Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu

6. Emosional- ekspressiv sözlərin üslubi

sinonimlərin əmələ gəlməsində rolu
Müasir Azərbaycan dilində üslubi sinonimlərin ya­ran­masına təsir edən amillərdən biri də emosional- ekspres­siv sözlərdir. Belə sözlərin ifadə imkanları bədii üslubda da­ha genişdir. Bəzi dilçilər, hətta, üslubi sinonimləri emo­sional-ekspressiv adlandırırlar. T.Əfəndiyeva haqlı olaraq yazır ki, emosional–ekspressiv sözlər həm ümumxalq dilinə məxsus ifadəlilik yarada bilir, həm də ən adi neytral sözlərdən xüsusi üslubi priyomların sayəsində emosional- ekspressiv mənada istifadə edilə bilir (22,171).

Məlumdur ki, hər bir sinonim söz məntiqi məzmu­na, üslubi və emosional xüsusiyyətə malikdir. Odur ki, üslubi sözlər həm kitab dilində, həm də danışıqda emo­sinal–ekspressivlik yaradır. “ Kitab və şifahi danışıq sözləri, əslində üslubi, yaxud funksional–üslubi çalardan başqa, həm də emosional–ekspressiv çalar ola bilər (99,88).

Emosionallığa və ekspressivliyə ədəbi dildəki sözlər malik­dir. Deməli, belə bir xüsusiyyət digər üslublardan fərqli olaraq ən çox bədii üsluba xasdır. Elmi üslubda, de­mək olar ki, obrazlılıq, emosionallıq və ekspressivlik olmur, xüsusilə də terminlərdə.

Dilçilik ədəbiyyatında emosional-ekspressiv sözlər öz se­man­tikasına görə digər sözlərdən fərqlənir, daha çox üslubi xarakter daşıyır. Odur ki, bu tip sözləri sinonim cərgəsinə üslubi sözlər kimi qəbul etmək olar:

nəhəng(n.) − giqant(kit.,eksp.) – titan ( kit.,eksp.,məc.,)

namussuz (n.) – binamus (dan.,eksp.)

adət(n.) − ənənə ( eksp.,kit.)

işıldamaq ( n.)− parıldamaq ( eksp.,kit.)

ətir(n.)− rayihə ( eksp.,kit.)

istedad(n.) – talant ( eksp.,kit.)

hərc-mərclik ( n.) – xaos ( eksp.,kit.)

vurmaq ( n.) – şappıldatmaq ( eksp.,dan.)

korazehin (n.) – korafəhm (eksp.,dan.) – key ( eksp.,dan.)

ölmək (n.) – gəbərmək (eksp.,dan.) – çezmək ( eksp.,dan.)

yaltaq (n.) – qabyalayan ( eksp.,dan.)

çirkin (n.) – murdar ( eksp.,dan.) – eybəcər (eksp.,dan.)

Semantikasına görə müxtəlif anlayışları bildirən yumşaldıcı emosional-ekspressiv sözlər də vardır:

igid(n.) – qəhrəman ( eksp.,kit.)

qucaqlamaq (n.) – bağrına basmaq ( eksp.,kit.)

danışmaq (n.) – söyləmək (eksp.,dan.) – deyinmək (eksp.,dan.)

Funksional-üslubi nöqteyi-nəzərdən emosional–ekspressiv sözlər iki əsas qrupa bölünür:

1.Ədəbi dil; 2.Danışıq dili.

Ədəbi üslubun emosional- ekspressiv leksikasına poetizm­lər və bədii nitqdə böyük yer tutan yüksək emosio­nal­lığa malik müəllif neologizmləri aiddir.

Məlum olduğu kimi, bütün poetizmlərin və müəllif neolo­gizmlərin ümumi üslubi funksiyası bədii əsərin dilini bəzəmək, onu daha zəngin , daha dəbdəbəli və daha yüksək etməkdən ibarətdir. Lakin deyilişi − aydın məzmun və xarakterindən asılı olaraq poetizmlər, personajların nitqinin xarakteristikası, müəllifin təsvir olunan obyektə və yaxud fakta emosional münasibətin qiymətinin ifadəsi, oxucuya emo­sional–ekspressiv təsir, bizi əhatə edən hadisə və əş­ya­la­­rın canlı təsviri və bu kimi daha konkret üslubi funksi­ya­la­rı yerinə yetirə bilirlər.

Emosional–ekspressiv sözlərin məhz bu xüsusiyyəti on­la­rın neytral üslubun ümumişlək leksikasından üslubi fərq­lə­rini təyin edir. Bu fərqləri əyani surətdə poetizm­lər­dən və neytral üslubun ümumişlək leksikasından təşkil olun­muş sinonimik cərgənin aşağıda göstərilən cədvəlində izlə­mək olar:

Neytral üslubda işlənən sözlər

P o e t i z m l ə r

ay allah təbiət yaxşılıq meşə yaxşılıq edən gözəllik qorxu ox sevgili dustaq qonaq çəmənlik sehrli döyüş təbiət böyüklük dostluq məhəbbət müqəddəslik sevgili nazlı təmtəraq ağıl xoşbəxtlik xoşbəxt oxşamaq batmaq yorulmaq mahnı işıq göy qoca qalib arzu istək yalan etibar vəd əlamət əzab - əziyyət yaz ürək xoşbəxtlik qələbə öpüş vuruşmaq dəniz yaşayış, həyat dost insan sinə - döş bağışlamaq

hilal xaliq – rəbb − ilahi – xuda xilqət lütf orman lütfkar hüsn dəhşət – vəhşət məhvər məhbubə − canan məhbus mehman çəmənzar – çəməngah füsunkar cəng fitrət cəlal ülfət mehr qüdsiyyət dilbər – dildar nazənin ehtişam – büsat – calal kamal – zəka – idrak bəxtiyarlıq bəxtiyar nəvaziş etmək qürub etmək (günəş haqqında) usanmaq təranə nur – ziya səma − asiman pirani müzəffər dilək kam , murad riya vəfa ilqar rəmz zəlalət bahar könül səadət zəfər busə çarpışmaq ümman ruzgar yar bəşər övladı köks əfv etmək

Azərbaycanın xalq şairi S.Vurğundan verilmış sinonim cərgələrə aid bir neçə misal fikrimizi sübut edir. Burada verilmış sözlər üslubi sinonim sözlərdir: