Azərbaycan nağillari haqqinda düŞÜNCƏLƏr azərbaycan nağillarinin obrazlar sistemi

>><təmtəraqlı ><üslub, ><ahəng ><yoxdur. ><Hadisələrin ><inkişafmda ><dialoqlar ><üstünlük ><təşkil ><edir, ><nəzm ><parçaları ><da ><nağıla ><xüsusi ><bir ><ahəng ><verir, ><nağilin ><ümumi ><məzmununa ><xələl ><gətirmir.>

<Vəhşi ><heyvanlarla ><digər ><heyvanlarin ><qarşıdurmasmı ><əks ><etdirən ><nağıllarda ><hadisələr ><vəhşi ><heyvanlarin ><deyil, ><əks ><tərəfin ><üstünlüyü ><ilə ><sona ><yetir. ><«Şəngülüm»><><«Şüngülüm»><>< ><«Məngülüm» ><nağilinda ><da ><bu ><cəhət ><özünü ><qabarıq ><şəkildə ><göstərir, ><keçi ><qurdla ><mübarizədən ><üstün ><çıxır. ><Çünki ><onun ><mübarizəsi ><xeyirə ><əsaslanır, ><o ><öz ><balasini ><xilas ><etmək ><üçün ><qurdla ><ölüm><dirim ><savaşma ><başlayır ><və ><qurdu ><öldürüb, ><balasini ><onun ><qarnmdan ><çıxarır.>

<Deməli, ><belə ><bir ><sonluq ><təsadüfı ><ola ><bilməzdi. ><Daha ><doğrusu, ><bu ><süjetin ><əsasmda ><qədim ><görüşlərin, ><inamlarin ><olduğu ><nağilin ><məhz ><bu ><cür ><bitməsinə ><zəmin ><yaradır. ><M.Seyidovun ><bu ><nağıl ><haqqmdakı ><qənaətləri ><bir ><çox ><nağıllar ><kimi ><«Şəngülüm><,>< ><Şüngülüm, ><Məngülüm» ><nağılının ><əski ><inam ><və ><görüşlərdən ><qaynaqlandığmı ><söyləməyə ><imkan ><verir. ><Müəllif ><«Yaz ><bayramı» ><əsərində ><yaz ><bayraminin ><mifoloji ><köklərini ><axtarır, ><ilkin ><görüşlərin ><özülünün, ><mayasinin ><təbiətdə ><olduğunu, ><yazm ><və ><onım ><istisinin ><gəlişinə ><Xızıır ><(Xızır ><Ilyas), ><Kosa-Kosa ><törəni ><ilə ><yanaşı ><«Şəngülüm>< ><Şüngülüm, ><Məngülüm» ><nağılının ><da ><yaranmasinin ><təsadüfı ><olmadığmı ><ehtimal ><edir.>

<M.Seyidov ><türk ><xalqlarinin ><yazda ><evlənmə ><ilə ><bağlı ><oyunlarindan ><birinin ><də ><böri ><(qurd) ><və ><keçi ><(qoyun) ><oyunu ><olduğunu, ><bu ><oyunun ><vaxtı ><ilə ><yazm ><gəlməsi ><ilə ><bağlı ><törən ><olduğu, ><tarixi-ictimai ><hadi><sələrin ><təsirilə, ><oyuna ><çevrildiyi, ><ancaq ><öz ><ilkin ><səciyyəsini ><saxladığmı ><da ><><irəli ><sürür ><və ><«Şəngülüm><9>< ><Şüngülüm, ><Məngülüm» ><nağılının ><yaz ><bayramı ><təqvim ><anlayışı ><ilə ><sıx ><bağlı ><olduğu ><qənaətinə ><gəlir:>>

<<«...Nağılda ><Yazla >< ><Keçi ><ilə ><Qışm >< ><Qurdun ><savaşı ><verilir. ><Qurdun ><yazm ><ilk ><aymda, ><havalar ><hələ ><soyuq ><ikən ><Keçinin ><balasini, ><başqa ><sözlə ><desək, ><yazm ><ilk ><aymı ><«yeyir»><>< ><onu ><soyuğa ><tutur. ><Ancaq ><Keçi >< ><Yaz ><güclənəndən ><sonra, ><o><>< ><vuruşda ><qurdu ><yenir >< ><məhv ><edir. ><Keçi ><yazm ><ilk ><aymı ><Qurdun >< ><Qışm ><qarnmdan ><çıxarır.>

