə müəyyən halədə mü­ha­fizə etmişdilər. Kommunizm ideo­lo­gi­yası çox zaman rus imperiya şovinizminin maskasına çevri­lir­di. Ümumi düş­mənlə müharibədə rus şovinizminin təzahürləri lap ön jəbhədə də özünü göstərirdi, kommunizm maskası yır­tı­lır­­dı. Jəmil kimilər gərək iki qat, üç qat igidlik göstərə idi­lər ki, bir dəfə Sovet İttifaqı Qəhrəmanı – dövlətin ən yük­sək adını ala idilər. Onlar artıq ön jəbhədə məşhurlaşan­da, əfsanələşməyə başlayanda, artıq bu adı onlara ver­mə­mək mümkün olmayanda qəhrəman adı almağa təq­dim edilirdilər. Onlar bu adı sanki ölüm püskürən əcdaha­nın ağzından alırdılar. O zamanlar həmin adı alan hər bir övladı üçün Azərbayjan xalqı əsl (təşkil olun­ma­mış, təbii) bayram keçirirdi. Bunu mən ilk azərbayjanlı qəh­rə­man İsrafil Məmmədova verilən adın şərəfinə şəhərimizdə ke­çi­rilən kortəbii nümayiş və mitinqin timsalında görmü­şəm.

Bu qəhrəmanlar birinji növbədə Azərbayjan adlı jüm­hu­riyyətin adını, şərəfini ümumittifaq miqyasında yük­­səldirdilər. Əgər «yeni təfəkkür» «mütəfəkkirlərinin» iddiasına qalsa, onda gərək Sovet dövründə dünya çem­pionu adı almış idmançıla­rı­mız da «vətən xaini» adlan­dı­rı­la idilər, nə var ki, onlar da im­pe­riyanın adını yüksəltmiş, onun himnini çaldırmışdılar.

Heykəlin özü. Jəmil uzaq Polşanın azadlığı uğrundakı ağır döyüşlərdə həlak olmuş, məzarı orada qalmış, hey­kəli vətəni­nə, lap evlərinin yaxınlığına, adamların gürrah yerinə qayıt­mış­dır. Sənətkar jəmi on doqquz yaşı olan oğlanın heykəlini yap­dı­ğını yaddan çıxarmayaraq onun si­fətində qəhrəmanlığını zühur etdirən jiddi, sərt jizgi­lər­lə yanaşı yeniyetmələrə xas olan is­mət, paklıq, bir qədər də sadəlövhlük ifadə edən jizgilər də tap­mışdır. Jəmil böyüyüb başa çatdığı çinarlı, çayxanalı Jəb­rayıla – kiçik şəhərə tam mənası ilə qovuşmuşdu. Elə bil vaxtilə tanış, dost olduğu adamlar, «dava-dava» oynadığı yaşıdları onun yanından keçərkən salam verib əleyk alırlar, bir anlığa hər şeyi unudub az qala onu çayxanaya, masa arxasında oturub söhbətə dəvət etmək istəyirlər. Məzarı Polşada, özü isə do­ğulub-böyüdüyü evin yaxınlığında dayanmış Jəmil, daha doğ­rusu, heykəli doğma ailə üzv­lə­rində xüsusi əhval-ruhiyyə yarat­mışdır. Şair özünün qüdrətli istedadı ilə heykələ həyat, nəfəs ver­mişdir. Ailə üzv­ləri üçün Jəmil tunj geyimindən çıxıb jan­lan­mışdır. O, üşüyə də bilər, yağışın altında islana da bilər. Əli Jə­­mi­lə münasibətini gah özü bildirir, gah da Vaqif və yaxud ana­sı vasitəsi ilə izhar edir. Rayon mərkəzinə gələn Əlini elə ilk görüşdə heyrət almışdır: «Gördüm Jəmili tunj geyimli, hey­kəl­liyində də qayğıkeş, Jəsur, sadə. Sinəsini döndərmişdir hə­yat­la ölüm arasındakı səddə. Sanki fikrə gedib zövq alırdı yanın­dakı gur su səsindən…» Əli hey­kəldə adi adamların görə bil­mə­dikləri məziyyətləri jan­lan­dırır. Jəmil heykəlləşib, tunjlaşıb, əbədiləşib. Yaxın­da­kı çinar, çiçəklər, sular jəmilləşib, ətrafdakı şəfəqlər, saf hava jəmilləşib; çinar, sular, şəfəqlər, çiçəklər və saf hava qəhrəman olublar.

Bu çinar «Jəmilin vüqarında vuruşaraq Avropadan mü­zəf­fər qayıdıbdır».

Bu sular «Jəmilin gur səsində vuruşaraq Avropadan mü­zəffər qayıdıblar».

Bu çiçəklər «onun arzularında vuruşaraq Avropadan mü­zəf­fər qayıdıblar».

Bu şəfəqlər «onun təbəssümündə vuruşaraq Avropa­dan mü­zəffər qayıdıblar».

Bu saf hava «Jəmilin nəfəsində vuruşaraq zəfərlə qayı­dıb­dır».

Əlinin nəzərində «çinar qəhrəman, sular qəhrəman, şə­fəq­lər qəhrəman, çiçəklər qəhrəman, hava qəhrə­man»­­dır. Jəmillə kim mülaqatda, ünsiyyətdə, münasibət­də olursa qəhrəmandır. Bən­zətmələrin formasına diqqət yetirin: üslub təp-təzədir, me­ta­foralar bakirdir, həm də güj­lüdür, enercilidir. Jəmildə hər şe­yə, bütün predmet­lə­rə təmizlik, saflıq paylamaq, bəxş etmək qüd­rəti var. Əli həm də elə bil qəhrəmanın jahanşümulluğunu qeyd et­mək üçün Avropa qitəsinin adını dönə-dönə vurğulayır.

Əli Jəmilin xarakterini bütövləşdirmək üçün onun hə­ya­tının müxtəlif məqamlarını həm anasının, həm də qar­da­şının vasitəsi ilə verir.

Heykəlin uşaqlığı (şairin dili ilə). «O vaxt çevik, mehri­ban, gah həlim, gah da yaman bir Jəmil vardı. Baxmayıb Jəbrayılın od şaxtalı qışına, əllərini aparıb qara çatma qa­şına, hüjum de­yərdi, hüjum qonşu uşaqlarından top­lanılmış qoşuna».

Öz balaja dünyaları daxilində Jəmil və yoldaşları bəx­ti­yar­dırlar. (Şairin dili ilə) «Uşaqların nəğməsi yayılıb hava kimi bü­tün yer kürəsinə. Yer kürəsi titrəyir, tabla­ma­yır onların dalğalı gur səsinə. Yaxalarında çiçək, çiçəyin altda ürək, ürəkdə min xoş dilək məktəbə yollanırlar şirin şərqi deyərək. Onların bəsi ol­mur yollar, rizlər, jığırlar; çəmənliyə çıxırlar. Eh kəpənək nə qə­dər – var xallılar, qonurlar, uşaqlar da, onlar da burdan ora keçirlər, ordan bura qonurlar».

Heykəlin uşaqlığı (ananın dili ilə). «Bir dəfə görmədim ki, onun əyilə başı, onun əyilə qəddi. Dəstəsində bir xətər olarsa, ona dəyəjək, ona ürəyim deyir qəti. Bir dəfə də gir­məmiş mə­nim oğlum qabığa. Yaxşı bilirsiniz ki, bir dərd, bəla gələndə Jə­mil düşüb qabağa.

Olsa bir ölüm – ətər Jəmil birinji görər, əsirgəməz janını, halal bilər qanını».

Yuxarıda gətirdiyimiz parçada Əli zahirən təzada ox­şa­yan bir ifadə işlətmişdir: «od şaxtalı qış» bu əslində bir-birinə zidd əlamətlərin tərkibindən yaradılan oksimoron adlı nadir məjaz­dır.

Jəmili nə «pioner yetişdirib», nə komsomol, nə də par­tiya. Əli o zamanlar dəbdə olan belə konyunktur vasi­tələrdən qətiy­yən xoşlanmazdı. Onun nəzərində qəhrə­man­­lıq rüşeymləri Jə­milin öz təbiətində idi və məqamın­da özünü göstərməli idi. O, uşaqlıqda «dava-dava» oyun­­la­rında yaşıdlarını öz ətrafına top­lamaq, istiqamət­lən­dirmək, öz arxasınja aparmaq bajarığına ma­likdir. Poemanın 6-jı franmenti bütövlükdə Jəmilin həlak ol­du­ğu son döyüşə həsr olunmuşdur. Adi, təbii hadisə – sü­kut bu parçada insanın iç dünyasına bir açar rolu oynayır. Həm gözəl, həm də vahiməli olan sükutun təsviri ilə Əli öz qəhrəmanını gör­məyə və göstərməyə çalışır. Jəbhə­nin ön səngərində sükut böyük nemətdir, müvəqqəti də olsa təskinlikdir. Döyüşçü indiyə qədər ölmədiyinə sevi­nir, bəlkə sağ qalajağı ümidini diri saxla­yır… Dəhşətli par­tıltılar, vıyıltılar, təkjə məşum səsləri iliklərə işləyən quzğun təyyarələrin uçuşu. Döyüşçülər üçün sükutdan ya­ranmış bir növ jənnət. Ön jəbhənin əsgəri üçün ye­mək­dən, içməkdən, yuxudan da üstün bir nemət olan sükut! Ön jəb­hədə sükutun qiymətini özü üçün tam ay­dın­laşdıran Əli onun poetik mənasını açır, bu mənanın qiymətini verməyə çalışır. Elə bil şairin səsi içindən, duy­ğu və düşünjələrindən keçərək gəlir. Jəmil qurşağajan suyun, göyə qədər sükutun içindədir. «O, bi­rinji girir suya dizə qədər, ağır sükut davam edir qarşıdakı düzə qədər. Orda sükut parçalanır ara-sıra… Sükut… barıt iyli sü­kut... Düşmən onu səngər edib doluşubdur bu sükuta. Jəmil bilir: onlar gəlir; pıqqıltıdan, çıqqıltıdan, şırıltıdan tuta-tu­ta». Əli­nin təsvirində sükut hətta əllə tutula bilən maddi predmetə çev­rilir və sonra get-gedə insana xas keyfiy­yət­lər­lə janlanmağa baş­­la­yır. Əli predmetləri əyaniləşdir­mə­yin, onlara nəfəs ver­məyin mahir ustasıdır: «Sükut hər­dən sızıldayır… Sükut hərdən inil­də­yir, sonra susur. Sükut indi ərşə dayaq… Ulduzlarla bir­ləşdirib Jəmilgili, baş ulduzda, ayaq-çayda bu igidlər dayanıb­lar yer­dən, sudan göyə qədər. Bəlkə bir az keçən kimi neçə-neçə messerşmit sükut adlı planetə birdən girib Jəmilgili ul­duz­lardan ayırajaq… Ton-ton ölüm Jəmilgilə tuşlana­jaq? Ul­duz­lar­dan, bu sulardan yaranmış bir kainatda ölüm-dirim çarpış­ma­sı baş­lanajaq?

