Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasinin nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu

AZƏRBAYCAN DİLİNİN CƏMİYYƏTDƏ İŞLƏNMƏSİ



E. ATAKİŞİYEV
N. ƏFŞARIN YARADICILIĞINDA

DİLÇİLİK TERMİNLƏRİ HAQQINDA
Açar sözlər: dilçilik, termin, formalaşma, fonetika, səs

Ключевые слова: языкознания, термин, формирование, фонетика, звук

Key words: linguistics, term, forming, phonetics, voice
Dilçilik terminləri dilçilik elminin müxtəlif sahələrinə və şöbələrinə aid söz­lə­rin birliyidir. Dilçiliyin ayrı-ayrı sahələri və şöbələri ilə bağlı anlayışları bildirən ter­minlərin cəmi, birliyi əsasında dilçilik terminologiyası yaranmışdır. Onların tə­şək­külü, formalaşması və inkişafı probleminin elmi təhlilini vermək üçün dil­çi­li­yin ayrı-ayrı şöbələri barədə söhbət açmağa ehtiyac vardır.

Dilçiliyin fonetika şöbəsində dilimizin fonetikasına aid terminlər bir sistem təş­kil edir. Bu terminlərdə fonetik xüsusiyyətlərin ümumi mənzərəsi əks olunmuş­dur. M. Kaşğarinin, V. Radlovun, L. Budaqovun, K. Foyun, M. Kazımbəyin, M. Əf­şa­rın, M. Mahmudbəyovun, S.M. Qənizadənin, N. Nərimanovun, B. Çoban­za­də­nin, S. Vəlibəyovun və başqa alimlərin əsərlərində fonetikaya aid terminlərə çox rast gəlinir. Bununla yanaşı XIX əsrdə Azərbaycan dilçilik elminin forma­laş­ma­sında Məhəmməd Əfşarın mühüm rolu olmuşdur. Belə ki, XIX əsrin ikinci ya­rı­sında məşhur dilçi və Azərbaycan dili müəllimi Xələfi Mirzə Məhəmməd Əf­şa­rın “Fənni-sərfi-türki” əsərində işlədilən dilçilik terminləri bu baxımdan maraq do­ğurur. Əsər iki hissədən ibarətdir. Birinci hissə “Fənni-sərf”, ikinci hissə “Fənni-nəhv” adlanır. “Fənni-sərf” termini morfologiya, “Fənni-nəhv” termini isə sintaksis anlayışını bildirir. XIX ərsdə yazılmış həmin əsərdə “sövtiyyat” termini fonetika mənasındadır. Sövtiyyatda səslərin məxrəcləri, onların məxrəclərinə görə bölgüsündən bəhs edilmişdir. M. Əfşar hərfləri iki qrupa ayırmış və bununla bağlı “hürufi qəməriyyə” terminlərini işlətmişdir. M. Əfşar babü-isim adlanan hissədə ümumi və xüsusi isimlərdən danışır. Ümumi isimlərin heyvan və əşya, xüsusi isimlərin Əli, Həsən, Hüseyn kimi adları bildirildiyini göstərir.

M. Kazımbəy kimi, M. Əfşar da Azərbaycan dilində ismin yeddi halı ol­du­ğu­nu göstərmişdir. Onu da deyək ki, XX əsrin birinci yarısına qədər bütün əsər­lər­də ismin yeddi halı verilmiş və onlar ərəb terminləri ilə ifadə edilmişdir. Başqa mü­əlliflər kimi M. Əfşar da morfologiyada “isim” əvəzinə “mübtəda” terminini iş­lət­mişdir. İsmin halları belə verilmişdir:

1. 
   ibtidai
   
2. 
   izafə
   
3. 
   məfuli-əleyhə (yönlük)
   
4. 
   məfuli-be
   
5. 
   məfuli-məsdur
   
6. 
   məfuli-fiyə
   
7. 
   məfuli-mə
   

M. Əfşar sifəti adlar qrupuna daxil etmiş və onu “ismi-sifət” adlandırmışdır. O, ilk öncə “İsmi-təxsir”dən (kiçiltmə bildirən sifətlər) danışmış, onun-cığ şəkilçisi ilə əmələ gəlməsini göstərmişdir.

Feldən yaranan isimləri ismi-məsdər adlandıran M. Əfşar yazmışdır: “İsmi-məsdər” o kəlmədir ki, məsdərdən hasil olan bir halı göstərən məsdərin axırıncı hərfini atıb “m” artırılır: gəlmək-gəlmə, almaq-alma və s.”.

O, felin zamanlarını belə izah etmişdir: “Zaman üçdür:

Mazı, hal, müstəqbəl. Hal (indiki zaman): oxunur, çalınır, yazıram, yazırsan. Hal-müstəqbəl hali-vəsfiyyənin axırına-acaq \\ əcək, -ar\\ -ər gətirməklə düzəlir: Gələcək, yazacaq, yazaram, yazarsan, yazar, yazarıq, yazarsız, yazarlar.

M. Əfşar felin arzu formasını “feli-təmanna” adlandırmışdır. O, kitabında A. Bakıxanovdan, Ə. İrəvanidən tutmuş bir çox Azərbaycan dilçiləri kimi isim, fel və sərh/hərf adı ilə mübtəda, xəbər və ikinci dərəcəli üzvləri nəzərdə tutmuşdur. M. Əfşarın kitabında da ismi-mübtəda, fel-xəbər sərhədləri müəyyənləşdirilmışdir. Sərf, hərf və başqa cür adlandırılan ikinci dərəcəli üzvlər də qarışdırılmışdır. Məs: M. Əfşar “sərf” dedikdə “qoşmanı”, bəzən də fel formasını nəzərdə tutmuşdur.

Əsərdə “Tərkibi-izafi” adı ilə söz birləşmələrinin ətraflı şəkildə izah edildiyini görürük. Cümlə növlərinə toxunan M. Əfşar “Əl-münhəmat və əl-ədavət” başlığı altında sual cümlələrindən söhbət açmışdır.

Beləliklə, Əfşar yaradıcılığında işlənən dilçilik terminləri mənşə ba­xı­mın­dan təhlil edilmişdir. Təhlil nəticəsində aydın olur ki, bu dövrdə işlənən ter­min­lə­rin çoxu ərəb mənşəlidir. Ona görə də terminlər sonrakı dövrlərdə dilimizdən çıx­mış yeniləri ilə əvəz olunmuşdur.