Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu

Ayaq qoymaq – ayaq basmaq.

“ Axı sən də bir hərəkət eylə, bir proqresə ayaq qoy” ( M.F.Axundov), “ Basma ayağını bizim torpağa; İlandan, əqrəbdən yar ola bilməz” (S.Vurğun).

Bağrı qan olmaq (qana dönmək) – bağrı dəlin­mək.

“Ala gözlüm, səndən ayrı düşəli; Ah çəkməkdən bağrım qana dönübdür” (Aşıq Ələsgər), “Bəs olmadı, getdi yar əlindən; Həm bağrı dəlindi xar əlindən” (Məsihi).

Dili dolaşmaq – dili topuq vurmaq (çalmaq).

“...Daxilən daha narahat olan Leyləyin dili topuq vurur­du” (S.Rəhimov), “Huş başımdan çıxdı, dilim dolaşdı; Gözlərim sataşdı, buxağa düşdü” (Aşıq Ələsgər).

Qəm çakmək – qəm eləmək (etmək) – qəm yemək

“Allaha şükür, mənim kimi atan var, sən niyə qəm çəkəsən” (S.S.Axundov), “(Qönçə:) Qəm eləmə, işimiz düzələr, bir yerdə kəsbkarlıq edərik” (B. Talıblı), “ Dilə gəlib qoca dedı:- Heç qəm yemə, Nəriman; Unutma ki, belə getməz bu yaşayış, bu dövran” (S.Rüstəm).

Bu sinonim ifadələrdən başqa, aşağıdakıları da göstərmək olar: abrını almaq – abrını vermək – abrını aparmaq− abrını götürmək – abır qoymamaq − abrını ətəyinə bükmək – abrını əlinə vermək – abrını göy əskiyə bükmək; ağzını allah yoluna qoymaq− ağzını boza vermək; ağla batmaq− ağla sığmaz; ağlı azmaq – ağlı qaçmaq – ağlı çaşmaq – ağlı yerində olmamaq; atasını yandırmaq – atasına od burmaq – atasını dalına şəlləmək (şəllətmək); başdan eləmək− başdan əkmək; başı şişmək – başı qazana dönmək – başı böyümək; dərisini soymaq – dərisini boğazından çıxarmaq; kefi kök olmaq− kefi duru olmaq – kefi yerində olmaq; ləzzət almaq – ləzzət çəkmək – ləzzət aparmaq; fikrə getmək – fikrə cummaq – fikrə dalmaq – fikrə qərq olmaq – fikir etmək və s.

b) Frazeoloji sinonim ifadələrin hər ikisi müxtəlif məfhumlardan ibarət olanlar:

Ağzına gəlmək – dilinə gəlmək; altını çəkmək – ağrısını çəkmək; bəxti gətirmək – bəxtiyar olmaq; bir yuvanın quşu − bir bezin qırağı; bığyağı vermək – ağzını malalamaq – ağzına atmaq – bığını yağlamaq – bığının altından keçmək; dəli olmaq- qarğa beyni yemək; qəpiyə güllə atmaq – cibində siçan oynamaq; zəhlə tökmək – baş- beyin aparmaq; cana doymaq – zinhara gəlmək; kürkünə birə düşmək – qarnına girgi düşmək; gözü kölgəli olmaq – dili qısa (gödək) olmaq; əlini üzmək – gözünü kəsmək; xoruz quyuya baxan kimi − dəvə nalbəndə baxan kimi; xoruzunu qoltuğuna vermək – papağını qoltuğuna vermək və s.

c) Sinonim tərkibli frazeoloji ifadələr:

Ayaq basmaq – qədəm basmaq; baş sındırmaq – baş qırmaq; başa çatmaq – başa yetişmək; başına toplamaq− başına yığmaq – başına cəm etmək; başında qoz sındırmaq – təpəsində qoz sındırmaq (qırmaq); baş-başa gəlmək – kəllə- kəlləyə gəlmək; ürəyi yanmaq – qəlbi yanmaq; ürəyini açmaq – qəlbini açmaq; ev yıxmaq – ev uçurmaq – ev dağıtmaq; yaş yökmək – yaş axıtmaq; xoş üz göstərmək – xoş sifət göstərmək və s.

Üslubi sinonimlərin neytral olması, canlı danışıqda və ədəbi dildə işləndiyi kimi, sinonim təşkil edən frazeoloji birləşmələr də bu xüsusıyyətlərə malikdir. Yəni onlar da həm danışıqda, həm də ədəbi dildə meydana gəlir.

Ədəbi dildə işlənən frazeoloji birləşmələr əsasən bədii ədəbiyyatda, bədii nitqdə özünü göstərir:

Ölənə kimi (n.) - son nəfəsə kimi (əd.d),

Ölmək (n.) - qəflət yuxusuna getmək (əd.d.) - dünyadan intihar etmək (əd.d.) - dünyadan getmək (əd.d.) - vəfat etmək (əd.d.) - əbədi yuxuya getmək (əd.d. tənt.) - dünyaya gözlərini yummaq (əd.d.tənt.) - dünyaya əlvida demək (əd.d.tənt.) - əbədiyyətə qovuşmaq (əd.d.tənt.) - gözlərini əbədi (həmişəlik) yummaq (qapamaq) (əd.d.tənt.) - əcəl şətbətini içmək (əd.d.tənt.)

vəsiyyət (n.) - son söz (əd.d.)

basdırmaq (n.) - dəfn etmək (eləmək) (əd.d.)

dostlaşmaq (n.) - ülfət bağlamaq (əd.d.)

bezmək (n.) - təngə gəlmək – zinhara gəlmək (əd.d.)

yola düşmək (n.) - yola rəvan olmaq (əd.d.)

qəbr (n.) - son mənzil (əd.d.)- son məskən (əd.d.)

vurulmaq (n.) - aşiq olmaq (əd.d.şair.) - dərdindən dəli olmaq (əd.d.şair.)

Belə frazeoloji birləşmələr cümlədə və mətn daxilin­də ekspressivlik yaradır.

Frazeoloji birləşmələr ən çox xalq danışıq dilində işlə­nir. Bu cür birləşmələr personajların nitqini canlı, ob­raz­lı, koloritli və maraqlı edir.

Danışıq-məişət frazeolojiyası şifahi nitqdə üslub nöq­te­yi-nəzərindən ekspressiv üslubi çalarlar yaradır və zara­fatda, qaba-loru danışıqda, kinayə ifadə edən mə-qam­lar­da və s.-də işlənir.

Bəzi frazeoloji birləşmələr sırf danışıq dilində işlə­nə­rək neytral sözün sinonimi olur: