Azərbaycan nağillari haqqinda düŞÜNCƏLƏr azərbaycan nağillarinin obrazlar sistemi

ağacı ><şəklində ><bitir ><və ><s. ><Gbründüyü ><kimi ><qızı ><qulluqçu ><çinarin ><başmdan ><vurub ><salır, ><qız ><ölü><r. ><Ancaq ><öldü ><yü ><yerdən ><alma ><ağacı ><bitir.>

<(Bəllidir ><ki, ><Azərbaycan ><nağillarinda ><alma ><ağacı ><dü><nya ><ağacinin ><bəlgəsi ><də ><sayılırmış. ><Onun ><bir ><çox ><mif ><suyumu ><da ><vardır). ><Alma ><ağacinin ><kiçik ><bir ><parçası ><yenə ><dönüb ><həmin ><qız ><olur. ><Deməli, ><dünya ><ağacı ><da ><insanlaşır. ><Biz ><yuxarıda ><yazdıq ><ki, ><dönmələrdə, ><çev><rilmələrdə ><deyəsən ><başlıca ><olaraq ><şəkil ><dəyişilir, ><ruh ><qalır. ><Çünki ><animizmə ><görə ><hər ><nəsnənin ><ruhu ><var, ><ruh ><qamlığa-><şamanlığa ><görə ><qutdurgü ><cdü><r, ><candır. ><Sözsü><z ><ki, ><bu ><görü><ş ><qamlığa-şamanlığa ><animizmdən ><miras ><qalmışdır. ><Qız ><alma ><ağacmdan ><özünə ><dönür, ><çevrilir. ><Diqqət ><yetirin, ><qız ><hərdən ><insan, ><hərdən ><ağac, ><bostan ><meyvəsi ><olur. ><Dü ><nya ><Ağacmmalma ><ağacinin ><insanlaşması ><onun ><mif ><aləmi ><ilə ><bağlılığmı ><göstərir" >.<>

<Sadə ><süjetli ><"Biblican, ><ha ><Biblican" ><nağılı ><da ><arxaik ><elementləri ><ilə ><diqqəti ><çəkir. ><Bu ><nağılı ><da ><öz ><məzmununa ><görə ><haqqmda ><danışdığımız ><nağıllar ><bölümünə ><aid ><etmək ><olar. ><Ancaq ><bəzi ><epizodları ><və ><təhkiyə ><ü ><slubu ><ilə ><fərqlənir: ><"Bacı ><ilə ><qardaş ><evlərindən ><çıxıb ><gedirlər, ><yolda ><susuzlayan ><qardaş ><at ><ayağinin, ><sonra ><it ><ayağının ><yerindən ><su ><içmək ><istəyir. ><Bacısı ><onu ><qoymur. ><Üçü><ncü ><dəfə ><qardaş ><dözməyib, ><ahu ><ayağının ><yerindən ><su ><içir ><və ><dönü><b ><ahu ><olur. ><Təsadü ><fən ><qızı ><görən ><padşah ><onu ><alır. ><Bir ><gü><n ><qarabaş ><qızm ><paltarinı ><ələ ><keçirib, ><özü><nü><də ><suya ><salır. ><Sonra ><da ><qayıdıb ><gəlir. ><Padşah ><arvadının ><qaralmasina ><mat ><qalır, ><onun ><qarabaş ><olduğunu ><bilmir. ><Arvadı ><isə ><naqqa ><balığinin ><qarnmda ><doğur. ><Bir ><gün ><qarabaş ><ahunu ><kəsdirmək ><istəyir. ><Qarabaşı ><öz ><arvadı ><bilən ><padşah ><bu ><işəmat ><qalır. ><Ahu ><dil ><açıb ><padşaha ><deyir ><ki, ><gedim ><dolanım ><gəlim, ><sonra ><məni ><kəsin. ><O, ><hovuza ><gedib ><deyir:>>

<<-Biblican, ><ha ><Biblican>

<Biblican ><qurbanın ><olsıın!>

<Asılı ><qazanlar ><asılıb,>

<İtili ><pıçaqlar ><itilib,>

<Qara ><qarabaş ><ətimə ><yerikləyib. ><Bu ><vaxt ><hovuzdan ><səs ><gəlir:>

<Biblican ><qurbanın ><olsün!>

<Qara ><qarabaş ><atıbdı,>

<Naqqa ><balığı ><udubdu,>

<Şah ><oğlu ><şah ><İsmayıl!>

<Qucağımda ><yatıbdı>

<Saçı ><da ><gərdənimi ><tutubdu.>

<Bu ><hadisə ><ü><ç ><dəfə ><təkrar ><olunur. ><Axırda ><padşah ><əhvalatdan ><xəbərdar ><olur. ><Padşah ><arvadmı ><ölümdən ><qurtarır, ><kənizi ><isə ><əməinə ><görə ><cəzalandırır ><.>

<Güney ><Azərbaycan ><nağılları ><arasinda ><"Möcüzəli ><tapşırıq" ><süjet ><tipləri ><əhəmiyyətli ><yer ><tutur. ><Bu ><tipli ><nağıllar ><sırasmda ><"Qarvəl ><Qara ><Məmməd" ><nağılı ><da ><seçilir. ><Nağılda ><təsvir ><olunur ><ki, ><keçəl ><Qaravəl ><Qara ><Məmməd ><bir ><gün ><dədəsindən ><qalma ><tü><fəngi ><götü><rü><b ><gecə ><gözü ><bir ><təpə ><başmda ><bir ><tərəfində ><saz ><çalan, ><bir ><tərəfindən ><işıq ><gələn ><canavara ><rast ><olur, ><onu ><vurub ><gətirir. ><Bunu ><eşidən ><şah ><bu ><şikarı ><ondan ><alır, ><sonra ><isə ><vəzirin ><tədbiri ><ilə ><onu ><qırx ><madyan ><sü><dü ><gətirməyə, ><əjdahanm ><dalmca, ><daha ><sonra ><isə ><Firəng ><şahının ><qızini ><gətirməyə ><yollayır. ><Qarvəl ><Qara ><Məmməd ><şahın ><bü><tü><n ><tapşırıqlarinı ><yerinə ><yetirir, ><axırda ><təngəgəlib ><deyir:>

<- ><"Padşah, ><bilirsən ><ki, ><heç ><bilmirsən, ><bil ><və ><agah ><ol, ><əvvəl: ><-><Biri ><ki, ><əvvəl ><şikarinda ><elə ><bir ><heyvan ><şikar ><eliyə ><ki, ><bir ><yaninda ><saz ><çala, ><bir ><yanindan ><işıq ><gələ, ><qırx ><madyanı, ><əjdahanı ><tuta ><><><><gətirə, ><Firəg ><padşahinı ><bezdirə, ><qızini ><ala ><gətirə, ><səni ><də, ><vəzirini ><də ><darmadağm ><edə ><bilər. ><Bu ><saat ><mənim ><şikarımı, ><qırx ><madyanımı ><özü ><mə ><ver, ><çıx ><bu ><şəhərdən ><get, ><ya ><da ><gəlib ><taxtmı ><belinə ><tabut ><edəcəm ><.>>

<<Nəzərdən ><keçirdiyimiz ><nağıllar, ><eləcə ><də ><bir ><qism ><çap ><olunmuş ><və ><ya ><olunmamış ><bəzi ><nağğılar ><üzərindəki ><mü><şahidələr ><göstərir ><ki, ><gü><ney ><Azərbaycan ><nağillarinda ><da ><arxaik ><motiv ><və ><elementlər ><əsas ><yer ><tutur. ><Bu ><nağıllar ><həm ><də ><daha ><çox ><dil ><özəllikləri, ><təhkiyəü ><slubu, ><söyləyicilik ><ənənələri ><ilə ><seçilir.>

<Əgər ><quzey ><(şimali) ><Azərbaycan ><nağillarinda ><"...biri ><var ><idi, ><biri ><yox ><idi" ><formulu ><işlənirsə, ><gü><ney ><Azərbaycan ><nağılları ><ü><çü><n ><"bir ><gün ><var><idi, ><bir ><gün ><yox><idi" ><başlanğıc ><formulu ><xarakterikdir: ><"Bir ><gün ><var><idi, ><bir ><gün ><yoxdu, ><günlərin ><bir ><gü><nü><ndə ><bir ><padşah ><var><idi" ><.>

<Bu ><başlanğıc ><formulları ><bəzən ><daha ><təmtəraqlı, ><ahəngdar ><olur: ><"Gü><n ><o ><gü><n><idi ><ki, ><zaman ><o ><zaman ><idi, ><sərçə ><pəhlivan ><idi, ><yaylıq ><ağaca ><dırmaşırdı, ><kəpənək ><saz ><çalırdı, ><tısbağa ><darayı ><toxuyurdu" ><.>

<Güney ><Azərbaycan ><nağillarinin ><final ><formulları ><da ><bəzi ><özəllikləri ><ilə ><seçilir. ><Məsələn: ><"Padşah ><bunun ><nənəsini ><də ><öldü ><rər, ><o><dövü><də. ><Yeyər-içər ><mətləbinəyetişər"; ><"Padşah ><oğlu ><ilə ><Fatmaxanım ><uzun ><illər ><ömü ><r><sü><rdü><lər, ><yeddi ><oğlan, ><iki ><qız ><sahibi ><oldular... ><Su ><mçdi, ><yerə ><keçdi, ><sən ><sağ, ><mən ><də ><salamat"; ><Onlar ><illər ><boyu ><xoş ><günlərlə ><yaşadılar, ><mən ><də ><sizə ><xəbər ><gətirdim" ><.>

<Bu ><fomullarin ><köməyi ><ilə ><nağılçı ><dinləyiciləri ><nağıl ><aləmindən ><real ><aləmə ><gətirir, ><qəhrəmanlarin ><sərgü ><zəştlərini ><danışıb, ><dinləyicilərə ><xəbər ><gətirdiyini ><bildirir.>

<Professor ><Tofiq ><Hacıyev ><"Şəki ><folklorunun ><dil ><özəllikləri ><haqqmda ><bir-iki ><söz" ><adlı ><məqaləsində ><yazır:>

<"Nitqdə ><tipik, ><regional ><əlamət ><deyəndə ><canlı ><danışığa ><məxsus ><fonetik ><hadisələr ><nəzərdə ><tutulmur. ><Məsələn, ><ədəbi ><dildəki ><qızlar ><yerinə ><qızdar, ><narlar ><yerinə ><narrar, ><başla ><yerinə ><başda, ><işləyir ><yerinə ><işdəyir ><kimi ><tələ”ii ><z><xü ><susiyyətləri ><bü ><tü ><n ><folklor ><zonalarinin ><dilində ><ucdantutma ><tətbiq ><olunmalıdır. ><Burada ><seçmə ><yoxdur. ><Seçmə ><deyildiyi ><kimi, ><ancaq ><koloritli ><dil ><faktlarindan ><olur.>

<Bu ><baxımdan ><şəkililərin ><şifahi ><yaradıcılığmda ><koloritli ><dil ><xü ><susiyyətləri ><nələri ><əhatə ><edir? ><Şəkililərin ><dilində ><diqqəti ><çəkən ><birinci ><kolorit ><xü><susi ><ritmi, ><melodiyası ><olan ><qəribə ><bir ><intonasiyadır. ><Bu ><intonasiyaya ><görə ><şəkililərin ><dili ><nəinki ><Azərbaycan ><tü><rkcəsinin ><başqa ><şivələrindən, ><hətta ><bü><tü><n ><tü><rk ><dillərindən ><fərqlənir. ><Bu ><intonasiyanm ><analoqu ><yoxdur. ><Elə ><bil ><şəkililər ><bu ><intonasiyanı ><özlərinə ><məxsus ><yumorun ><donu ><kimi ><biçmişlər, ><sonra ><yumor ><yayıldıqca, ><kü ><tləviləşdikcə, ><hər ><şəkilinin ><evini, ><hər ><bir ><yaşdan ><olan ><şəkilini ><əhatə ><etdikcə ><bu ><intonasiya ><onlarin ><məişətinin ><bü><tü><n ><sahələrində ><ü ><nsiyyətini ><əhatə ><etmişdir" >.>

