Azərbaycan nağillari haqqinda düŞÜNCƏLƏr azərbaycan nağillarinin obrazlar sistemi

etməyə ><məcbur ><etmişdir. ><Onlar ><çəkindiklərindən ><bir ><çox ><əşya, ><hadisə ><və ><heyvan ><adlarım ><rəmzi ><adlarla ><adlandırmışlar.>

<Tapmacalardakı ><mövzu ><rəngarəngliyi, ><müxtəlifliyi ><onların ><həyatın ><bir ><çox ><sahələri ><ilə ><bağlı ><olmasından ><törəyir. ><Tapma><calarda ><ayrı-ayrı ><sənətlərə, ><xüsusən ><toxuculuq, ><arıçıhq, ><ipəkçilik, ><dəmirçilik ><və ><başqa ><sənət ><sahələrinə ><geniş ><yer ><verildiyi ><görünməkdədir.>

<Qədim ><zamanlardan ><tııtmıış ><son ><vaxtlara ><kimi ><insanlar ><ən ><çox ><nə ><ilə ><məşğul ><olubsa, ><yaxud ><hansı ><əşya ><və ><ya ><heyvan ><onun ><həyatında ><əhəmiyyətli ><yer ><tutubsa, ><o ><barədə ><də ><daha ><çox ><tapmacalar ><yaranmışdır. ><Buna ><görə ><də ><əkinçilik, ><bitkilər ><aləmi, ><heyvanlar ><aləmi ><barədə ><olan ><tapmacalar>

<><><daha ><çox ><yayılmışdır.>>

<<Bu ><günləri ><şənbədi>

<Könülə ><düşən ><nədi.>

<Odsuz-ocaqsız ><ağ ><quş>

<Qazanda ><bişən ><nədi?>< ><(Dələmə)>

<Balacayam ><sarıyam>

<Deməyin ><ki, ><darıyam>

<Sizə ><çörək ><oluram>

<Zəmilərin ><barıyam>< ><(Buğda)>

<Gözlərində ><çırağı>

<Dişlərində ><qırmağı>

<Yağı ><adam ><küsdürür>

<Zəhmi ><heyvan ><əsdirər ><(Canavar)>

<Onu ><da ><göstərmək ><gərəkdir ><ki, ><hər ><bir ><xalq ><öz ><mühitinə, ><təbii ><şəraitinə ><uyğun ><bitkilər, ><meyvələr ><əkmiş, ><məhsul ><becərib ><yetişdirə ><bilmişdir. ><Buna ><uyğun ><olaraq ><həmin ><meyvələr ><və ><bitkilər ><haqqında ><da ><tapmacalar ><daha ><çox ><yayılmışdır. ><Bu ><tapmacalarda ><müəmmah ><örtük ><altında ><bu ><və ><ya ><digər ><bitkinin, ><meyvənin ><səciyyəvi ><xüsusiyyətləri ><verilmişdir:>

<Tap ><tapı>

<Kərki ><sapı>

<Altı ><gülü>

<Beş ><yarpağı.>< ><(Zəfəran)>

<Yumyumnı ><fincan>

<Içi ><dolu ><mərcan.>< ><(Nar)>

<Tapmacada ><taritxi ><həqiqətlərin ><bəzi ><nişanələrini ><də ><tapmaq ><mümkündür. ><Bıınıın ><üçün ><onların ><məzmun ><və ><mahiyyətinə ><diqqət ><yetirmək ><gərəkdir. ><Misal ><üçün, ><tapmacalarda ><toxucuhıq ><sənəti ><ilə ><bağlı ><bəzi ><məhımatlar ><əldə ><etmək ><olar. ><Bu ><nümunələrdən ><aydın ><olur ><ki, ><çox ><keçmişlərdə ><insanlar ><cəhrədə ><yun ><əyirmiş ><və ><parça ><toxumağa ><nail ><olmuşdur. ><Bu ><səbəbdən ><də ><cəhrə ><və ><onun ><hissələri ><barədə ><xeyli ><tapmacalar ><mövcuddur:>

<Evimizdə ><durub ><bir ><kişi,>

<><><Nənəmlədir ><hər ><işi>< ><(Cəhrə)>>

<<Yolla ><gedir ><dörd ><ulaqlı>

<Dəmir ><mıxlı, ><gen ><qulaxlı,>

<Yüyürər, ><yüyürər ><yumbalanar,>

<Yüyürər, ><yüyürər ><yumurtlar.>< ><(Cəhrə)>

<Nənəmin ><bir ><quşu ><var ><fırlanar ><Quyruğurinan ><çatı, ><gəbə ><sallanar. ><(Cəhrə) ><Tapmacalarda >< ><az >< ><da >< ><olsa >< ><müəyyən >< ><yer, >< ><şəhər, >< ><çay ><adlarına ><az ><da ><olsa ><rast >< əlmək ><mümkündür. ><Məsələn:>

<Nə ><burda ><var, ><nə ><orda,>

<Dohıdur ><Naxçıvanda.>< ><(Duz)>

<Almışam ><atarinan>

<Gəncədə ><satarinan>

<Qu ><tükürinən ><yüngül>

<Qırağı ><qızıl ><gül ><(Kəlağayı)>

<Bu ><tapmacalarda ><adları ><xatırlanan ><və ><xatırlanmayan ><bəzi ><yerlərin, ><şəhərlərin ><ipək ><kəlağayı, ><xalça ><və ><bəzək ><əşyaları ><ilə, ><hər ><hansı ><təbii ><sərvətlə, ><sənətlə ><şöhrət ><tapması ><onların ><əsasında ><durur.>

<Tapmacalar ><obrazlı, ><bədii ><təfəkkürün ><gözəl ><örnəkləridir. ><Bu ><qəbildən ><olan ><örnəklərdə ><metafora, ><təşbeh, ><bənzətmə ><kimi ><təsvir ><vasitələri ><səciyyəvidir.>

<Tapmacalar ><nəzmlə ><və ><ya ><nəsr ><şəklində ><olur. ><Nəsrlə ><olan ><tapmacalar ><çox ><zaman ><sadə ><cümlə ><şəklində ><olur. ><Məsələn: ><"><Ağac ><başında ><ağca ><yumaq><">< ><(qar), ><"><Yer ><altında ><gümüş ><kəmər><">< ><(su), ><"><Ağac ><başında ><al ><yanaqlı ><qız><">< ><(alma)><>< ><"Göy ><öküz ><yoldan ><baxır><">< ><(qarpız), ><"Ağac ><başında ><unlu ><dağarcıq><" ><(iydə), ><"><Bir ><qabda ><iki ><rəng ><su" ><(yumurta), ><"><Qara ><toyuq ><qapıda ><yatar" ><(süpürgə), ><"><Yer ><altında ><uzun ><çatı" ><(ilan)>< ><"><Balaca ><kişi ><çəpər ><hörər" ><(biz), ><"><Qaranhq ><damda ><at ><kişnər" ><(nehrə), ><"><Ağaca ><minər ><qıçı ><sallanar" ><(əriştə), ><"><Yayda ><donar, ><qışda ><əriyər" ><(qurud), ><"><Bir ><atım ><var ><hər ><yetəni ><minir" ><(səhəng), ><"><Üç ><dərviş ><bir ><quyuya ><baxır><" ><(ocaqda ><sacayaq), ><"><Mən ><gedərəm, ><o ><qalar><">< ><(ləpir), ><"><Balaca ><kişi >< ><kəndi ><gəzər><"><(buğdaölçən >< ><çanaq), >< >< ><"><Ağ >< ><yerə >< ><toxum ><><><səpərlər" ><(yazı), ><"><Biri ><gəlir, ><biri ><oturur, ><biri ><yatır><">< ><(çay, ><ağac ><və ><torpaq), ><"><Bir ><sandığım ><var ><dünyanın ><hər ><yerindən ><xəbər ><verir><">< ><(radio).>>

<<Tapmacaların ><çoxu ><mənzum ><şəkildə ><ifadə ><ohınur. ><Onların ><2, ><3, ><4 ><misralı ><nümunələri ><sayca ><daha ><çoxdur. ><Məsələn:>

<Ağ ><sandığım ><açıldı,>

<Içirinən ><nur ><saçıldı>< ><(Sübh ><çağı)>

<Baş ><üstə ><durar>

<Baxıb ><göz ><vurar>< ><(Ulduzlar)>

<Bir ><kişinin ><dörd ><evi ><var,>

<Biri ><yaşıldı, ><o ><biri ><al,>

<Biri ><sarıdı, ><o ><biri ><ağ.>< ><(Fəsillər)>

<Uzun-uzun ><ulama,>

<Ucuna ><sap ><dolama,>

<Gedər ><bəyin ><yanına,>

<Bizə ><gəlməz ><salama.>< ><(Tüstü)>

<Bunlardan ><başqa ><5,6,7,8 ><misralı ><tapmacalara ><da ><rast ><gəlmək ><olar:>

<O ><nədi ><ki,>

<O ><gözünü ><yumanda>

<Dünya ><zülmət ><görünür.>

<O ><gözünü ><açanda,>

<Aləm ><nura ><bürünür.>< ><(Günəş)>

<Ataya ><dəyməz,>

<Babaya ><dəyər.>

<Xalaya ><dəyməz,>

<Əmiyə ><dəyər.>

<Dəyərə ><dəyməz,>

<Dəyməzə ><dəyər.>

<Allaha ><dəyməz,>

<Billaha ><dəyər.>< ><(Dodaq)>

<Tapmacalarda ><ritm, ><ahəng ><aparıcı ><yer ><tutur. ><Ancaq ><bəzən ><tapmacalarda ><hecaların ><sayının ><düz ><gəlmədiyi ><hallar ><da ><olur. ><Bu, ><tamamilə ><təbiidir. ><Çünki ><tapmacaların ><vəzn ><və ><qafiyəsi ><özünəməxsusluğu ><ilə ><seçilir. ><Tapmacalarda ><həmişə ><dəqiq ><vəzn ><><><və ><qafiyə ><olmasını ><gözləmək ><doğru ><olmazdı.><Tapmacalar ><həm ><də ><insanların ><bilik ><və ><bacarığını ><yoxlamaq ><vasitəsi ><olmuş, ><onları ><düşünüb ><daşınmağa ><məcbur ><etmişdir.>>

<<Tapmacalardan ><uzaq ><keçmişlərdə ><müxtəlif ><məqsədlərlə ><istifadə ><ohınması ><həm ><epik ><folklor ><nümunələrindən ><də, ><o ><cümlədən ><nağıllardan ><da ><aydın ><olur. ><Bu ><nağıllardan ><aydın ><olur ><ki, ><bir ><şah ><digəri ><ilə ><müharibəyə ><başlamazdan ><əvvəl ><ona ><bir ><neçə ><tapmaca ><göndərər, ><qarşı ><tərəf ><bunlara ><cavab ><tapa ><bilmədikdə ><müharibəyə ><başlamaq ><üçün ><onıın ><əlində ><əsas ><olarmış.>

<"><Dərzi ><şagirdi ><Əhməd><">< ><><nağılı ><da ><bu ><cəhətdən ><maraqlıdır. ><Süjeti ><yuxu ><və ><onun ><yozulması ><üzərində ><qurulan ><bu ><nağılda ><qəhrəman ><sınaqlardan ><çıxır, ><nəhayət ><yuxuda ><gördüyü ><arzusuna ><çatır ><və ><gözəl ><və ><ağıllı ><şah ><qızına ><qovuşur. ><Nağıla ><daxil ><edilmiş ><tapmacalar ><qəhrəmanın ><ağıl ><və ><bacarığını ><üzə ><çıxarır. ><Burada ><görülən ><yuxu ><və ><onun ><yozulması ><da ><tapmaca ><səciyyəlidir, ><onun ><mənasımn ><yozulması ><ilə ><hər ><şey ><aydınlaşır. ><Düşmənin ><üçüncü ><dəfə ><göndərdiyi ><tapmacaya ><cavab ><tapan ><Əhməd ><də ><öz ><sevdiyi ><qız ><ilə ><qovuşacağına ><əmin ><olduqdan ><sonra ><gördü><yü ><yuxunun ><sirrini ><söyləyir.>

<Şaha ><müraciətlə ><bildirir ><ki, ><yuxuda ><gördüm ><ki, ><bir ><ay ><mənim ><başımın ><üstündə ><qondu, ><birdən ><bir ><qara ><hıılııcl ><onu ><aldı, ><indi ><həmin ><yuxu ><çin ><oldu, ><Pəri ><xanım ><ay, ><sən ><isə ><buhıdsan. ><Ikinci ><tərəfdən ><düşmən ><şahının ><göndərdiyi ><tapmacalara ><cavab ><tapan ><Əhməd ><həm ><də ><ölkəsini ><təhlükədən ><qurtarır ><və ><düşmən ><qoşunu ><ölkənin ><sərhədlərini ><tərk ><edib ><uzaqlaşır.>

<“><Daşdəmirin ><nağıh><“><nda ><><Daşdəmir ><cəsarətli ><bir ><qəhrəman ><kimi ><verilir. ><O, ><heç ><kəsin ><cəsarət ><edib ><girə ><bilmədiyi ><xaraba ><dəyirmana ><gedib ><mıx ><çalıb ><qayıdır. ><O ><dəyirmanda ><üzüörtülü ><bir ><adamla ><vuruşur, ><onun ><qıhncını ><vurub ><salır, ><sınmış ><qıhncın ><sınığını ><da ><özü ><ilə ><gətirir. ><Müəllimi ><Mir ><Mövsüm ><bu ><sirri ><gizli ><saxlamağı ><məsləhət ><bilir. ><Elə ><həmin ><günün ><səhəri ><padşahın ><qoşun ><böyüyü ><gəlib ><deyir ><ki, ><bu ><bağ ><mənimdir, ><yuxuda ><görmüşəm. ><Daşdəmir ><nə ><qədər ><çahşırsa, ><heç ><nə ><edə ><bilmir. ><Şahın ><qoşun ><böyüyü ><Abbasbəyin ><sözünü ><məhkəmə ><də ><təsdiqləyir. ><Nağılda ><bundan ><sonrakı ><hadisələr ><tapmacalar ><üzərində ><cərəyan ><edir.>

<Mir ><Mövsümün ><><><qızı ><Nardan ><üzüörtülü ><Daşdəmirin ><yanına ><gəlir. ><Bir ><boşqab ><çıxarıb ><Daşdəmirin ><qabağına ><qoyur. ><Daşdəmir ><görür ><ki, ><boşqabda ><bir ><nar, ><bir ><top ><iynə, ><bir ><qayçı, ><bir ><kağız, ><bir ><tikə ><ətr, ><bir ><də ><bir ><bıçaq ><var. ><Daşdəmir ><qızın ><nə ><demək ><istədiyini ><başa ><düşüb ><bu ><tapmacanın ><mənasını ><aydınlaşdırır. ><Bundan ><sonra ><Nardan ><atasının ><zindana ><sahndığını, ><oradan ><göndərdiyi ><şeyləri ><Daşdəmirə ><göstərib ><deyir ><ki, ><atam ><bir ><armud, ><bir ><gavalı, ><bir ><əl ><dəyirmanı, ><bir ><parça ><dəmir, ><bir ><dənə ><də ><daş ><göndərib, ><əl ><dəyirmanı ><ovdandı, ><daşla ><dəmir ><də ><sənsən, ><amma ><armudla ><gavahnı ><başa ><düşə ><bilmirəm. ><Daşdəmir ><qızın ><sözlərinə ><qulaq ><asıb ><sonra ><evində ><qonaq ><olan ><çobana ><baxıb ><deyir ><ki, ><qonağın ><yuxusu ><gəlir, ><qoy ><anam ><ona ><