<... ><Yazla ><qışm ><mübarizəsi ><başqa ><türk ><xalqlarinin ><da ><yaradıcılığmda ><öz ><əksini ><tapmışdır. ><Salardakı ><«Munqıs ><Kardjax» ><nağılı ><buna ><misal ><ola ><bilər. ><Nağıl ><«Şəngülüm><9>< ><Şüngülüm, ><Məngülüm»dən ><az-çox ><fərqlənir, ><ancaq ><ümumi ><məzmun, ><ideya ><birdir, ><yaxmdır» >.

<Deməli, ><«Şəngülüm><,>< ><Şüngülüm, ><Məngülüm» ><nağılinin ><heyvanlar ><haq><qmdakı ><nağıllardan ><fərqlənməsinin, ><daha ><doğrusu ><burada ><sehrli ><nağıllarda ><olduğu ><kimi ><xeyirşər ><qarşıdurmasinin ><üstünlük ><təşkil ><etməsinin ><bir ><səbəbi ><də ><nağilin ><əsas ><obrazlarinin ><əski ><inam ><və ><görüşlərlə ><bağlı ><olmasmdan ><doğur.>

<Keçi ><obrazının ><iştirak ><etdiyi ><nağıllardan ><biri ><də ><«Çıraqlı ><lsa» ><><nağılııdır. ><Bu ><nağıl ><öz ><məzmununa ><görə ><«Hiyləgər ><keçi» ><və ><«Şəngü><lüm, ><Şüngülüm, ><Məngülüm» ><nağilindan ><fərqlənir. ><Bu ><fərq ><həm ><bu ><nağıl><larin ><süjetkompozisiyasmda, ><həm ><də ><obrazlar ><sistemində ><özünü ><göstərir.>

<«Çıraqlı ><lsa» ><><nağilinda ><nağıl ><qəhrəmanı ><Isa ><acgöz ><darğa ><və ><qazı ><ilə ><qarşı-qarşıya ><gətirilir. ><Nağılda ><sehrli ><toppuz ><mühüm ><yer ><tutur. ><Bu ><nağilin ><məzmununu ><yada ><salaq. ><Bir ><qarı ><nəvəsi ><Isa ><ilə ><yoxsul ><ömür ><sürürmüşlər. ><Onlarin ><yeganə ><dolanacaq ><mənbəyi ><bircə ><keçiləri ><imiş. ><Isa ><hər ><gün ><bu ><keçinin ><südünü ><aparıb ><satarmış ><və ><onlar ><bu ><yolla ><ömür-gün ><keçirərmişlər. ><Bu ><keçisinin ><südünün ><dadmı ><bilən ><darğa ><Qazı ><ilə ><əlbir ><olub ><keçini ><zorla ><onlarin ><əlindən ><alır.>

<Nənəsinin ><məsləhəti ><ilə ><Isa ><Şeytanı ><tapıb ><ondan ><kömək ><istəyir. ><Şeytan ><ona ><bir ><toppuz ><verir, ><deyir ><ki ><>< ><toppuzu ><əlində ><dik ><tutan ><kimi ><alışıb ><yanacaq, ><səni ><göyə ><qaldırıb ><istədiyin ><yerə ><aparacaq, ><toppuzu ><kimin ><üstünə ><buraxsan ><onu ><döyməyə ><başlayacaq.>

<Şeytanm ><dedikləri ><kimi ><olur. ><Toppuzu ><dik ><tutan ><kimi ><Isanı ><yuxarı, ><ulduzları ><yanma ><qaldırıb ><hara ><istəyirsə ><ora ><aparır, ><kimin ><üstünə ><buraxırsa, ><həmin ><adamı ><ölüncəyə ><qədər ><döyür. ><Isanı ><hamı ><«Çıraqlı ><lsa» ><deyə ><çağırır. ><Isa ><əlində ><toppuz ><darğanm ><evinə ><yollanır, ><keçisini ><ondan ><istəyir. ><Darğa ><razı ><olmur. ><Belə ><olanda ><Isa ><toppuzu ><onun ><üstünə ><buraxır, ><toppuz ><darğanı ><o ><ki ><var ><döyür. ><Isa ><keçini ><götürüb ><nənəsinin ><yanma ><qayıdır. ><Onlar ><yenə ><keçinin ><südü ><ilə ><dolanmağa ><başlayırlar.>

<Darğa ><ilə ><qazı ><küpəgirən ><bir ><qarinin ><köməyilə ><toppuzu ><ələ ><keçirir, ><Isanı ><isə ><toppuza ><ölüncəyə ><qədər ><döydürüb ><bir ><səhraya ><atdırırlar. ><Isa ><özünə ><gələn ><kimi ><><Şeytanm ><yanma ><gedib ><ondan ><yenə ><bir ><toppuz ><alır. ><Isa ><toppuzlarin ><köməyilə ><darğa ><və ><qazini ><ölüncəyə ><qədər ><döyüb, ><keçini ><də ><geri ><qaytarır.>>

<<Bu ><nağıl ><öz ><süjetinə, ><obrazlarina ><görə ><«Şəngülüm ><>< ><Şüngülüm, ><Məngü><lüm» ><nağilindan ><fərqlənir. ><Sehrli ><nağıllar ><sırasina ><daxil ><olur. ><Ancaq ><hər ><iki ><na><ğıl ><öz ><kökünü, ><özülüni ><əski ><inamlardan ><alır. ><Məhz ><bu ><cəhətin ><nağilin ><əsasmda ><durduğunu ><nağilin ><ilkin ><variantmda ><qışla ><yazm ><əvəzlənməsi ><təbii ><hadisəsinin ><öz ><əksini ><tapmasmı, ><sonradan ><dəyişildiyini ><ehtimal ><edən ><M.Seyidov ><yazır.>

<«Bizcə ><>< ><nağılda ><keçi ><yazm ><və ><onun ><məhsulunun ><bəlgəsidir. ><Elə ><buna ><görə ><də ><keçinin ><südü ><Çıraqlı ><Isanm ><və ><nənəsinin ><dolanacığıdır. ><Keçi ><(yazm ><məhsulu) ><kimdə ><olursa ><o ><da ><yaxşı ><dolanır. ><Çıraqlı ><Isaya ><keçiyə ><><yaza, ><yaz ><məhsuluna ><yiyələnmək ><üçün ><odlu ><oppuz ><yardım ><edir. ><Bizcə, ><odlu ><toppuz ><Günəşin ><bəlgəsidir. ><Mifık ><təfəkkürə ><görə ><Günəş ><yamanı ><qovur, ><kimsəsizlərə ><yardımmı ><əsirgəmir.>

<Bizcə, ><nağilin ><yarandığı ><ilk ><çağ><larda ><burada ><əksliklərin ><mübarizəsi ><verilmişdir. ><Deyəsən ><nağilin ><lap ><ilkin ><variantmda ><qışm ><yazla ><əvəzlənməsi ><təbii ><hadisəsi ><öz ><əksini ><tapmış ><və ><sonradan ><dəyişilmişdir» >.

<Bu ><nağılda ><Isa ><acgöz ><darğa ><və ><ədalətsiz ><qazı ><ilə ><üz-üzə ><dayanır. ><On><lara ><üstün ><gəlmək ><Isanm ><imkanı ><xaricindədir. ><Isa ><nənəsinin ><məsləhətinə ><əməl ><edir. ><Şeytanı ><tapıb ><ondan ><kömək ><istəyir. ><O, ><Şeytanı ><axtararkən ><bir ><kişiyə ><rast ><gəlir, ><bu ><elə ><Şeytanm ><özü ><olsa ><da><9>< ><o ><başqa ><qiyafədə ><gizlənib. ><Isanm ><istəyini ><eşidən ><Şeytan ><onu ><sinağa ><çəkir, ><Isanm ><Şeytana ><münasibəti ><digər ><insanlarin ><münasibətindən ><fərqlənir, ><xalq ><şeytana ><lənət ><oxuduğu ><halda, ><Isa ><ondan ><kömək ><istəyir. ><Onu ><da ><qeyd ><edək ><ki, ><bir ><çox ><nağıllarda ><sehrli ><əşyaları, ><vasitələri ><qəhrəman ><bəzən ><qeyri-adi ><varlıqlardan ><müxtəlif ><yollarla ><alır. ><Deməli, ><Isanm ><şeytandan ><sehrli ><vasitə ><alması ><sehrli ><nağıl ><məntiqinə ><uyğun ><gəlir. ><Ikinci ><tərəfdən ><şeytanm ><sehrli ><toppuzu ><Isaya ><verməsinin ><bir ><səbəbi ><də ><Şeytanla ><qazı ><arasinda ><olan ><qarşıdurmadır.>

<Hadisələrin ><gedişində ><sehrli ><əşya >< ><toppuz ><mühüm ><yer ><tutur. ><O ><kimin ><əlinə ><keçirsə ><o ><biri ><tərəfə ><üstün ><gəlir. ><Son ><anda ><sehrli ><toppuz ><Isanm ><><xeyirin ><əlinə ><keçir ><və ><o ><şəri ><darğa ><və ><qazıya ><üstün ><gəlib ><öz ><arzusuna ><çatır. ><Dolanışıq ><mənbəyi ><olan ><keçini ><onlarin ><əlindən ><ala ><bilir.>

<Deməli, ><əgər ><«Şəngülüm><,>< ><Şüngülüm, ><Məngülüm» ><heyvanlar ><aləmin><dən ><bəhs ><edən ><bir ><nağıldırsa, ><keçinin ><hadisələrin ><gedişində ><əsasən ><epizo><dik ><yer ><tutduğu ><«Çıraqlı ><lsa» ><nağılı ><sehrli ><əşyanm ><fəal ><yer ><tutduğu ><sehrli ><nağıllardan ><biridir.>

<Onu ><da ><göstərmək ><lazımdır ><ki ><>< ><insan ><obrazının ><heyvanlar ><aləmindən ><bəhs ><edən ><nağıllara ><bir ><iştirakçı ><kimi ><daxil ><olması ><nağilin ><bədii ><sistemində>

<>>

<<ziddiyyət ><yaratmır. ><"Qoca ><aslan" ><><tipli ><nağıllarda ><çəkişmə ><yalnız ><aslanla ><insan ><arasinda ><getmir, ><həm ><də ><idarkla ><idraksızlıq, ><qurucu ><və ><dağıdıcı ><qüvvələr ><arasinda ><da ><gedir. ><Birincilik ><həmişə ><insana ><verilir.>

<«Armudanla ><tülkü» ><><nağilinda ><insanla ><heyvan ><(tülkü)><>< ><ara><smdakı ><münasibət ><başlıca ><yer ><tutur. ><Kasıb ><oğlan ><tülkünün ><hiyləsi ><və ><köməyi ><ilə ><istəyinə ><yetir, ><şah ><qızı ><ilə ><evlənir. ><Sonra ><çoxlu ><vardövlət ><əldə ><edib><9>< ><xoşbəxt ><yaşamağa ><başlayır. ><Tülkü ><oğlanı ><yoxlamaq ><üçün ><onu ><sinağa ><çəkir. ><Onunla ><şərt ><kəsir ><ki:>

<«Mən ><sənə ><bu ><qədər ><yaxşılıq ><elədim, ><səni ><mal-dövlətə ><çatdırdım, ><padşa><hm ><qızini ><sənə ><aldım. ><Bunun ><əvəzində ><mən ><öləndə ><məni ><cah-cəlala ><götürərsən.>

<Armudan ><dedi:>

<- ><Allah ><eləməsin, ><başmdan ><bir ><tük ><əskik ><olsun. ><Əgər ><elə ><şey ><olsa>< ><mal-dövlətin ><hamısmı ><xərc ><elərəm» >.

<Aradan ><bir ><az ><keçmiş ><tülkü ><özünü ><ölülüyə ><vurur. ><Tülkünün ><öldüyünü ><gü><man ><edən ><Armudan ><qul-qaravaşına ><tülkünü ><zibilliyə ><atdırmağı ><əmr ><edir. ><Tül><künün ><özünün ><ölülüyə ><vurduğunu ><biləndən ><sonra ><isə ><tutduğu ><işdən ><peşman ><olur.>

<Belə ><münasibət ><