Sükut elə sərindir ki,

Sükut elə dərindir ki,

Sükut elə qojadır ki,

Sükut elə ujadır ki…

Əlbəttə belə bir sükutda heç kəs ölmək istəməz. Sü­kuta bu qədər gözəl sifətlər tapan Əli eyni zamanda «düş­­mənin onu səngər edib bu sükuta doluşduğunu» da deyir.

Bu fraqmentin özündə də Jəmilin döyüşünün epik təs­viri yoxdur. Şairin bu qəhrəmanlıqlara münasibətinin ifadəsi var; an­jaq bu ənənəvi tərənnüm xarakteri daşı­mır. Əli bu mü­nasi­bət­lərdə özünün poetik-fəlsəfi fikirlərini büruzə verməyə im­kan­lar tapır. Əllə tutulmaz, gözlə gö­rün­məz, qulaqla eşidilməz sü­kutu janlandıran Əli indi qəh­rəmanın ağrılarını poetikləşdirir (Bu mümkün imiş Əli üçün). İçdən ölüm xəbərçisi, narahatlıq siq­nallarının dai­mi mənbəyi olan ağrılar… Jəmilin fədakarl­ığı­nın, qəhrə­manlığının, jəbhə məşəqqətlərinin, qəm-kədərlərinin ümum­bəşəriliyi, itməzliyi, əbədiliyi barədə də Əli gözlənil­məz me­taforalar kəşf edir, bunları dəqiq sıralayır, məq­sədə də sər­rast tuşlayır. Son nəfəs, ölüm məqamı «Jə­mil sanır: «qanıyla bir axır çaya ağrısı da, dolur, daşır ağrılarla qandan doyan ağır su da. (Bu nədir hələ!? – M.A.). Axıb gedir bu ağrılar azad olmuş neçə elə. Axar suda, ağır suda. Orda üstü-başı tozlu, bö­­yük-kiçik gülə-gülə, çimir indi bu vzvodun, komandirin ağ­rısın­da».

Ağrı mayeləşdirilib, ağrı əyaniləşdirilib, ağrı lövhəyə çev­rilib, nəhayət ağrı müqəddəsləşdirilib; bu ağrılar çayın sularını sehr­ləndirib paklaşdırıb və onda çimənlərin ruhi, mənəvi təmizliyini təmin edib. Bir bölük qəhrəmanın ağrı­ları minlərlə, on minlərlə adamın rahatlığına, xoşbəxtliyi­nə çevrilib.

Ağrı! Bəs niyə ağrı? Qan da mayedir, su da.

Hərənin özünün konkret ağrısı var. Ümumiyyətlə isə ağrı da müjərrəd anlayışdır. Bu müjərədliyi əyaniləşdirib konkretləşdir­mə­yin mənası nədir? Yuxarıda gətirilən par­çanın əvvəlki his­səsində şair qandan çox danışır: «Qan götürüb gedir onu, ölüm yoldan edir onu. Sulara qan zo­laq salır komandirin yarasından. Amma hara, hara gedir vzvodunu başsız qoyub vuruşmanın yarısından. …Al qan axır su yerinə, qan qarışıb bir-birinə. Suda yağı qanı da var: qan qarışır qanımıza. Əsgər içər yad qanını mərdlik onu qınamasa».

Jəmilin əsgərlərində, özü də daxil olmaqla qəddarlıq, qana susamaq yoxdur. Bənzətmə seçməkdə Əli fövqəla­də dərəjədə həssas və zərifdir. Qanda çimmək də qey­rətli adamlara yara­şan sifət deyil (Tomris Kirin kəsik ba­şını qanla dolu tuluğa sa­laraq «doyunja iç deyir». Həm də çaydan axan qan qarışıqdır – dost qanı, düşmən qanı. Bu məqamda, müharibənin şiddətli gedişi məqamında qarışıq qan qəbuledilməzdir, ikrah oyadan­dır). Əli müha­ri­bə­dən çox-çox sonrakı dövrü təsvir edən «Ana­lar ağ­lar…» adlı şeirində isə deyir ki, «Bu birisi bilmədən göz yaşını sel eylər oğlunu ondan almış düşmən meyiti üstə «ay oğlum, oğlum»-deyə» (Belə ümumbəşəri duyğular, belə fəlsəfi nətijələr doğuran parçada qətiyyən hər hansı­sa konkret düş­mə­nə nifrət motivi yoxdur). Çünki döyüşlər çoxdan bitmiş, qali­biyyət bayramlarını qalibiyyət yasları əvəz etmişdir. İllər keçmiş, anaların gözləri yollardan çə­kil­mişdir. İndi artıq söhbət konkret düşməndən yox, in­san­lığı fəlakətlərə düçar edən, anaları gö­züyaşlı qoyan müharibədən gedir).

Beləliklə, Əli bənzətmə üçün axar suyun rəngini də­yiş­miş və bədii vasitə kimi çox işlədilmiş qanı yox, ağrını seçmişdir – igidlərin ağrıları sağ qalmış insanların zirehi­nə çevrilib onları baş­qa ağrılardan qoruyur. Ağrılar suda məlhəmə çevrilib in­san­ları ağrıya düçar olmaqdan xilas edir. Əslində bütövlükdə Və­tən qolları kəsilən, dərisi so­yu­lan babəklərin, nəsimilərin dözül­məz ağrıları üzərində ujalmayıbmı? Vətən jəmillərin ağrıları üzə­rində və bütün ağrıları öz ürəyində yaşatmış olan Əli Kəri­min ağrıları üzə­­rində qərar tutmayıbmı? Ölüm sondur, sükut­dur, dur­ğun­luqdur, ağrı isə davam edir, ağrılar diridir, janlıdır. Jə­mil, onun vzvodundan olan əsgərlərin ağrıları bu gün də axır və eyni zamanda əbədi sularda dipdiri olaraq və bu gün orada «üst-başı tozlu böyük-kiçik çimir» - döyüş­də həlak olanların dirilik suyuna çevrilmiş ağrılarında; o ağrıların hesabına indi xoşbəxtdir, səadətə qovuşmuşdur min-min insanlar.

Müjərrəd məfhumları predmetləşdirmək sahəsində mi­sil­siz qabiliyyətə malik olan Əli konkret predmetlərdən bədii vasitə kimi istifadə etməyin də gözəl ustasıdır. Hə­min fraqmentdə şair «ulduz» detalından vəziyyəti əyani­ləş­dirmək üçün məharətlə istifadə edir. «Jəmil girir arxa suya qurşağajan». Qurşaq bə­dən üzvü yerindədir, suya boğazajan da girmək olar, dizəjən də. «Çörək yedi», «su içdi» kimi bu ifadə adiləşmişdir. Belə ifa­də­lərin nə rəngi var, nə də şəkli, burada təsəvvürə də yer qal­mır. Əli bilir ki, «qurşağajan suya girmək»də aydın lövhə yox­dur, fərdi və yadda qalan bir görüm yoxdur. Bədii təfək­kür gər­gin­ləşir, əvvəlkinə nisbətən göz önünə gələ bilən lövhə yaranır, hər şey əyaniləşir, Jəmil indi suda boya boy görünməyə baş­layır: «Jəmil girir axar suya qurşa­ğa­jan, qayışında parıldayan ulduzajan».

Vəziyyəti əyaniləşdirən «qayış», lövhəni daha da də­qiq­­ləş­dirən «parıldayan ulduz»dur; Ulduz bu yerdə hər han­sı siyasi – ideoloci simvolik atribut deyil, bədii vasitə­dir, parlaq detaldır. Əlini bu da qane etmir və Jəmilin iç dünyasına işıq salan vasi­tələr tapır: «Jəmil girir axar suya qurşağajan, qayışında parıl­dayan ulduzajan; köksün­də­ki bir igidlik sürətilə, bir pəhləvan qüdrətilə, hüjum edən ürəyəjən, qızıl gülün ləçəyindən titrək olan diləyəjən, orda daim qərar tutan təpərəjən». Hər şey su­ya gömülür – «ürəyəjən», «diləyəjən», «təpərəjən».

Ulduz detalı şair üçün başqa bir heyranediji lövhənin ya­ranmasında da vasitəyə çevrilir. «Sular olur şırım-şı­rım, təpə-təpə… sütun-sütun… Çala-çala. Dağılır da, yı­ğı­lır da… Ulduzlu bir papaq qoyub qalxır sular, sahilinə, məj­rasına yıxılır da». Əli su­lardan heykəl yapır. Mərmilərin part­­­layışından təlatümə gə­lən dalğalar şahə qalxarkən Jə­milin sulara qərq olmuş ulduzlu pa­pağını başına qo­yur, jəmilləşir, enib, yıxılır, qalxır, janlı sular insan kimi ağrı keçirir, sular qoynunda həlak olanların ağrılarını öz janına yığır.

Jəmil bütün məqamlarda doğulub boya-başa çatdığı Azər­bayjanı, Jəbrayılı gözündə janlandırır. Daha doğru­su, konkret vətəni daim onunladır. Ona elə gəlir ki, «əzə­mətli bir ölkəyə, o Jəbrayıl adlı kəndə, həmin adlı şəhə­rə­jən mərmi gəlir, güllə gəlir başı üstə fit çala-çala». Hət­ta döyüşün ən qızğın anlarında belə Jəmil keçəjəyi çaya Arazın axdığını görür. «Düşmənin ilk gülləsini görür Jə­mil, başı üstdən ordumuzun keçib gedən, o sa­hilə bu sahili birləşdirən titrək, uzun nizə kimi. Bir nizə ki, tüs­tü-du­man arasında Donub qalır. O, sanjılır sakitliyə, bir əsgərin si­nə­sində sınıb qalan süngü kimi. Jəmil dinir «hüjum» deyə. Araz axır, Araz gəlir qarışır bu xırda çaya».

