Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu

© N.Seyidəliyev, 2012

© «Elm və təhsil», 2012


REDAKTORDAN
Sinonimlik dilçiliyin leksikologiya, üslubiyyat, se­ma­siologiya və başqa sahələrində tədqiq olu­nur. Bu isə o deməkdir ki, sinonimlik anlayışı ge­nişdir. Sinonimlər lüğət tərkibini zənginləşdirir, baş­­qa dil vahidlərinin bir- birinə yaxın variantlarını real­laş­dı­rır, semasiologiyada isə yaxın, incə məna çalarları ya­ra­dan, eyni zamanda sözün semantikasının parçalanması və ge­nişlənməsi prosesinə xidmət edən bir vasitə kimi öyrə­ni­lir.

Sinonimlər öz potensial imkanları ilə ana dilimizin mə­na zənginliyini təqdim edir. Həm ana dilimizdə, həm də elə xarici dillərdə sinonimlərin xidməti həmin dillərin bila­va­si­tə işlənməsini intensivləşdirir.

Sinonimlər leksik-semantik kateqoriya kimi aşağıdakı cə­hətləri ilə diqqəti cəlb edir:

1. Danışıq dilini zənginləşdirir.

2. Dili incələşdirir, onun təsir gücünü artırır.

3. Mənanı qüvvətləndirir.

4.Dildə emosiya yaradır.

5. Nitq mədəniyyətində həlledici rol oynayır.

6. Fikri çatdırmaq üçün ona aydınlıq gətirir, eyni za­man­da həm də dəqiqləşdirir.

7. Arzuolunmaz təkrarın qarşısını alır.

8. Təsirliliyi artırır və s.

Yeri gəlmişkən deyək ki, dildə işlənən bütün sinonim söz­lər məna və üslub cəhətdən bir–birindən fərqlənirək 1. ideoqra­fik sinonimlərə (yəni semantik sinonimlərə) və 2. üs­lu­bi sinonimlərə ayrılır. Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun baş elmi işçisi filologiya elmləri doktoru Nəriman Fərman oğ­lu Seyidəliyevin üslubi sinonimlərdən bəhs edən bu mo­noq­ra­fiyasında da sinonimlərin xüsusiyyətləri açıqlanılmaqla ma­raq­lı mülahizələr söylənmişdir.Müəllif üslubi sinonim­lə­rin təhlilinə keçməzdən əvvəl ideoqrafik sinonimlərə ötəri şə­­kildə toxunmuş və onlardan istifadə zamanı əsas məqsəd ki­­mi fikrin dəqiq ifadəsini ön plana çəkmişdir. N.Se­yid­əl­i­yev üslubi sinonimlər barədə danışarkan gös­tə­rir ki, bu söz qru­p­ları digər sinonim sözlərdən öz üslubi xüsu­siyyətləri ilə fərq­lənir.

Monoqrafiyada müəllif üslubi sinonimləri qruplaş­dı­ra­raq təhlil aparmışdır. Bu bölgüyə N. Seyidəliyev göstərilən söz və ifadələri daxil edir: a) ülubi çalarlarına görə müx­tə­lif sözlər:- hamının işlətdiyi sözlər, ədəbi dil, danışıq dili, lo­ru sözlər, yaxud da vulqarizmlər; b) dilin tarixən ya­ran­dığı vaxtdan müxtəlif əlaqələrdə olan sözlər: köhnəl­miş və ye­ni sözlər; c) ümumxalq danışıq dilində və dialektlərdə olan sinonim sözlər: sənət - peşə ilə əlaqədar olan sözlər, jarq­on sözlər; ç) əmələ gəlməsinə görə müx­təlif sözlər ərəb, fars, rus, Avropa və başqa dillərdən alınma sözlər; d) əş­ya­nın ifadə etdiyi həqiqi mənalı sözlər və evfe­mizm­lər­dən ibarət üslubi sinonimlər e) frazeologizm­lərdən ibarət si­no­nim­lər.

N.Seyidəliyev Azərbaycan dilində olan zəngin s­in­o­nim­lər cərgəsindən faydalanmaq məqsədi ilə öz təd­qiqa­tın­da­kı faktları böyük şairimiz İ. Nəsimi dövründən üzübəri ədə­bi–bədii ədəbiyyatdan seçib götürmüş habelə folklar in­ci­lə­rin­dən, aşıq yaradıcılığı nümunələrindən, müasir dövrü­müz­də­ki dövri mətbuat səhifələrindən yararlanaraq maraqlı və el­mi cəhətdən dəyərli bir monoqrafiya yazmışdır. Yeri gəl­miş­kən deyək ki, tələbləri və səviyyəsi baxımından N.Se­yidəliyev bu monoqrafiyanı 20 il öncə dissertasiya kimi mü­dafiə edərək alimlik dərəcəsi almışdır. Əsərlə tanışlıq əsa­sında deyə bilərik ki, bu tədqiqat bugünkü dilçiliyimiz üçün yenə də faydalıdır. Araşdırma əhəmiyyətini itirməyib. elmi dəyərini qoruyub saxlayır. Məhz bütün bunları nəzərə alaraq onun çapına xeyir-duamızı verməyi lazım bildik.