Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi İxtisasın adı: Heyvandarlıq mütəxəssisi

1.2 Skelet

Bir-biri ilə hərəkətli, hərəkətsiz birləşən sümük və qığırdaqlar heyvan bədəninin yumşaq toxumaları üçün dayaq sistemini-skeleti yaradır. Skelet əzələ, vətər və digər orqanların birləşmə yeri rolunu oynamaqla yanaşı hərəkət lingidir. Bundan başqa bədənin baş beyin, onurğa beyni, ürək, qara ciyər, ağ ciyər və sair kimi vacib orqanlarını xarici təsirlərdən qoruyur. Hər bir sümük ayrılıqda mürəkkəb orqan olmaqla sümük toxuması və sümük üstlüyündən ibarətdir. Hər bir sümüyü innervasiya üçün sinir və qidalandıran qan damarı vardır. Sümüklərin bərkliyi tərkibindəki kalsium duzlarından asılıdır.Kalsiumsuzlaşmış sümüklər rezin kimi yumşaq olur. Qızdırılmış sümüklər isə (üzvi maddələr məhv olunmuş) kövrək və davamsız olur.



Şəkil x.

Sümüklər xarici görünüşlərinə görə 4 tipə bölünür:

1. 
   Uzun boruşəkilli sümüklərin uzunluğu enindən və qalınlığından əhəmiyyətli dərəcədə artıq olur. Onların daxilində sarı sümük iliyi yerləşən boşluq olur. Cavan heyvanların uzun boruşəkilli sümükləri yuxarı, aşağı və orta (gövdə) hissədən ibarət olur. Gövdə ilə uc hissələr arasında yerləşən epifizar qığırdaqların hesabına sümük üzununa inkişaf edir. Epifizar qığırdaqlar tükəndikdən sonra həmin sümüklərin uzununa inkişafı dayanır. Eni və qalınlığı isə sümüküstlüyünun hesabına inkişaf edir. Boruşəkilli sümüyün divarı sıx sümük maddəsindən ibarətdir və ən böyük qalınlıq orta hissədə olur. Boruşəkilli sümüklərin uc hissələri isə məsaməli sümük maddəsindən ibarət olmaqla məsaməli maddənin özək hissəsində qırmızı sümük iliyi yerləşir. Ətraf sümükləri bu tipli sümüklərdəndir.
   
2. 
   Qısa sümüklərin demək olar ki, hündürlüyü və eni eyni olur. Bütün daxili hissə məsaməli sümük maddəsindən, nazik xarici səthi isə sıx sümük maddəsindən ibarətdir. Belə sümüklər bilək və ayaq darağının tərkibinə daxil olur.
   
3. 
   Yastı sümüklərin uzunluğu və eni qalınlığından əhəmiyyətli dərəcədə böyük olur. Onlar arasında nazik məsaməli sümük maddəsi olan iki bərk təbəqədən əmələ gəlmişdir. Bu tipli sümüklər müəyyən orqanlar üçün müdafiə təbəqəsini təşkil edir. Məsələn: kəllə sümüyü beyni, qabırğalar isə ürək, qara ciyər, ağ ciyər və s. daxili orqanları xarici təsirlərdən qoruyur.
   
4. 
   Qarışıq sümüklər hər hansı bir müəyyən formaya malik deyil. Onların tərkibində yastı və ya qısa sümük tipinə uyğun hissələr ola bilər. Bu qəbildən olan sümüklər onurğanın əsasını təşkil edir. Sümüklərin bir çoxunun inkişafı üç mərhələdən keçir:
   
   1. 
      birləşdirici toxuma ,
      
   2. 
      qığırdaq,
      
   3. 
      sümük əmələ gəlməsi.
      

Ancaq kəllə sümüyünün müəyyən örtük hissəsi birləşdirici toxumadan birbaşa sümük mərhələsinə keçirlər.

Skeletin öyrənilməsini asanlaşdırmaq üçün bədən, baş və ətraf hissələrə bölünür. Bədənin skeleti onurğa sütunundan, qabırğalardan və döş sümüyündən ibarətdir.

Onurğa sütunu 55-60 ayrı-ayrı fəqərələrdən ibarət olmaqla heyvan bədəninin uzununa oxunu əmələ gətirir. Onurğa sütununa demək olar ki, baş və bədən skeletinin bütün sümükləri və əzələlər birləşir. Sümüklər yerinə yetirdikləri funksiyalara görə aşağıdakı növlərə ayrılır: