Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi Azərbaycan Turizm İnstitutu

Konya memarlığı

Ən qədim dövrlərdə olduğu kimi Səlcuqlardan bu günə qədər Konya memarlığında əsas tikinti vəsaiti daş və mərmərdir. Bununla yanaşı Orta Asiya, Mavərənnəhr türk memarlığının yayılmış ünsürü olan kərpic və taxta vəsaitlərindən də geniş bir istifadə sahəsinə sahib olduğu görünür.

Tikilən dəbdəbəli tarixi memarlıq abidələri odövrün sosial, iqtisadi və mədəni səviyyələri ilə uyğunluq təşkil edirdi.

Müsəlman və qeyri-müsəlman xalqın hüzurunu, təhlükəsizliyini və rifahını təmin edən sivil,dini və hərbi tikililərin çox azı günümüzə qədər gəlib çıxa bilmişdir. Tarixi mənbə və qaynaqlarda çoxunun adı çəkilmişdir. Qaramanoğlu dövrü və səlcuqların davamı kimidir. Osmanlı dövründə özündən əvvəlki memarlıq xüsusiyyətlərinin bəzilərini saxlasalarda ancaq türk memarlığına yeni çalarlar gətirmişlər. Səlcuqlar dövrünün memarlığında tac qapının xaricində çöl hissə sadə naxışlarla bəzədilir əsasən daha çox tikililərin iç tərəfi çoxçalarlı naxışlardan istifadə etməyə xüsusi üstünlük vermişlər. Osmanlılar hər iki memarlıq xüsusiyyətindən də istifadə etmişlər. İplikçi və Ələddin Cami kimi şərq-qərb istiqamətində dik dördbucaqlı plan quruluşlu camilər (məscidlər) yerinə, kvadrat planlı, fil ayaqlarına oturulmuş geniş və yüksək tək qübbə ilə örtülü məkana sahib Sultan Səlim, Aziziyə kimi camilər inşa etmişlərdir. Türbələrdə dəfn prossesi cəsədin yer səviyyəsində torpağa verilərək sənduqə ilə örtülmüşdür. Üzəri yarımdairə qübbə ilə örtülmüşdür. Ev, xan, hamam, kitabxana, körpü memarlığında da odövrə uyğun olaraq yeni planlar istifadə olunmuşdur. Konya da Səlcuqlu, Qaramanoğulları, Osmanlı və cümhuriyyət dövrlərinə ait tarixi tikililər tapılmaqdadır.

camilər:/ Ələddin camisi. Ələddin Təpəsinin üzərində yerləşir. I Rukrəddin Məsud (1116-1156) dövründə tikintisinə başlanmışdır. II Kılıçarslan (1156-1192) və İ.İzzəddin Keykavus (1210-1219) dövrlərində əlavələr tikərək genişləndirilmişdir. 1221-ci ildə Sultan Ələddin Keykubat dövründə tamamlanaraq bu günki halını almışdır. Bu səbəblə “Ələddin Cami” diyə adlandırılmışdır.

Bu möhtəşəm abidə dörd bölmədən ibarətdir. İlk qismi şərqdəki qırıq bir sütunlu, dik dördördbucaq şəkilli, düz damlı bölmədir. İkinci qisim bugün mehrab və minbərin yer aldığı kvadrad planlı, üzəri tək qübbə ilə örtülü olan məkandır. Bunun qərb bitişiyindəki ayaqlara mindirilmiş və mahfelli bölməsi bölməsi sonradan əlavə edilən qisim üçüncü qisimdir. Dördüncüsü isə şimalda yer alan üzəri açıq həyətdir. Burada həyət qapıları, revak, iki ədəd türbə və sarınıç istifadə edilməkdədir. Divarları qala formasını xatırladır. Caminin minarəsi həyətin cənub-şərq küncündə yüksəlmişdir.

Minbər, caminin ən vacib ünsürlərin önündə gəlir. Səlcuqlu ağacişləmə sənətinin ən yüksək nümunələrindən biridir. 1155-ci ildə Əhlətli Mengim Berti tərəfindən kündə tərzində tikilmiş bir şah əsəridir.

Görkəmli mehrabı, füsünkar çinilərlə bəzədilmişdir. Kufi xətlə yazılmış, naxışlarla əhatə olunmuş, bəzədilməsində geometrik və bitki mənşəli motivlər istifadə olunmuşdur.

İPLİKÇİ Camisi. Alaeddin Caddesi (prospekt) üzərindədir. Semseddin Altinoba tərfindən 1201 ilindən sonra tiktirilmiş, Somuncu Ebubekir trafindən genişlətilmiş, yenilənmistir. (1332) Cami Iplikçiler çarşısında(bazar) yerləşdiyi üçün Iplikçi Camii adını almıştır.
1951-1960 illəri arasinda Klassik Əsərlər Muzeyi olarak istifadə edilən camii, 1960 ilində tekrar ibadətə açılmıştır.
Sahip Ata Camii ve Külliyesi : Anadolu Səlcuqlu Dövləti Vəzirlərindən Sahib Ata tərafindən 1258-1283 illəri arasinda inşa edilmiş olan mescid türbə, hanigâh ve hamamdan ibarəttir. Memarı Abdullah Bin Kellüktür.
Sadrettin Konevi Camii ve Türbesi : Konyanın Seyx Sadrettin məhəlləsindədir. 1274-ci ilində tikilmiştir. Giriş kapisindaki kitabede adi geçen Sadrettin Konevi əslən Malatyalı olub, Konyaya yerləşmiş, zamanin tanınmış ziyalılarından biri olmuşdur. Muhiddin Ibni Arabi’dən təhsil ve tərbiyə görmüş, Konyadakı mədrəsələrdə hədisi- şəriflər oxumuştur. Mevlânaya dərin bir sevgi ilə bağlanmıştır.
Türbə, Məscidinin şərqindəki həyətdədir. Açik türbələr tipinin bu günə qədər qalan tək örnəydir. Türbənin tündlü Səlcuqlu gümbəzlərinə bənzəyir. Gövdə açıq, qaidəsi mərmər hisləmə olan türbənin üzərində, kosalı bir tanbura oturan, qəfəs tündlündə ahsap bir papaq vardır.

Semsi Tebrizi Məscidi və Türbəsi: Serafettin Məscidi şimalında köhnədən məzarlıq olan Sems Parkının içində yerləşir. Bu günki tikili 1510-cu ildə Abdürrezzakoglu Əmr Ishak Bəy tərəfindən məscidlə birlikdə əldən keçirilmiş və genişletilmiştir. Ilk hissəsi 13-cü əsrdə tikildiyi irəli sürülməkdədir. Ancaq kim tərəfindən tikdirildiyi bilinməməkdədir.

Məscid hissəsiylə bitişik vəziyyətdə, içdən tavanlı distan səkkizbucaqlı tambur üzərinə piramidal papaqla örtülüdür. Eyvan tündlündə olan türbə məscidə qələm hisi süslənmiş ahsap Təqaüdə kəməriylə açılır. Digər istiqamətlərdə biri altda, digəri üstdə olmaq üzrə iki cüt pəncərəsi vardır. Türbənin divarlarında hər hansı bir bəzemə(naxış) yoxdur.

Tavanı həndəsi motivlərlə bəzənmiştir. Üzəri örtülü sandığanın altında əvvəllər quyu bulunduğu deyilirsə də araştırmalar nəticəsində buranın quyu deyil mumiyalıq olduğu anlaşılmıştır.

Gövdəsi daşdan tambur və papağı isə kərpicdən tikilən türbə 1977 yilinda təmiri sirasinda orjinallığını bir az itirmişdir.

Kadi Mürsəl (Həcci Həsən) Məscidi: Hökumət köşkünün qərbindədir. Cənub divarında olan kitabəsinə görə 812 -1409 ilində və Karamanoglu Məmməd Bəy zamanında Həcci Mustafa oglu Mürsəl tərəfindən tiktirilmiştir. Düzbucaqlı planlı daş və daş plomb yüksəkcə bir döşəməyə oturmaqdadır. Üzəri dam örtüyü ilə örülmüştür.

Tursunoglu (Tahir Pasa Məscidi): Əbdüləziz məhəlləsindədir. XV əsrdə əvvəllərində Konya esrafindan Tursunoglu Məmməd Bəy tərəfindən tiktirilmişdir. Bədən divarları daş, qübbə isə kərpicdəndir. Məscidin şimalındakı qübbəsi son dərəcədə incə naxışlarla kərpicdən tikilmişdir. Tək kosalı bir minarəsi vardır.

Səlimiyə Məscidi: Mövlana Dərgahının qərbində inşaatina Sultan Səlimin şahzadəliyi zamanında (1558-1567) tikilmiştir. Məscid Osmanlı klassik arxitekturasının Konyadakı ən gözəl əsərlərindədir. Şimalında altı sütuna istinad ettirilmis yeddi qübbəli son camaat yeri və son dərəcədə gözzəlliyi ilə insanı heyrətləndirən camaat qapısı mövcuddur. Ahsap qabı qanadlarından sağda"Məsciddə Mömin, suda balıq kimidir." yazıları mövcuddur. Son camaat yerinin sağ və solunda iki minarəsi vardır.

Əziziyə Məscidi: Konya bazarının yaxınlığındadır. Müntəzəm kəsmə Gödənə daşı ilə tikilən məbəd son Osmanlı arxitekturasının çox müvəffəq bir əsəridir. Yerindəki 1671-1676 yillari arasında Seyh Əhməd əliylə tikdirilən məscidi yandığı üçün (1867) Sultan Əbdüləzizin anası Pertevnihal adına yenidən bu günki Məscidi tiktirmiş və bu adla anılmıştır. (1874) Türk Barokkası üslubundadır. Altı mərmər sütuna oturan üç qübbəli son camaat yerinin iki ucunda qaidələri sadirvanlı iki minarəsi diqqəti cəlb edir. Üzəri fərah qübbə ilə örtülüdür.

Serafettin Məscidi: Hökumət köşkünün cənub bölgəsindədir. Məscidi ilk dəfə XII əsrdə Şeyx Serafettin tərəfindən tiktirilmiş, 1336 yilinda tamamilə dağıtdırılaraq Çavuş oğlu Məmməd Bəy tərəfindən inşa etdirilmişdir.

Məscidi gövdəsi kəsmə daşlardan böyük bir qübbə ilə örtülmüşdür. Qübbəni 10 fil ayağı tutmuşdur, cənubunda bir yarım qübbə ilə tutulmuşdur. Mehrabın bulunduğu qism çölə tərəf istiqamətlənib. Yarım bir qübbə ilə örtülmüşdür. Cənub kismi xaric digər istiqamətlərdəki ikinci qat mahfelleribulunmaktadir. Məscidi iç yayı və nakislarla dekorize edilmis olub, mərmər islemeli minbər və mehrabı təqdirə deger bir sənət əsəridir. Sonradan əlavə edilmis tək serefeli bir də minarəsi vardır. Osmanlı Məscidi arxitekturasının ən gözəl nümunələrindən biri olan bu məscid heyranedici gözəlliyə malikdir, altı mərmər sütun üzərinə oturmus yeddi kiçik qübbə ilə örtülmüstür.

Qapı Məscidi : Konyada mərkəzdə sərraflar (çikrikçilar) prospekti üzərindədir. Zadəgan adi İhyaiyye olub köhnə Konya Qalasının qapılarından birinin ətrafında yer aldığından Qapı Məscidi adı ilə xatırlanır.

Məscid ilk dəfə 1658 ilində Mevlevi Dərgahı nümayəndələrindən Pir Hüseyn Çələbi tərəfindən tiktirilmişdir. Bir müddət sonra dağıdılan bu məscidi 1811-ci ildə Konya Müftisi Esenlilerlizade Seyid Əbdürrəhman yenidən təmir etdirmiş, 1867-ci ildə bir yanğın, məscid ilə birlikdə bu ətrafda sənətkarlıq dükanlarını da yox etmişdir. Bu hadisədən bir il sonra məscidi üçüncü dəfə yenidən tiktirilmişdir.

Konya sarayları Konya Sultan II. Kılıçaslan (1156-1192) tərəfindən, İç Qala qüllələrindən biri genişlədilərək 10 m. Yüksəkliyində bir köşk edilmişdir. Bu köşkün yalnız şərq divarı günümüzə gələ bilmişdir. Sonrakı illərdə, Övliya Çələbinin məlumatına görə zəlzələ nəticəsində dağıdılan bu köşkü Alaeddin Keykubat genişlətmiş və təmir etmişdir. Bu səbəblə də Alaeddin Keykubat adı ilə tanınmışdır. Alaeddin Köşkü Konya Səlcuqlu Sarayının bir parçası olaraq tanınmaqdadır.

Alaeddin Köşkü Konyanın mərkəzindəki Alaeddin Təpəsi deyilən höyüğü çevirən Səlcuqlu surlarının bir bürcü üzərinə yerləşdirillmişdir. Bu köşk Alaeddin Sarayının bir bölümü şəklində idi.

Bu köşk Alaeddin Köşkü adı ilə tanınmaqda isə də Katib Çələbi Səyahətnaməsində Konyada Kılıçaslanın tikdirdiyi bir köşkdən danışmışdır. j. h. Löytved 1907də Konya kitabələrini nəşr etmiş, burada pəncərə ətrafındakı çini kitabələrdə də Kılıçaslanın adının keçdiyini ifadə etmişdir. Ardından Max van Berchem köşkün II. Kılıçaslan tərəfindən tikdirildiyini irəli sürmüşdür. f. Qucaqlayara, Abdülkadir Ərdoğan, Məmməd Öndər və prof. Dr. Oktay Aslanapa da sarayın II. Kılıçaslana aid olduğu fikirini mənimsəmişlər. Övliya Çələbi də II. Kılıçaslanın 1173-1174də Konya Qalası və bu vaxt böyük bir köşk ilə divanxana tikdirdiyini irəli sürmüşdür.

Köşk kəsmə daş və kərpicdən tikilmiş olub, ətrafı balkonlarla əhatə olunmuşdur. Bu balkonlar çölə daşan böyük kərpic konsollar üzərinə yerləşdirilmiş kvadrat bir məkandan meydana gəlmişdir. Kəsmə daş örtməli bu qüllənin altındakı iki niş içərisinə mərmərdən oturmuş vəziyyətdə bir aslan fiquru yerləşdirilmişdir. Balkonla çevrili üst mərtəbədəki iti kəmərli balkon qapısı (əyilən qapı) üzərinə bir kitabə yerləşdirilmişdir. Göy üzərinə ağ qabartma hərflərlə yazılı olan bu kitabədə, Kılıçaslan adını f. Qucaqlayara 1896-cı ildə oxumuş və nəşr etmişdir.

Köşkün içərisi və çölü son dərəcə zəngin çini və ştükolarla bəzənmişdir. Bu çinilərin və ştükoların günümüzə gələ bilən bəzi parçaları Konya Muzeylərində var. Buradakı süvari fiqur ilə böyük kvadrat çinilər miniatür texnikasında edilmişdir. Ayrıca bu çinilər həndəsi çərçivələr içərisinə alınmışdır. Yerli boz xəmirdən edilmiş olan bu çinilər Böyük Səlcuqluların Rəy və Keşanda etdirmiş olduqları keramiklerle eyni texnikadadır. Anadoluda bu cür çini istehsal texnikası XIII. əsrdə ortaya çıxmış və XIII. əsr boyunca da davam etmişdir. Səkkizbucaqlı ulduz və paxlavalardan ibarət olan bu cür çinilər strukturların bütün divarlarını örtmüşdür. Bu çinilər üzərində insan təsvirləri görülməkdədir. Ayrıca miniatür texnikasında bardaş qurmuş halda qarşılıqlı oturan, çalğı çalan insanlar, simurq (qanadlı aslan) fiqurları təsvir olunmuşdur. Bu çinilərdən bir hissəsi Almaniya, Fransa, Amerika və İsveçdəki muzey və kolleksiyalara aparılmışdır. Çini səthlərinin ətrafını lent halında gəzən gips qabartmalarda müxtəlif bəzək motivləri, qaçan ov heyvanları, onları qovan ov itləri, at üzərində əjdaha ilə vuruşan insanlar, müxtəlif heyvanlar və quşlar təsvir olunmuşdur.

Bu köşk Səlcuqlulardan sonra Karamanoğulları tərəfindən də istifadə edilmiş, XVII. əsrə qədər də Osmanlı Bəylərbəylərinin iqamətgahı olmuşdur. Ardından tərk edilən köşkün daşlarının alınmaması üçün 1672-ci ildə bir fərman çıxarılmışdır. Ch.Texier xıx. əsrin başlarında köşkün xarabalıq halda olduğunu ifadə etmişdir. 1905-1908 illərində edilən bütün etiraz etmələrə baxmayaraq Konya Qubernatoru Cevat Beyin əmri ilə dağıdılmışdır.

Konya Beyşehir Kubadabat Sarayı. İbni Bibiyə görə; Sultan Alaeddin Keykubat Kayseridən Antaliyaya gedərkən Beyşehir Gölü ətrafının gözəlliyindən təsirlənmiş və burda bir saray tikilməsini əmr etmişdir. Sultanın ov əmri və eyni zamanda da baş memar vəzifəsini davam etdirən Vəzir Sadedin və sultanın çəkdiyi kroki istiqamətində bu saray 1236-cı ildə tikilmişdir. Alaeddin Keykubat bu sarayı tikdirərkən ətrafına da bir şəhər qurulmasını əmr etmişdir.

Alaeddin Keykubatın burada etdirdiyi saray 1949-cu ildə Konya Muzeyi Müdiri Ağıllı Oral tərəfindən tapılmış, arxeoloji qazıntılar aparıldıqdan sonra bu haqda kitab nəşr olunmuşdur. Konya Muzeyi Müdir Məmməd Öndər 1956-cı ildə qazıntı işlərini davam etdirmişdir. k. Otto-Dorn 1965-ci ildə burada qazıntılara başlamış, 5.200 m2lik sahəyə yayılan və sarayları da əhatə edən Səlcuqlu şəhərinin planını ortaya çıxarmışdır. prof. dr. Rüçhan Arık 1980-ci ildən etibarən qazıntıları idarə etməkdə və strukturların ana vahidlərini ortaya çıxarmaqdadır.

Saray dəyişik məqsədli vahidlərdən meydana gəlmiş bir quruluş birliyidir. Burada böyük və kiçik saray kimi strukturların xaricində 16 ha yaxın quruluş qalığı, bir-birlərindən çitlerle ayrılmış ov heyvanları üçün bir park salınmışdır. Ayrıca böyük sarayın altında göl sahilində iki də kiçik liman edilmişdi. Bütün bu quruluş kompleksi bir qala ilə əhatə olunmuşdur. Bu strukturların ən böyük xüsusiyyəti də eyvanların strukturlarda ön planda tutulmasıdır.

Böyük saray 50.00x35.00 m. Ölçüsündə olub, qarşısında Beyşehir Gölünə doğru uzanan geniş bir terası mövcuddur. Sarayın cənub və şərqi otaqlarla əhatə olunmuş, olduqca düz daş döşeli böyük bir həyəti vardı. Buradan böyük salon və kərpic döşəməli yüksək taxt eyvanı ilə hərəm və qonaqlara xas otaqların mövcud olduğu əsl saray hissəsinə keçilirdi. Sarayın planı simmetrik bir nizam göstərməməkdədir. Burada aparıilan qazıntılarda sarayın son dərəcə zəngin çini bəzəmələri insanın diqqətini cəlb edir. Çinilərin bəziləri divarlar üzərində, yerində qalmışdır. Bu çinilər səkkizbucaqlı ulduz və xaç formasında lövhələr halında 2 m. Yüksəkliyə qədər bütün divarları örtmüşdür. Ayrıca aralarına bəzən dörd künc lövhələr də yerləşdirilmişdir.