Əli sanki poema yazılandan iyirmi-otuz il sonra faşiz­mi, hitlerizmi hamamda çimizdirəjək, «yeni təfəkkür» tə­rəf­darla­rı­nın peyda olajaqlarını bilirmiş kimi xüsusi bir bölmədə deyirdi: «Baxır Fürer zövq alır yenə «Hitleryu­qen­din» hayl, hayl səsin­dən. O, baxır pənjərədən adını bilmədiyi Jəbrayıla göz dikir. Jəbrayıl da bir böyük ölkə­nin varlığında onun gözünə girir gö­rünməz zərrə təki… Buranı da rəhmsiz yandırıb-yax­mış olur. Bizim gənj­­liyimizi gətirəndə nəzərə, kəpənəklə oyna­yan bu mək­­təblilərə də qətl əmri vermiş olur, yamajda at səyir­dən Jə­mili görmüş olur…»

Bəlkə «yeni təfəkkür» sahibləri Məmməd Əmin Rəsul­zadə ilə Hitlerin münasibətlərinin də yalnız bir tərəfini bi­lir­lər; Ber­lin­də xeyli çəkən danışıqlar zamanı Rəsulzadə Azərbayjanın gələjək statusuna dair Hitlerin bütün təklif­lərini rədd etmişdir. O, azad, müstəqil Azərbayjan ideya­sını irəli sürmüşdür. Bun­dan sonra o, Berlində təqibə məruz qalmış, Rumıniyaya keç­mişdir. Burada da gestapo tərəfindən izlənildiyini hiss etdikdə ölkəni tərk etmək məjburiyyətində qalmışdır. İştə, əsl mətləb belədir.

Jəmilin və jəmillərin məqsədləri, hədəfləri aydın, də­qiq ol­muşdur; onlar kimin, nəyin uğrunda vuruşduqlarını gözəl bilir­dilər. Bununla biz heykəldən ayrılmırıq, sonrakı səhifələrdə dö­nə-dönə heykələ qayıdajaq, onu tək qoy­ma­ya­jağıq.

Heykəlin qardaşı. Siz poemanın adına diqqət yetirin – «Hey­kəl və heykəlin qardaşı». Yada böyük Javid düşür. O za­manlar, yəni qırxınjı, əllinji illərdə söz gəzirdi ki, Ja­vid sağdır, görənlər də olub. Gerçək Javid xalqın arzula­rın­da, bədii təfək­küründə əfsanə Javidə çevrilmişdi. Xal­qın öz sevdiyini yaşat­maq qüdrəti qəddar dövlət maşının­dan çox-çox güjlü idi və de­yir­dilər ki, Javid qələmini ye­rə qoymayıb, görməsi zəifləsə də, yarıaj qalsa da. Hətta yazdığı təzə pyesin adını da çəkirdilər: «Qırxdan bir əksik». Nə demək idi bu? Əsər və hətta əsərin adı da halva deyil ki, oxuju bir uduma rahat yesin. Oxuju dü­şün­­məlidir. Müəmma, qıfılbənd və sairə canrlar havayı ya­ranma­mışdı ki?.. Nə idi bu «Qırxdan bir əksik»? Deyilən­lərə görə, Ja­vid «etapa» qədər dustaqlığının çox hissə­sini «qırxdan bir əksik»­də, otuz doqquz nömrəli kamera­da keçirmişdi. Elə bir başa nasiranə «Otuz doqquzunju kamera» yazmaq olmaz­dımı? Buna bənzər ad az deyildi, elə deyək «Altı nömrəli pa­lata». Yox! Javid qüdrətli şair idi və hökmən nə isə qeyri-adi bir ad tapmalı idi və tap­mış­dı da. Təkjə adına görə Javid tərə­fin­dən belə bir əsə­rin yazılmasına tam inam da yaranmışdı. Pyes tapıl­madı, anjaq elə adı da bəsdir… «Heykəl və heykəlin qar­daşı» adı da eyni assosiasiyalar oyadırdı. «Heykəlin qardaşı» - yəni kim? Kimdən yazırdı Əli, kimi qəhrəman seçmişdi Əli? Desə idilər ki, Əli raykom katibi haqqında poema yazıb və ya yazır, heç kəs inanmazdı. Əli estetik baxışları ilə belə mövzu­lar­dan yüz səksən dərəjə aralı idi. Bəs nə idi Əlini bu mövzuya çəkən? Məsələ burasın­da idi ki, heykəlin iki qardaşı vardı: O za­man Jəbrayıl ra­yon partiya komitəsinin birinji katibi Vaqif Əhmədov və indi xalq yazıçısı adını daşıyan görkəmli nasir Sa­bir Əh­mə­dov. Vaqif Bakıya gələrkən (ya plenumlara, ya da müx­­­təlif müşavirələrə) Sabirin vasitəsi ilə Əlini və məni axtarıb tap­dırardı, başına yığardı. Bəzən başqa yazıçılar da olurdu məj­lisdə. Vaqif çox mülayim, yumşaq təbiətli oğlandı (birinji ka­tib olsa da) Sabirdəki sərtlikdən (yazıçı olsa da) Vaqifdə əsər-əlamət yoxdu. Respublikanın hə­ya­­tına, insanların dolanı­şı­ğına yaxşı bələddi, açıq danışır­dı. Bizim üçün həyat məktəbi idi (daha çox Əli üçün). Mənimlə təkbətək daha açıq danışırdı, xü­susi ilə birinji katiblər institutu haqqında, onların əxlaqı (daha doğrusu əxlaqsızlıqları) haqqında söhbətlər edirdi. «Bu dediklə­ri­mi Sabirə söyləmək olmaz – deyirdi – bir də gördüm ro­man, ya povestlərinin səhifələrindədir, onsuz da mənim məs­ləhət bil­mədiyim çox mətləbləri qələmə alıb».

Katib yoldaşları Vaqifi çox yerlərə çəkməyə çalışır, an­jaq bajarmırdılar. Vaqif onlarla əlaqəsini də kəskin şəkildə kəsmir, Donkixotluq eləmək istəmirdi. Təsərrüfat işlərində biri-birindən asılılıqları çox olurdu, xüsusi ilə qon­şu rayonların katibləri ilə.

Vaqifin mənzili də çox sadə idi, (valideynlərinin köhnə ev­lərində yerləşmişdi) rayon müəllimlərinin mənzilləri kimi. Ev əş­ya­ları da adi və sadə idi. Zənginlikdən, harın­lıq­dan nişan verən heç bir müxəlləfat yoxdu bu mənzildə. Axı yeri gələndə mebel­lər də, başqa müxtəlif əşyalar da dil açıb sahibinin xasiyyəti, zövqü barədə əməlli-başlı mə­lu­mat verə bilir. Vaqif daxilən zən­­gin, şairlərlə, başqa injəsənət adamları ilə mübahisəyə gi­riş­mək iqtidarı olan gözəl mənəviyyatlı bir ziyalı idi. Onda izahı çətin olan jəzbediji bir qüvvə vardı. Adam onunla görüşdə də, sonra da özünü bir müddət yaxşı hiss edirdi. Həmişə arzu olu­nan şəxsdi Vaqif. Sıravi adamlarla onun arasında heç bir səd yoxdu. İlahidən ona adamlara qaynayıb-qa­rış­maq istedadı veril­mişdi. Mərd adamdı Vaqif. Mən­sə­bi­ni, vəzifəsini itirə bilmək təhlükəsi olanda belə sözünü deyən idi Vaqif. İşıqlı adamdı Vaqif. İşıq onun üzünün rəngindən, həlim təbiətindən deyil, xa­siy­yətindən, iç dün­yasından gəlirdi. Mənzili də nurlu idi Vaqifin. Uşaqları da, yoldaşı da, hamısı işıqlı idilər. Qapılarını açanın üzünə şəfəq səpilirdi simalarından. Yəqin ki, qarşısına Vaqif haq­­­qında əsər yazmaq məqsədi qoymuş Əli onda daha çox məziyyətlər kəşf etmiş olmalıydı. Şair Əli, əlbəttə, daha həssas idi. Və əlavə bir ştrix. Dövlət planlarının ye­rinə yetirilməsinə dair tələblər kəskinləşdikjə Vaqif üçün raykom katibi işləmək çətinləşdi. O, bir müddət Şamxor­da istehsalat idarəsinin rəisi vəzifəsində çalışdı. Şamxor Gənjədən jəmi otuz kilometr mə­sa­fədədir. Vaqifin bu rayondan da (mürəkkəb şəraitdə işləsə də) həmişə xoş sədası gəlirdi. Nəhayət o, Jəbrayıla qayıtdı, hey­kəlin ya­nına. Burada sovxoz direktoru vəzifəsində işlədi. Rayon maliyyə şöbəsinin əməkdaşlarından biri sovxoz idarə­sin­dən göndərilən təliqədə Vaqifin imzasını görüb sevindi­yin­dən onu öpmüşdü. Fikirləşirsən ki, gör Vaqifdən sonra gələn birinji katiblər jamaatın başına hansı oyunları açıb­lar ki, belə vəziyyət alınıb?! Rayon sakinləri heykəlin qardaşını sevir, ona dərin rəğbət və hörmət bəsləyirdilər. Vaqifin vəfatı, dəfni onun xalq arasında böyük hörmətə malik olduğunu göstərirdi. Azər­bayjanın demək olar ki, hər tərəfindən Vaqifi son mənzilə yola salmağa gələnlər vardı. Əli öz dünyasını qəhrəmanından əvvəl dəyişmiş, ölü­mü ilə Vaqifi dəhşətli sarsıtmışdı. Sonu görün­mə­yən dəfn kortecini uzaqlara zillənmiş kədərli nəzərləri ilə pye­da­sta­lından qopa bilməyən heykəl də yola salırdı. Vaqif halallıq estafetini qəhrəman qardaşından almışdı. O dövr­də doğulub bo­ya-başa çatdığı rayonda birinji ka­tib olmaq (halal adam üçün) müşkül bir işdi. Birinji katib­lərin böyük əksəriyyəti qas­trolyor idilər. Başçılıq etdikləri rayonlarda kökləri yox, doğ­ma­ları yox. Yuxarılarda qəs­dən belə edirdilər ki, katiblər dövlət tapşı­rıq­larının sözsüz yerinə yetirilməsində maksimum sərtlik göstə­rə bilsinlər; «qum saatının müddəti tamam olanda, ra­yonda gərgin­lik son həddinə çatanda MK-nın katiblərindən, ya­xud şö­bə müdirlərindən biri özünü hədsiz rüşvətxorluqda, ha­rın­­lıqda tamam rüsvay etmiş həmin rəhbər şəxsi qoltuqları­na alıb başqa (xam) rayona töhfə aparırdılar. Planları ya­lan-doğru ödətdirə bilən katiblərin kefləri ala dağda olur­du; rayonda onlar qəddar knyazlara çevrilirdilər, onlardan edilən şikayətlər də anjaq Həzrət Abbasa çata bilərdi. Müvəqqətilik (başqa rayon­da) bir əvəzolunmaz şans da vermişdi: Tala-dağıt, pulları, qızıl­ları, daş-qaşları xurjun­lara doldur, vaxtı gələndə çıx aradan. Qoy dalınja söyə-söyə qalsınlar; rayonda anan, atan, oğlun, qı­zın, qohum-əqrəban qalmayıb ki?!

Vaqif – heykəlin qardaşı doğma rayonunda uzun müddət halallıqla işləmişdi. Poemanın əvvəlindən də mə­lum olur ki, əsə­rin yazılmasının əsl səbəbkarı Vaqifdir. Ömrü boyu kon­yunktur mövzulardan gen qaçan Əli kimi ağırtaxtalı şairə nə düşmüşdü ki, yaza idi: «Jəbrayıla bir payız səhəri gəldim; yor­ğun-arğın. Xeyli baxdım təpələr qujağına bu gözəl guşəyə du­rub kənarında arxın. Çinar gördüm; bir binanı qanadı altına alıb, boylanırdı ağsaqqal kimi. Soruşurdu yarpaq dilləri ilə: Kimi ax­ta­rırsan, kimi? Mən Vaqifi axtarırdım, Qəhrəman Jəmilin qar­daşını-rayo­nun katibini».

Əlinin Vaqiflə görüşləri, yaxınlığı, söhbətləri, məziy­yət­­ləri­nin müşahidələri birinji katiblər barədəki mənfi tə­səv­vürlərini sil­kə­ləmiş olmalı idi. Əli Vaqifdə müşahidə et­diyi bütün müsbət key­fiy­yətləri artıq böyük şöhrət qa­zan­mış, doğma yurda heykəl­lə­şib qayıdan Jəmillə əlaqə­ləndirir. Böyük adam, şöhrətli adam olmaq çox çətindir; belə adamın övladı, kiçik qardaşı olmaq da asan deyildir. Vaqifi vəzifədə qayğıkeş və yanımjıl edən heç də bas­ma­qəlib «partiya dekretləri» deyil, onun insaflı hərəkətlə­rini tənzimləyən amillərdən biri qardaşıdır, onun şöhrəti­dir. Vaqifi hərəkətə gətirən qüvvələrdən bəlkə də ən əsa­sı qardaşının xa­tirəsinə olan dərin ehtiramıdır. Ona elə gəlir ki, qəbahət işlətsə, xalqın qayğısına, qalmasa, insaf­sızlıq etsə, bunun bir uju qar­da­şına, onun şöhrətinə də­yə­jək. O özü deyir: «Bir məsələ yönə düşməyəndə qır-qıj olub quruyuram. Axı mən bizi Rusiya çöllərində, Av­ro­pada qoruyanın şöhrətini qoruyuram. Mən sax­la­maq istəyirəm onun şöhrətini evdəki paltarı kimi təmiz, ləkə­siz, təzə». Ümumxalq münasibəti, ehtiram və məhəbbəti Jəmili adi ailə üzvlüyündən çıxarıb ümumxalq oğluna çevirib, həm də ideallaşdırıb. Jəmil Vaqif üçün qardaşlıq fövqündə duran bir var­lığa, həm də xoş bir narahatlıq ami­linə çevrilib. Şərt yalnız hey­kəltəraşın hazırlamaq is­tə­diyi şəxsiyyətin gözəlliyində, əzə­mətində deyil, şərt həm də ustadın heykəli yonajağı mərmərin keyfiyyətində və gözəlliyindədir. Bir mühitin, bir ailənin saf ab-havasın­da tənəffüs etmiş qardaşların hər ikisinin gözəl, təmiz ar­zuları olmuşdur. Jəmil kimi Vaqif də müsbət ideallarla kod­laş­dırılmışdır, intəhası Vaqifin ali keyfiyyətlərinin düş­dü­yü son­rakı mühitdə zədələnə biləjəyi təhlükəsinin qar­şısını Jəmilin şöh­rəti almışdır. Jəmil özünün ədaləti, düz­günlüyü ilə, bütöv­lü­yü, qorxmazlığı ilə Vaqifin varlığına hop­muşdur. Jəmil ali insan­lıq imtahanını jəbhədə, özü də ön jəbhədə, səngərlərin qoy­nun­da ən yüksək qiymət­lə vermişdir; gərək ki, Heminquey de­yib: «İnsan xarak­teri ən dəqiq, ən dürüst, ən düzgün ön jəbhə­də, ölümlə üz­bə­üz olanda açılır. Artıq o tərəfdə heç nə qalma­mışdır, heç nə də yoxdur; bu məqamda sən yaxşısansa yaxşı­san, alisənsə alisən, pissənsə pissən, düşgünsənsə düş­gün­sən və eləjə də görünəjəksən ap-aydın və dürüst nəsənsə osan. Ön jəbhədən dəqiq, dürüst məhək, sı­naq daşı yoxdur».

Və Vaqif harada olursa olsun, işdə, ailədə, istirahətdə Jə­mili yanında hiss edir, ona elə gəlir ki, Jəmil… Otello­dan daha qısqanj əbədiyyətin gözlərindən yayınıb, hər işimizə qarışar, artar alnındakı qırışlar… hər ijlasda işti­rak edir qulaq verib hə­yətdən, ayrılmaz fəxri bir üzv kimi heyətdən. Onun baxışı al­tın­da mehriban və sərt olmalı­yam «Yerinə yetirilməlidir bir söz ki, deyildi. Nejə yəni mümkün deyildi? Nejə yəni bir xahişə gə­lənə deyəsən: - Çox mahaldır. Yox qardaşım, bu Jəmili ye­tiş­dirən xalq­dır, mahaldır».

Vaqif üçün insan faktoru hər şeydən öndədir. Əgər tapşırıq, plan, filan son nətijədə insaların xeyrinədirsə, on­ların firavan­lı­ğını təmin edəjəksə, o zaman bunlar da önə keçə bilər. Əlinin poeması canr baxımından haradasa elə bil assosiativ şəkildə Nazim Hikmətin «Havana reporta­cı»nı yada salır. Bu poemada da reportaca bənzər mə­qam­lar var, mən deyərdim, Əli hətta pro­zaik bir lövhə ver­məkdən də çəkinməyib. O, Vaqifin qəbul otağında gedən söhbəti xalis bir curnalist kimi qələmə alıb: «Elə bu vaxt üç nurani qoja taqqıldadıb açar yerini, aralayıb qapını, təklif eşidib girirlər içəri, əyləşirlər. Rəngləri gün altında işlə­mək­dən tunja çalır. Katib uzun barmaqları ilə sanki göy məx­mərdə sükut mahnısı çalır. Qojalardan biri deyir: - yoldaş katib, üç dəfə yazmışıq sədrə. Baxmayıb ərizə­mizdə barı bir qısa sətrə, bir söz deyirik, o qızır, verdiyi vədlər də qısır. O, deyir: Nejə? Susuzsunuz? Yenə bu? Susunuz! Gedirik, gəlirik hey, qalmayıb daha bizdə hey. Katib astadan dinir: - Olajaq suyu­nuz. Daha nə sözü­nüz, soyunuz? Sədrə də deyin ki, belə get­məz, ay ağa. Baxıram, nə üçünsə qojalar qalxmır ayağa. Am­ma katib elə ki, gözlərini dikir qardaşının heykəlinə, gedir fikrə, qojalar «sağ ol, çox sağ ol» - deyib, otaqdan sevinjək çıxırlar, qa­pıda bir-birinə yol verə-verə».

Əli Kərim nə qədər Vaqifi diqqət mərkəzinə çəkməyə çalış­sa da onun gözlərindən də, sözlərindən də, səsin­dən, nəfəsin­dən də Jəmil görünür, Jəmil boylanır. O özü­nün gördüyü işlər­dən danışmaqdansa, elə hey Jəmil­dən deyir: «Asandırmı onun şərəfli, həm də ağır şöhrət yükü altında yaşamaq anama, ata­ma, qardaşıma, mənə – bizə?!»

Vaqifin əvvəli bir qədər qeyri-təvazökar görünən və sadə­lövh təsir bağışlayan belə bir etirafı var: «İstəyirəm daha çox hör­mət qazanım». Lakin onun bu sözlərinin ar­xasında hansı müqəddəs duyğuların dayandığı sonra üzə çıxır. «Bu hörmət gərək çətinliyin jaynağından alına». Nə üçün? «Qoyum onu pyedestalının altına Jəmilin. Jəmil daha uja olsun, daha çox vüqar nuru tökülsün o şərəfli, o ləkəsiz alına. Jəmil daha uja ol­sun deyirəm, axı o, hələ çox javandı. Boyja da böyüyə bi­lər­di, şöhrətjə də. Bəlkə ikinji ulduz da alardı zəhmət adlı jəb­hə­də. Yox, yox, qoy­maram tunjda donub qalsın şöhrəti, boyu, Jə­mi­lə həsr edəjəyəm ömrümü ömrüm boyu. Nəyə lazım nəfəs­siz, həyatsız heykəl?! Qolsuz-qanadsız heykəl. Anjaq hey­­­­kəl böyü­yərmiş nə çətin, bahasına dağdan ağır zəh­mətin. O hər xırda-para raportu, işi, xeyirxahlığı qəbul et­məz, dayanıb vüqarlı, ət­rafı əbədiyyət hasarlı».

Əli Vaqifin iç dünyasını tərəf-müqabilini zərrə qədər də şüb­həyə salmadan müşahidə edib öyrənmişdir; min il qala Əli öz məqsədini, qarşısındakı barədə poema yaza­jağını dilinə də gə­tirməzdi və min il qala heç Vaqifin də ağlına gəlməzdi ki, bu zərif şair onun barəsində nə isə yazmaq xəyalına düşə, o, Əlinin şairlik ampluasına bələd idi. Onların aralarındakı söh­bətlər olduqja təbii axarda jə­rəyan etmişdi; bu, şəksiz-şübhə­siz. Əli Kərim Vaqifin hərəkətveriji qüvvəsinin nədə olduğunu kəşf və əks et­di­rə bilmişdi. Qardaşına, onun adına dərin hör­mət və ehti­ram, insanlara məhəbbət. Jəmil Vaqifin daxili alə­min­də­dir. Jəmil milli saflığını, qüdrətini indi də qardaşının varlı­ğında zühur etdirir. Vaqifin insanlara qayğıkeşliyi aşağı­dakı söz­lərdə daha aydın, daha dəqiq, daha saf və səmi­mi əks olunmuşdur: Gərək biləsən jamaatın süfrəsində bişmişini də çiyini də…» «lap ölüm bahasına» olsa da jamaatın istəyini ye­rinə yetirəsən. Bunu səndən heç kim­sə xahiş etməli deyil, çün­ki «Jəmil heç xahiş edilmədən insanları ölümdən qurtarıb vida edib son kərə səngərə. «Buna görə də heç bir «olmaz», «dü­zəl­məz», «yoxdur», «bəlkə» sözlərini dilinə gətirməyəsən sən gərək».

Vaqifin heykəllə bağlılığı yalnız işlə, ijtimai həyat mə­sə­lələri ilə əlaqədar deyil. Onun ürəyi heykəllə bağlı köy­rək hisslər ilə doludur. Bəzən o, heykəlin həqiqətən janlı olduğuna inanır. «Mən də qonaq gələndə istəyirəm ge­dim çağıram. Sözüm yerə düşər deyirəm, birdən gəlməz insafsız. Ürəyimdə «toy» sözü partlayır görəndə ona la­yiq­li bir qız. İşləyirəm hamı kimi…»

Əlinin bu əsəri də yeni bədii ifadə vasitələri ilə zən­gin­dir. Adi vəziyyətlərdə çox hallarda «ürəyimdən «toy» keçir» şəklin­də işlənən ifadə psixoloci məqama görə toy partlayır forması al­mışdır. Burada da iki məqam yada dü­şə bilər: çəkilməsi çox ağır olan dərdin güjündən partla­maya düşmək, yaxud sevinj­dən partlayışdan ətrafa sə­pə­lənən yüz rəngli fişənglərin doğur­duğu əlvan gözəlliyin gətirdiyi bəxtiyarlığa dalmaq.

Əli Vaqifi oxujularına hörmət və məhəbbətlə təqdim edir. Əlinin xoşuna gələn raykom katibi dünyanın ən xoş­bəxti olmalı idi. Çünki Əli müasirləri arasında ən saf, ən pak şair idi; onun ürəyinin güzgüsü də ən təmiz, ən düz­gün əks etdirən güzgü idi. Vaqif də həmin aynada özü­nün əsl siması ilə görünür.

Heykəllə bağlı fikirlər, dərdlər bütün ailə üzvləri ara­sın­da bölünmüşdür. Fikri-zikri heykəlin yanında olan Va­qif anasının Jəmillə bağlı dərdlərini həssaslıqla duyur və bilir ki, qəm-qüs­sənin ən ağırı onu dünyaya gətirən ana­nın çiyinlərindədir. Şair Vaqifin gözlərindən oxuyur: «Anam, dərdli qarı az qala çarşa­bını açıb saxlamaq is­tə­yir Jəmilin başına yağan dolunu, yağışı, qarı. Elə əli ürəyinin üstədir. Gah deyir ki, «qaranlıqdır Jəmil darıxar», gah da «ona soyuqdur, istidir».

Heykəlin anası. Heykəlin anası zəhmli, zabitəli qadın­dı – nüfuzlu baxışları iliklərə işləyən, iri gözlü, qarabəniz bir qadın. Bu keyfiyyətlər onun qonaqpərvərliyinə xələl gətirmirdi. Qona­ğa xüsusi diqqət, qayğı onun simasından əksik olmurdu. Bu­nun­la belə ona xüsusi ehtiram əlaməti olaraq adam özünü yı­ğışdırır, bir qədər çəkənək olurdu. Yaddan çıxara bilmirdi ki, bö­yük çinarın yaxınlığında hey­kəli qoyulmuş şəhid qəhrəmanın anasıdır. Yaddaşım xə­ya­nət etmirsə, taxtın üstündə əyləşmişdi. Sonralar onu xəyalıma gətirəndə at üstə oturub yan-yörədəki­lərə gös­tərişlər verən xan arvadlarına oxşadırdım. Oğlunun ölü­mü ona nejə təsir etmişdi, bunu dəqiq bilmək çətindi. Sima­sın­da kədər, qürur vardı. Bir şeyi dəqiq bilirdim: fə­ra­rilərə, fərari­li­yə qarşı amansızdı… Əli onu nejə gör­müş­dü, bilmirdim. Anjaq poemanın 3-jü fraqmenti «Ana­lar dünyası», 4-jü fraqmenti «Ananın şifahi gündəliyi», 5-ji fraqmenti «Qonşulara təsəlli» ad­lanır. Əlinin heykəlin anası barədəki təsəvvürləri bu fraq­mentlərdə öz əksini tapmış olmalıdır. Əvvəljə Jəmilin anasının da daxil oldu­ğu ümumiləşdirilmiş bir ana dünyası verilir; göy də, yer də gözəl olsalar da, hər yana işıq, isti, ətir yaysalar da, in­sanlara, xüsusən uşaqlara yaşamaq, böyümək üçün hər jür şərait yaratsalar da, fərdi olaraq onların heç biri­nin qayğısına qalmırlar və sanki deyirlər: «hər şey yarat­mışıq sizin üçün, ge­din yaşayın». Doğrudur, analara «göy də, yer də gözəldir, amma ana qəlbitək heç biri uşaq­ların dərdi-qəminə yanmır və buna görə də analar nə yerə inanır, nə də göylərə… Və buna görə də onların, anaların qayğıları, ürəkləri, arzuları yuxarıda yeni göyü, aşağıda yeni yeri olan məxsusi dünya yaradıblar – öz övladları üçün – analar dünyası. Analar bu dünyanı ürək­lə­rinin ən sevimli, ən titrək, ən müqəddəs guşələrindən ətir, işıq, rəng, hava alıb yaradıblar. Əli anaların xəyali kiçik dünyasına böyüdüjü şüşə ilə baxır. Anaların dün­ya­sı yaratdıqlarından min dəfə, on min dəfə böyük görünür. Onlar göy üzünə yeni bir göy, yer üçünə yeni bir yer çək­dilər. Analar, özləri yaratdıqları bu dünyaya atılan daş­dan, oddan kəsəkdən uşaqlarını qoruyar. Bu dünyanın «ətrafı arzu, qayğı hasarlı»dır. Bu müqəddəs dün­ya «saf təbəssüm sərhədli»dir. Onlar oğulları uja boylu böyü­dür və bilmirlər ki, Fürerin gülləsi uja boylunu tez tutar. Ana «bilmir ki, gen sinəli, enli kürəkli olsa əziyyət çəkmə­yəjək düş­mənin snayperi. Enlikürək, uja, mərd, oğul bö­yüdüb ana, sən demə kömək edir ölümə!». Şair 4-jü fraq­mentdə bilavasitə ana­nın ruhi və mənəvi aləminin təsvirinə keçir: «Ana gündəlik yazmır, əvvələn yaza bil­mir, sonra ki, nəyə lazım yaddan çıx­mazlar haqda?!»

Qəlbindən keçənləri kağıza düzmək ananın özü üçün çətin və qələməgəlməzdir. Bir məqamda ki, doğumla ölüm arasında bir millimetrlik də məsafə qalmır, belə du­yumu, belə xəyalı, belə xatirəni kağıza köçürmək imkan xarijindədir. Doğumla ölümün bir nöqtədə birləşməsi, gö­zəgörünməz atomun iki qütbü – eyni gözəgörünməz­lik­də zühurunu sözlə ifadə etmək müşküldür. Bütün qar­maqarışıq duyğuların sapa düzülməsinə bəlkə şairin qüv­vəsi çata, ananın mürəkkəb təəssürlərinin, heç olmasa, nisbi şəkildə ifadəsi üçün şair onun köməyinə gəlmə­li­dir. Belə çətin məqamların ifadəsinin əsl ustası olan Əli Kə­rim yenə oricinal boyalar tapır: «Bir də ana qəlbinin, mü­qəd­dəs yad­daşının yoxdur əvvəli, sonu. Yaxşı sücetli şeirə, novellaya, romana Allahı sevərsiniz, oxşatmayınız onu. Oxşamır da axı o! Bir də görürsən ana yuxusunda bir totuq «yeməli uşaq» görür. Elə həmin uşağı həmin vaxtda Polşada vuruşan qoçaq görür. Əmib doymamış uşaq faşist ilə vuruşur – fris ilə vuruşur, Atıb dodaqlarından süd rəngli tə­bəs­sümü yanan hirslə vuruşur».

Telepatiya analarda güjlü olur. «Totuq yeməli uşaq» xatirə ilə bağlıdırsa Jəmilin döyüşü, dara düşməsi məhz telepatiya ilə əlaqədardır. Analar bütün övladlarını sevir; burada müqa­yi­sə­yə, «kimi və ya hansını» daha çox se­vir»ə ehtiyaj yox. An­jaq analar həmişə daha çox zəifin, daha çox yoxsulun və ha­mı­sın­dan da daha çox darda olanın dərdini çəkir, hər zaman güllə qabağında olan Jə­mil barədə ana daha çox düşünür. Nə­zərləri gözü önün­də olan balalarının başına çevrilib uzaqlara, çox uzaq­lara gedir… Bəzən ana ən çox günahkar saydığı «Hitleri bo­ğub atır qüvvətsiz əlləriylə Quranın «öldürməyin!» - ya­zı­lan ayəsinə».

Anaya Jəmildən birjə xatirələr qalıb, güllələr açı­lan­da bu xatirələr də qırılır. Nejə qırılır? Bəs bunun bənzət­məsi hanı? (Na­zim Hikmət küçələrin kimsəsizliyini ox­şat­maq üçün boşluq­dan bənzətmə tapardı «küçələr bom­boş­dur jibim kimi»). Əlinin bənzətməsi ağılagəlməzdir, şirin xatirələrlə, uşağın yenijə dil açması prosesi ilə. Qor­xunj məqamda «xatirələr qırılır Jəmilin körpəlikdə quraş­dırıb bir kəlmə etmək arzuladığı şirin hejalar kimi. Körpə hejalar kimi, körpü hejalar kimi. Jəmil bir an için­də ja­van bir oğlan olur. Polşada qan içində Jəmil qəhrəman olur».

Ana üçün hər gün Jəmil yüz yol doğulur, yüz yol kör­pəlikdən gənjliyə yüyürür, gündə yüz yol qəhrəmanlıq göstərir, və… gündə yüz yol da ölür. Və sonunjunu xatır­lamaq ana üçün yüz yol ölüb-dirilməyə bərabərdir. O ana ki, Əli tanıyırdı və o ana ki, mən tanıyırdım onda bütün əzablara dözmək qüd­rəti vardı.

Əvvəl ümumidən fərdə – Jəmilin anasına keçid edən şair ana haqqındakı sonunju fraqmentdə yenidən fərd­dən ümu­mi­yə keçir və burada Əli Kərimin ümumiləşdir­mə istedadı parlaq zühur edir:

Eh analar,

oğlu üçün

heykəltaraş,

rəssam olan,

Məhəbbətdən ilham alan

Gərək sizi hər bir zaman

İlahətək

yad edələr,

hey analar,

Ey analar!

Ey analar!

Heykəlin atası. Bir dəfə Bakıda olarkən Sabirin ata­sının xəstəxanada yatdığını eşitdim. Sabirlə bərabər yo­luxmağa get­dim. Qarayanız, arıq kişi idi. Mülayim adam­dı, çox söhbətjildi. Şirin danışırdı. Olmuşlardan, keçmiş­lərdən söhbət açmışdı. Da­nışdığından aza qane olan adam təsiri bağışlayırdı. Belə ya­dım­da qalıb heykəlin ata­sı. Bilmirəm Əli onu neçə dəfə görüb söh­bət eləmişdi. Poemada atanı iki-üç dəfə anıb. Əgər ana hey­kələ «qoy açıq deyim, sözüm sənə giledi, gərək sən elə bir­ba­şa evimizə gələydin» söyləyirsə, ata keçmişləri yada sala­raq yenə qəhrəman oğlunu uşaq zənn edərək özünə­məxsus şə­kildə məzəmmətlə dillənir: «İndi böyük bir kişisən, mən qoja­yam, məndən yaxşı sən bilirsən hər işi sən. Jəmil, xırda uşaq­sanmı qışqıram ki, axşam oldu, oynamısan, yorulmusan, bəs­dir, Jəmil. İndi isə sən özün bil, mən deməyim yaxşı deyil».

Heykəl ailə üzvləri üçün həm rahatlıq, həm də nara­hatlıq mənbəyidir. Lakin eyni zamanda heykəl dirilik rəm­zi­dir. Şair öz heykəl qəhrəmanına bütün ailə üzvlərinin nəzərləri ilə baxmaq istəyir.

Heykəlin kiçik qardaşı. Sabir Əhmədov (Azərbayjan xalq yazıçısı) gənjlik illərində doğma rayonu Jəbrayılda müəllimlik edərkən birinji katiblə münaqişəyə girişmiş, Bakıya köçməli olmuşdur. Burada o, «Ədəbiyyat və injə­sənət» qəzetində ədə­bi işçi vəzifəsində işləməyə başla­mış, Yazıçılar İttifaqının ilk par­tiya təşkilatı katibi seçilmiş, ağsaqqalların, o jümlədən, çal­papaqların intriqaları nəti­jə­­sində yaranmış vəziyyətdən yaxa­sını qurtarıb, sırf ya­ra­dıjılıqla məşğul olmaq üçün üzərində ta­butlar üzən Ya­samal gölünün yaxınlığında Xruşşov zamanı ti­kilmiş sadə bir binanın sonunju – beşinji mərtəbəsində (Allaha ya­xın) adi, kasıb bir mənzildə məskən salıb, bir-birinin ar­dın­ja jəmiyyətin, dövlətin xəstəliklərini, yaralarını aşkara çıxaran qal­maqallı romanlar yazmaqdadır. Və Sabirə elə gəlir ki, bu dün­yanı düzəltsə onun kitabları düzəldəjək; anjaq o bilmir ki, bu … dünya əyri (kəj) qabırğadan ya­pılıb, düzəltmək istəsən qı­rı­lajaq, özbaşına da buraxsan, daha da əyiləjək…

Heykəlin kiçik qardaşının kiçik oğlu. Sabirin oğlu Mə­həm­məd evdə qalmağı şəninə sığışdıra bilməyib orduya getdi. Biz­nesin var qüvvə ilə şirnikləşdirildiyi bir vaxtda Vətəni müdafiəyə çağırışlar çox solğun görünürdü. Şə­hid­liyi min bir gözəl sözlərlə ilahiləşdirən mənsəb sahibi kişilər nədənsə doğma övladlarını bütün qüvvələri ilə bu ilahi nemətdən mühafizə edirdilər (xarij­də, ali məktəb­lər­də, xəstəxanalarda və sairə yerlərdə). Belə və­ziyyətdə vətəni qorumaq üçün ordu sıralarına getmək özü igidliyə bərabər, jəbhəyə getmək isə əsl qəhrəmanlıq hesab olun­malı idi. Boyda-buxunda, surətdə seçmə gözəl oğlan olan Məhəmməd də orduya getməyə bilərdi. Buna vasi­tələr də ta­pı­la bilərdi. Lakin onların nəslində belə övladlar olmamışdı. Am­ma heykəl vardı. O, balaja vaxtı da yəqin Jəbrayılın mərkə­zin­dəki heykəl əmi ilə də çox qarşı-qar­şı­ya dayanıb söhbət elə­mişdi. Məhəmməd yəqin nənəsi­nin fərariliyə nifrət etdiyini də bi­lirdi.

Məhəmmədin ata-ana yurdu Jəbrayıl rayonu düşmən əsa­rətinə düşmüşdü, qohum-qardaşlar evsiz-eşiksiz qal­mışdılar – içindən də daim səs gəlirdi: «Sən getməlisən, sən də getmə­sən kim gedəjək?» Getdi və… bəlkə onu düşmən əsarətində qalmış heykəl səsləmişdi. Gənjədən. Jəbrayıldan keçən güllə, Bakıda bütöv nəsli yaralayan güllə Jəmilin uzaq Polşadakı mə­zar daşından qəlpə qo­pardı, qəhrəman heykəli də diksindirdi…

Uşaq vaxtı «balaja prins» adlandırdığımız Məhəmmə­din pak ruhu üzünü görmədiyi qəhrəman əmisinin nara­hat ruhu ilə çulğaşdı.

Oğlunu dəfn edərkən Sabirin ürəyinin sızıltısının bir uju Ba­kıda, şəhidlər xiyabanında idisə, digər uju Var­şava yaxınlı­ğın­dakı fəxri xiyabanda olmalı idi. Sabirin şə­hid dəfn etməsi birinji dəfə deyildi. Bir zaman xəbər gəl­mişdi ki, Polşanın azadlığı yo­lunda həlak olmuş qəh­rə­man­ların məzarları daha fəxarətli yerə köçürüləjək. Sabir həmin mərasimdə iştirak etmişdi… Ona elə gəlmişdi ki, Jəmil ikinji dəfə ölüb. Və ona elə gəlirdi ki, Jəmil indi ölüb. Və o, yenijə ölmüş doğmasını dəfn edərkən hansı hissləri keçirirdisə indi də həmin dərdlər, ələmlər içində idi. Jə­milin «birinji ölümündən» çox-çox illər keçməsinə baxmayaraq hər şey təzələnmiş, ürəyinin başı yenidən qanamışdı.

Gözəl Məhəmməd, Bakıda fasilələrlə olsam da, göz­lərim önündə böyümüşdü, mənim üçün bu ölüm izsiz ke­çə bilməz­di. Mənim nəzərlərimdə Jəmillə Məhəm­mə­din məzarları ara­sın­da məsafə yoxa çıxmışdı, bu məzar­lar birləşib bütöv­ləşmiş­di. Məhəmməd bu dünyadan na­kam getdi, mən onu az qala körpə zənn edirdim və bir­dən yadıma düşdü ki, Məhəmməd bu dün­yadan köçəndə əmisi Jəmildən beş-altı yaş böyük idi. İlahi, sən zamana, zəmanəyə bax! On doqquz yaşlı Jəmil Polşaya qədər neçə min kilometr yolu döyüşə-döyüşə piyada keçmişdi, hər gün, hər saat ölümlə üzləşə-üzləşə, keçib getmişdi, uşaq­lıqdan, ilk gənjlikdən, javanlıqdan aralana-aralana keçib get­miş, tam kişi həddinə çatmışdı; yoxsa on doq­quz yaşlı gənj qürbət eldə bir rota əskəri öz arxasınja nejə apara bilər və nejə misilsiz şüjaətlər göstərə bilər­di? Görünür, Jəmil həlak olandan sonra doğmalarının nə­­zərlərində böyüyüb yaşlanmaq­da davam etmişdir. Jə­mil daha sərt zəmanənin övladı idi və bir də Jəmil saf və təbii romantiklərdən idi. Şəhərlərin bir çox bijləşmiş uşaq­larına nisbətən dəmir yol stansiyalarından aralı ra­yon­larda böyüyən təmiz kənd uşaqları əllərinə düşən ki­tabları udum-udum içir, inana-inana mənimsəyir, onlar­dan gələn fi­kir­lər qana keçib damarlarından axırdı; tez-tez fasilə verən, lent­ləri qırılan, səsi xırıltılı filmlər də mö­jüzə kimi onları öz ağuşuna alırdı. Jəmil tək deyildi. Belə romantiklərdən qəribə taleli biri də vardı.

Heykəlin dostu. Poemanın 7-ji fraqmenti «Adsız qəh­rə­man» adlandırılmışdı. Vaxtilə Jəmilin rotasında olmuş, onunla çiyin-çiyinə döyüşmüş, vətənə sağ-salamat qayıt­mış Əhmədin jəbhədə döyüşlərdə fövqəladə igidliklər göstərmiş olduğunu kimsə bilmir. Onun sinəsini bəzəməli olan samballı ordeni də yoxdur. Onun qəhrəmanlığını bi­lən yeganə adam Jəmil olub, onun da özü qalıb qürbət torpaqlarda, adı qayıdıb vətənə. Heykəl isə heç kəslə söh­bət etmək iqtidarında deyil. Jəmilin heykəli ilə yalnız onu tanıyanlar məhrəm mövzularda söhbət eləyə bilərlər. Əhməd isə hədsiz təvazökar şəxsdir və özü ba­rədə, heç olmasa, ən yaxın adamlarına belə bir kəlmə də da­nış­­ma­yıb. Əli bu qəhrəmanın portret jizgilərini nisbətən təfər­rüatlı verməyə ehtiyaj duymuşdur. Onun sifəti, siması qəhrə­manlıq haləsində olmadığına görə daha aydındır. «İri qara göz­ləri – ürəyinin güzgüsü, sifətində sən de­yən, yox qoçaqlıq jiz­gisi. Dava jəhənnəmi də qova bilməmiş qəti üzündəki çox zərif həlim ifadələri. Var hamıyçın gözündə mehribanlıq səhəri, kim baxsa söyləyər ki, gör­müşəm bu surəti».

Bu, Əhmədin xarakterinə uyğun zahiri portretdir. Şair təhki­yəsini davam etdirə-etdirə onun daxili portretini də çəkir: «Yox heç kimdən rijası, xahişi, təmənnası, var çiy­nində Jəmilin çiy­ninin xoş təması. Kənddə bir kəs də bil­mir o, vuruşmuşdur nejə, fris öldürüb nejə. Ağır, ya asan idi onunçun hansı vuruş. Bilən yoxdur. Yerlilər birjə şeyi bilirlər ki, o hər an qəhrəman dostu ilə bir olmuş ki, onunla ayrılıb gözüyaşlı bir səhər. Niyə dinmir bu adam, gördüyünü danışmır, etdiyini danışmır? Reyxin paytaxtı­na­jan getdiyini danışmır? Tanıyırlar ki, həlim, gözəl bir insandır o. Amma bir kəs də bilmir mükafatsız igiddir, adsız qəh­rəmandır o. Adı jəbhədə qalmış həlak olanlarla bir».

Müharibə insanların sifətlərindəki jizgiləri də dəyiş­di­rir, sərtləşdirir, jodlaşdırır, onların xarakterinə güjlü təsir edir. «Müharibə jəhənnəmi» Əhmədə təsir göstərə bil­mə­mişdir. Bir­jə sanki adamayovuşmaz olub Əhməd. Onu çox zaman Jə­milin heykəli boylanan bağçada gör­mək olur. O, mehrini bura salmış, özünü buraya bağ­ban «təyin etmişdir». Əhməd gejə-gündüz güllərə, çi­çək­lərə xidmətdədir. Əkdiyi, bejərdiyi hər bir gül kolunu jəbhədə itirdiyi dostlarından biri zənn edir. Onun fikrinjə, Jəmil bağçada tənha deyil, «gül heykəllərin» əhatə­sin­­dədir. «Əhmədinsə qəlbində sönüb tükənmir həvəs, gül­lər az­ja solanda dərdə düşüb üşünür, bu güllər dostları­mın hey­kə­lidir… düşünür. Qarşılayıb burada hər açılan sə­həri, heykəlləri səsləyir, heykəlləri bəsləyir, böyüdür heykəlləri…»

Ürəyində güllərlə, çiçəklərlə söhbət edən Əhməd on­la­rın səslərini eşidir, hələ bu azmış kimi «səslərin rəngi­ni» də görür. «Güllərin səsi rəng-rəng: birininki qırmızı, birininki çəhrayı…» Bu səsləri eşitmək, bu rəngləri gör­mək, bilavasitə Jəmilin hey­kəli ilə söhbət eləmək bir çoxlarına qismət deyil. Jəmillə bağlı fikirlər, xatirələr, qəhrəmanın fövqəladə igidlikləri, şəxsən dai­ma onun ya­nında olması, söhbətləri, əmrləri və başqa dav­ra­nışları Əhmədə imkan verir ki, dostu və komandirinin səsini eşit­sin. Anjaq Jəmilin səsində yumşaq məzəmmət not­ları var­dır: «…Ay janım, ay mənim dəstəmdəki istəkli qəhrəmanım, görmədim sənin təki gözü tox, təvazökar. Amma mənim yenə də sən dostuma sözüm var. Sən niyə utanırsan, sən nədən çəkinirsən? Şöhrətdən çəki­nirsən?»

Jəmil elə bil Əhmədin mükafatsız, adsız qalmasından bir xəjalət hissi keçirir, ona görə də istəyir ki, nə olursa-olsun Əh­məd əsl həqiqəti hamıya bildirsin. «Həqiqəti aç danış bilsinlər ki, döyüşdə Jəmil də tək olmamış; dost­la­rının əlindən şan-şöhrəti almamış, Jəmil burada təkjə heykəl olub qalmamış…»

Əhməd bir kəndin azad olunması uğrunda təkbaşına dö­yüşməli olmuş və bu vuruşmada fövqəladə igidliklər göstər­miş­dir. Lakin onun qəhrəmanlığı unudulmuş, öz qiy­mətini alma­mış­dır.

Əli müəyyən parçanı komandir-əsgər dialoquna çevi­rir – daha doğrusu, keçən dövrün, zamanın atmosferini bərpa et­mək yolu ilə inandırıjılığı artıraraq söhbəti xəyali­likdə gerçəkliyə köçürməyə nail olur. «Sənin heç bir əm­ri­ni yerə salmamışam mən, qəm eləmə nə olsun orden almamışam mən. Rahat ol ay əzizim, barı heykəlliyində».

Burada sıravi Əhmədin dilindəki «əmr» sözü elə indi də Jə­mili özünə komandir hesab etməsini, özlərinin də diri olmalarını göstərir. Və əlavə olaraq, sözgəlişi Jəmilin xarakterinin onun daim işdə, əməldə olmasını göstərən «rahat ol əzizim, barı hey­kəlliyində» ifadəsi Jəmilin nara­hat xasiyyətini bir qədər də əya­ni­ləşdirir.

Və Əhmədin javabı da Jəmil üçün qaneediji deyildir. O, təkidlə davam edir: «…Uşaq olma, belə qalma. Qal­san unu­du­luş­da demək sənin əlində bir düşmən də öl­məyib. O, kəndin əs ladı sakinləriylə birgə öz yurduna gəlməyib, qazandığın sükut­da gül balalar gülməyib… İyir­mi ildən də çox sən yiyəsini səs­lər. Yoxsa açmaq ayıb­dır, yoxsa o kənddə hələ dava qurtar­ma­yıbdır?! Girib unudulmuş göz görməz zülmətinə, əlinlə xət çək­misən sən öz mətanətinə. Bu dərd məni öldürər, bu sər məni qurudar».

Burada heykəllə Əhmədin dialoqu bitir və poemanın so­nu­na doğru heykəlin katib qardaşı misralar arasında yenidən zü­hur edir. İttifaq hərbi nazirliyinin arxivlərinin hansı künjündənsə qəhrəmanın qəhrəmanlığına şəhadət verən batıb qalmış sənəd tapılır və bunun mücdəsini Əh­mədə heykəlin qardaşı verir.

Və burada müəllifin özü də üzə çıxır, yaxşı mənada «repor­tac-poema» ünsürləri də görünməyə başlayır: «Bir neçə il sonra Jəbrayıla gəldim. Katibi otağından çıxanda tuta bildim. Keçdik içəri, oturduq. Danışdı bu adsız qəhrə­mandan, qəhrəmanlığın­dan. İyirmi il ayrı yaşamış sadə bir insandan. Ayağa qalxdım, Jəmilin heykəli olan bağa baxdım. Gördüm oradadır, əlində də bel var. Söykənib Jəmilin heykəlinə, durub yanaşı, uzaq Pol­şaya baxırlar».

Fikirləşirsən, Jəbrayılda hamı jəmillərə söykənsəydi, Jəmil ürəkli olsaydı, Jəmil qeyrətli olsaydı, bəlkə də şə­hə­rin aqibəti belə də ajınajaqlı olmazdı, heç olmazsa, hər şey mütəşəkkil­liklə yola verilərdi. Əsl qəhrəmanlara rişxənd edən, utanmaz-utanmaz özlərini «jəbhə» sözü­nün quyruğuna qoşan mənsəb­pə­rəstlər Jəbrayılı qoyub qaçdılar… Birjə Jəmil qaldı. Alman­lara əsir olmayan Jə­mil neofaşistlərin əsirliyinə düşdü. Lakin Jəmili düşmən­lər əyə bilməzdilər, onu yalnız sındırmaq müm­kündür. Və adama elə gəlir ki, əhmədlər son davaya qədər sa­lamat qalmış olsaydılar, doğma şəhər uğrunda təzə faşistlərlə döyüşlərdə şəhid olajaqdılar.

Poemanın finalından məlum olur ki, Əli Kərim adsız qəh­rəman mövzusunu Jəbrayıla son gəlişində kəşf et­miş­dir. O, hə­min obrazı Jəmillə, Vaqiflə üzvi surətdə əla­qələndirmək, onu da həmin səviyyədə janlandırmaq üçün gərgin yaradıjılıq əməyi sərf etmişdir. Heykəlin dos­tu heykəlin özünə layiq oricinal bir şəxsiyyət kimi janlan­dırılmışdır.

Poemada onunla bağlı hissələr sanki birnəfəsə yazıl­mışdır. Əli Kərim, ümumiyyətlə, bu əsərə olduqja güjlü poe­tik enerci sərf etmişdir. Axı bu «İlk simfoniya» kimi ta­nış, işlənmiş, məh­rəm mövzu deyildi. Əli Kərim poemanı fraqmentlərə bölərək, özünə sərbəstlik təmin etmiş, hadi­sələri konkret sücet çərçi­və­sinə salmamışdır.

Poemada tam gözəgələn sintaktik sərbəstlik hiss olu­nur, fikrin söylənmə tərzi xeyli yeniləşmişdir. Əli mütə­ma­di olaraq iş­lənmiş deyim tərzlərindən yaxa qurtarmağa çalışırdı.

Heykəlin qardaşı ilə Əli Kərimin son görüşü. Bakıda idim. Sabirlə telefonlaşdım, Əlinin xəstəliyini xəbər ver­dim, ondan da ondan da ürəkaçan söz eşitmədim, «Vaqif də xəstəxanadadır» - dedi. Sözləşdik ki, elə həmin gün əvvəljə Əlini yoluxaq, sonra da Vaqifə baş çəkək. Gü­nor­tadan sonra taksidə Əligilə yola düşdük. Əlinin yeni mənzilinə mən həmişə xiffətlə gedirdim. Və çox zaman da «Vaqif» tamaşası yadıma düşürdü. Həmin ta­maşanın pərəstişkarı deyildim (əsərin özünü oxumağı daha çox xoşlayırdım). Anjaq yadıma uşaqlıqda gördüyüm zindan səh­nəsi gəlirdi. Zindan rəssamın duyumunda yerin təkin­də olduğu kimi görünməli idi. Buna görə səhnədə süni yüksəklik düzəl­dilmişdi. «Yerin təki»nə yəni zindana enən­lər altı-yeddi pilləkən aşağı düşməli idilər. Əslində isə səhnə tamaşaçıdan hündür ol­duğu üçün dustaq yenə yuxarıda görünürdü. Bəlkə bunu heç xatırlamazdım Əli­gilə gedəndə. Anjaq bu ona görə yadıma dü­şürdü ki, Molla Pənah Vaqifin adını daşıyan küçədən Əlinin mən­­zilinə getmək üçün yerin təkinə, nə az, nə çox, 27 pillə­kən düşmək lazım idi. Bu binanın arxitektorunun fan­tazi­yası müqa­bilində «Vaqif» tamaşasının rəssamının xəyalı heç nəmənə idi. Maşın indi yenə Vaqif küçəsində yazı­çılar üçün tikilmiş binanın yanında dayandı. İndi biz Sa­birlə qırx arşın quyunun dibinə düş­məli idik. Yuxarılara, evi bölüşdürənlərə lənət yağdıra-yağ­dıra endik aşağı. Ümumiyyətlə, öz hisslərini büruzə verməyən Əli bizi gö­rəndə hədsiz sevindi. Bunun səbəbi vardı. O, «Azər­bay­jan» curnalından kənarlaşdırılandan sonra ittifaqla əlaqə­ləri kəsilmişdi, yoldaşları ilə də az-az görüşürdü. Xeyli söhbət­ləş­dik, olub, keçənləri yada saldıq, çoxlu çay içdik, başqa içkilərin əleyhinə də sözlər söylədik. Əli bu dəfə gümrah göründü mənə. Sabir onu yazıçılar mühitində baş verən hadisələrlə ta­nış etdi.

Nəhayət, getmək vaxtı gəldi. Əli bizi saxladı, yenə söhbət­ləşdik. Durmaq istəyəndə Əli mane olmaq istədi.

- Axı hara tələsirsiniz? – dedi.

- Heykəlin qardaşının yanına – dedim. Xəstədir.

- Mən də gedirəm!

- Sən özünə fikir ver, yaxşılaşırsan daha.

- Mən hökmən getməliyəm! – qətiyyətlə – dedi.

Əlajsız qalıb razı olduq. Mənzilindən çıxdıq. İndi iyir­mi yeddi pilləkən çıxmalı idik günəş işığını görmək üçün. Məndən ötrü bu daha çətindi. Qapı-pənjərələri nə qədər açıq qoysalar da Əlinin mənzilindən rütubət əksilmirdi. Vaqif küçəsinə tərəf divarlar sulu torpağa söykəkli ol­du­ğundan daim oradan nəm çəkirdi. Bu, kiçik körpələrin də, böyüklərin də səhhətinə pis tə­sir göstərirdi. Uşaqlar da tez-tez xəstələnirdilər. Görünür Əlinin xəstəliyi də müəy­yən qədər rütubətli hava ilə əlaqədar idi. Bu mənzil Əli­gilə neçə illərin gözləməsindən sonra verilmiş, sevinj əvəzinə dərd, kədər gətirmişdi. Vaqif küçəsi tərəfdən zir­zəmi və yalnız həyat səmtindən yerlə tən bərabər olan birinji mərtə­bə yaşayış üçün tam yararsız idi. Bu, doğru­çu, əsl poeziyanın ya­radıjısına dövrün, zəmanənin mü­na­sibətinin əyani müjəssi­məsi idi…

Nəhayət, günəşi gördük, rütubətdən xilas olduq.

Sayma-seçmə dövlət, hökumət, MK işçiləri üçün tikil­miş müa­li­jəxanada xəstələrlə görüş üçün ayrılmış vaxt çatmışdı. Yol­landıq. Həm zahiri, həm həyəti, həm də içə­risi təmiz, səli­qəli, işıqlı, müasir bina idi. Biz palataya gi­rən­də Vaqif krava­tın­da bardaş qurub əyləşmişdi. Onun belə oturuşu müasir otağa doğmalıq əks etdirən bir kolo­rit verirdi. Əlinin gəlişi onu xüsusi sevindirdi və həyəjan­landırdı. Poema üçün çox təşəkkür elədi. Əli iri gözlərini heykəlin qardaşına zilləyərək rayondakı bəzi ta­nışlarının əhvallarını xəbər aldı, işlərin gedişinə aid suallar ver­di. Əlinin marağı mənim yadıma saldı ki, o, tez-tez Gənj tama­şaçılar teatrına gedir və poemanın səhnə variantla­rını hazır­la­yırdı. Görünür, Əli mövzudan ayrıla bilmirdi. Gülüşü xəstə üçün ən yaxşı dərman hesab etdiyimdən mən də bir-iki lətifə danış­dım. Sonra şad-xürrəm Vaqif­dən ayrıldıq. Dağüstü parkın ala­qa­pısına qədər piyada getdik. Dedim:

- Taksi saxlayaq, əvvəljə Əlini qoyaq evə.

Əli injik halda gülümsündü:

- Məni qoyub harasa gedəjəksiniz, yəqin.

And-aman elədim ki, Sabir evinə, mənsə mehmanxa­naya gedirik.

- Yox – dedi – ayrı yerə gedəjəksiniz.

Mən mat-məəttəl qalmışdım, Əlidə belə xasiyyət mü­şa­hidə etməmişdim indiyəjən. Görünür, bizdən ayrılmaq istəmirdi.

Sabir dilləndi:

- Bəlkə bir az parkda dinjələk?

Elə də etdik. Biz həm də ajmışdıq. Dağüstü parkın dənizə baxan yaruslarından birində yerləşən babət ye­mək­xanaya endik. Pilləkənlərdən Əli və Sabir qol-boyun olub düşdülər, bu da mənim çox xoşuma gəldi. Bir masa­nın arxasında əyləşdik, sifariş verəndə Əliyə dedim:

- Sənə birjə stəkan «suxoy» çaxır.

- Amansızsan – dedi – həmişə olduğun kimi, istəyir­sən o bir stəkanı da içməyim.

Ovqatımız çox yaxşı olmalı idi zənnimizjə – sağımda Sabir, solumda Əli. Səmt elə idi ki, Əlini və sahili çox gö­rürdüm. Sa­bi­rə tərəf çevriləndə onun qanıqara olduğunu gördüm:

- Nə oldu sənə?

- Heç bir şey – dedi Sabir.

O, bizdən ayrı Vaqiflə heç söhbət eləmədi, həm də heykəlin qardaşının əhvalı çox yaxşı idi, bir-iki günə müalijəxananı tərk edəjəkdi. Bəs nə oldu Sabirə?!

Əliyə baxdım. Həsrət dolu nəzərləri ilə dənizə, sahilə baxır­dı, elə bil gördükləri nə varsa gözlərinə yığajaqdı. Sifətində zorla hiss edilən sarılıq sezdim və diksindim. Bir də ətrafa diq­qətlə göz gəzdirdim, çoxlarının nəzərləri var­dı Əlinin sifətində – xoş nəzərlər, məhəbbət, hörmət iz­har eləyən nəzərlər – onu ta­nıyan və sevən adamlar get-gedə çoxalırdı…

Nəhayət, durduq. Əlini ötürdük evinə qədər, daha doğ­rusu, quyunun başınajan.

Üzümü Sabirə tutdum:

- Axı Vaqif çox yaxşı idi, sənə nə oldu birdən-birə, si­fətin dumana büründü:

- Vaqifə görə yox, Əliyə görə. Pilləkənlərdən düşəndə qol-boyun olduq ha, orada Əlinin belini qujaqladım, Əli qurtarıb, üzü­nün əti aldadırmış bizi, qabırğaları sayılırdı, nəsə Əlinin xəs­təliyi ağırdır.

Sabir kənddə böyüdüyündən həyata, təbiətə çox ya­xın, çox bələd idi. Orada uşaqlar da xeyirdə-şərdə çox yaxından iştirak eləyir, müşahidələri də çox olur. Mən sar­sıl­mışdım. Qanıqara ayrıldıq. Mehmanxanada isə artıq özüm-özümə təskinlik verir­dim: «Nə olsun arıqlayıb, nə olsun qabırğaları sayılır, min dərd var, min bir də dər­man. Gənjədə yaxşı bir həkimlə danış­mış­dım. Əli yayın sonla­rında bir-iki aylığa gəlməli idi bizə, hərtərəfli müayinə olunmalıydı. Həkim ona birotaqlı palata ayırajağına, yaz­maq üçün hər jür şərait yaradajağına jani-dildən söz ver­mişdi, şeirlərinə bələdliyi vardı… Yox! Sabir yanılır! Aparajam onu hökmən… Hələ onun görəjəyi işlər qa­baq­dadır…»