<<Gü><ney ><Azərbaycan ><folklorunun, ><eləcə ><də ><nağillarinin ><dilində ><də ><daha ><çox ><diqqəti ><çəkən ><kolorit ><xü><susi ><ritmli ><intonasiyanm ><olmasıdır. ><Belə ><ki, ><gü><ney ><Azərbaycan ><nağılları ><təhkiyə ><ü><sulu, ><dialoqlarin, ><təsvirlərin ><özünəməxsus ><ritmi, ><ahəngi ><ilə ><seçilir. ><Misal ><üçün:>

<"Bu ><nənə, ><bu ><yol ><durar ><gələr, ><az ><gələr, ><çox ><gələr, ><gələr ><bu ><padşahin ><evini ><tapar"; ><"Yenə ><bir ><gün ><arvad ><gedər ><devinin ><yanma, ><deyər: ><Nə ><sən ><gözəl, ><nə ><mən ><gözəl, ><illah ><ki, ><ağa ><döv ><gözəl!"; ><"Döv ><deyər: ><"Nə ><sən ><göəzl, ><nə ><mən ><gözəl, ><illah ><ki ><Narxatm ><gözəl!">

<"Deyər: ><Vay ><küçük ><oğlu, ><Narxatmı ><eşikdə ><ötürdüm, ><əl ><çəkmədin?";>

<Qarı ><səsləndi: ><Adam, ><nə ><adamsan?>

<Dedi:>

<-Mənəm, ><aç ><nənə.>

<Qarı ><acıqlandı, ><dedi:>

<-Get, ><köpək ><oğlu!.. ><Nə ><tez ><qayıtdm? ><Get ><özü><nə ><çörək ><qazan. ><Qapini ><açmaram.>

<Qaravəl ><Qara ><Məmməd ><dedi:>

<-Aç ><nənə, ><bir ><zad ><şikar ><eləmişəm ><ki, ><bir ><yanmda ><saz ><çalır, ><bir ><yanmdan ><çıraq ><yanır, ><daha ><çıraq ><yandırmayacaqsan" ><;>

<"Bacı ><deyər:>

<-Qardaş, ><amandı, ><içmə! ><Ahu ><olarsan.>

<Qardaş ><deyər:>

<-Ölsəm ><də, ><qalsam ><da ><gərək ><bundan ><içəm. ><Başlar ><sudan ><içər. ><Olar ><bir ><dənə ><ahu. ><Bu ><yazıq ><bacı ><götü ><rər ><ahunu ><da ><salar ><yanma, ><oturar ><dağ ><başmda"; ><"...Aya ><deyər ><sən ><çıxma, ><mən ><çıxım, ><Gü ><nəşə ><deyir, ><sən ><çıxma ><mən ><çıxım, ><həb ><yerinə ><atsan, ><noğul ><yerinə ><atsan, ><yeddi ><ildən ><sonra ><nəşəsi ><atanm ><evini ><yıxar" ><.>

<Güney >< ><Azərbaycan >< >< ><nağillarinin >< >< ><toplanılması >< ><və >< ><süjet ><><bölü ><mləri ><ü><zrə ><quzey ><Azərbaycan ><nağılları ><ilə ><mü><qayisəli ><şəkildə ><nəzərdən ><keçirilməsi ><bütövlükdə ><Azərbaycan ><nağillarinin ><dərindən ><və ><sistemli ><şəkildə ><araşdırılmasina ><yol ><açmış ><olur.>

<NAĞIL ><MƏTNLƏRİNDƏ ><SÖYLƏYICININ >ROLU

<Nağıl ><süjetlərini ><üç ><yerə ><ayıra ><bilərik: ><müştərək ><