Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi “Qiymətli kağızlar bazarı və investisiya sahəsində onların rolu”

2.2. Azərbaycan Respublikasında qiymətli kağızlar 
bazarında investisiya proseslərinin təhlili 
P.Samuelsonun fikrincə investisiya- kapitalın yaranması və 
gələcəkdə gözlənilən istehlakın genişləndirilməsi naminə, hazırda gəlirin 
cari istehlaka xərclənməsindən imtina etməkdir. C.M, Keynsin fikrincə 
isə investisiya - firma tərəfindən kapital ehtiyatının artırılmasına, 
avadanlığın alınmasına, bina və qurğuların tikilməsinə sərf olunan 
vəsaitdir. 
Mikroiqtisadi baxımdan dəyərləndirdikdə investisiya cari 
istehlakla deyil, gələcək istehlakla bağlı məqsədlərin əldə edilməsinə 
yönəldilən vəsaitlərdir. 
Tipindən asılı olaraq, real, maliyyə və intellektual investisiyalar 
fərqlənir. Real investisiyalar maddi və qeyri-maddi olurlar. Fondlar 
bina, avadanlıq, qurğular və material ehtiyatlarına sərf olunur. Maliyyə 
investisiyaları, qiymətli kağızlar (səhmlər, istiqrazlar və s.), hədəf bank 
əmanətləri, depozitlər və s. Bu nəzərdə tutulur. İntellektual 
investisiyalar cəmiyyətin yaradıcı potensialına, intellektual mülkiyyətə 

---

48 
- 
müəlliflik, ixtira və patent hüququna əsasən qoyulmuş 
investisiyalardır. 
Birbaşa, dolayı və portfel investisiyaları investisiya prosesində 
iştirakın təbiəti ilə fərqlənir. Birbaşa investisiyalar investorun 
investisiyaya birbaşa investisiya qoyduğunu bildirir. Dolaysız 
investisiyalar brokerlik vasitəsi ilə investisiyalardır, məsələn, 
investisiya fondları vasitəsilə. Portfolio investisiyaları - qiymətli 
kağızlara investisiya qoyulmuş kapital (Kerimov, 2003). 
İnvestisiya prosesi deyərkən milli kapitalın artırılmasına yönələn 
çoxşaxəli fəaliyyət başa düşülür. Bu zaman dövlət, hüquqi və fiziki 
şəxslər tərəfindən həyata keçirilən kapital qoyuluşu investisiya 
fəaliyyəti adlanır. İnvestisiya fəaliyyətinin obyektləri kimi yeni 
yaradılan və modifikasiya olunan əsas fondlar, dövriyyə vəsaiti, torpaq 
və s. çıxış edirlər. İnvestisiya fəaliyyətinin subyektləri kimi investorlar 
(sifarişçilər), podratçılar, banklar, investisiya kompaniyaları, ölkə və 
xarici ölkə vətəndaşları çıxış edə bilərlər. İnvestisiya fəaliyyətinin əsas 
göstəriciləri aşağıdakılardır: 
1) 
İnvestisiya əmtəələri; 
2) 
İnvestisiyanın strukturu; 
3) 
İnvestisiya prosesinin göstəricilərinin qarşılıqlı əlaqəsi; 
4) 
Kapitala, insana edilən investisiyaların həcmi; 
İnvestisiya fəaliyyəti, əsasən aşağıdakı maliyyə mənbələri 
hesabına üç formada reallaşdırılır; 
1) 
Müəssisələrin öz vəsaitləri hesabına edilən 
investisiyalar. İqtisadiyyatda bu investisiyalar ən yüksək 
gəlirə malik olan investisiyalar kimi tanınır. 
2) 
Borc vəsaitləri hesabına edilən investisiyalar. Belə 
investisiyalara bank kreditləri, büdcə vəsaitləri, məqsədli fondların 
vəsaitləri və s. aid edilir. 

---

49 
İnvestisiya mühiti - investisiya bazarının həcmi,cəlbediciliyi, risk 
səviyyəsini müəyyən edən, daxili və xarici investisiya axınını təmin 
edən sosial-iqtisadi, siyasi, maliyyə amillərinin məcmusudur. 
İnvestisiya mühiti bu və ya digər ölkədə, region və ya sahədə 
investisiya qoyuluşları üçün əlverişli və ya əlverişsiz şəraitin olmasını 
əks etdirir. Başqa sözlə, investisiya mühiti - investisiya proseslərinin 
həyata keçirilməsinə şərait yaradır. 
“Xarici investisiyaların qorunması haqqında”, “Sahibkarlıq 
sahəsində aparılan yoxlamaların dayandırılması haqqında” Azərbaycan 
Respublikasının qanunları və bir sıra normativ sənədlərlə tənzimlənir. 
Xarici 
investisiyanın 
ölkə iqtisadiyyatına cəlb olunması 
Azərbaycan dövlətinin müəyyənləşdirdiyi iqtisadi inkişaf siyasətinin 
əsas tərkib hissəsidir. İndiki ana qədər ölkəmizdə investorların hüquq və 
mənafelərinin müdafiəsi, mülkiyyət toxunulmazlığı, ölkədaxili və xarici 
sahibkarlara bərabər iş şəraitinin formalaşdırılması, əldə olunmuş 
mənfəətdən maneəsiz istifadə edilməsi ilə bağlı vacib qanunlar qəbul 
edilərək hüquqi təməl yaradılmışdır.
Sahibkarlıq sahəsində aparılan yoxlamaların dayandırılması 
haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 20 oktyabr 2015-ci il 
tarixli Qanununa əsasən sahibkarlıq fəaliyyəti üzərində aparılan 
yoxlamalar iki il müddətinə dayandırılmışdır. Bu qanunun 2-ci 
maddəsinə görə bu müddətdə təkcə vergi yoxlamaları, əhalinin həyat və 
sağlamlığına, milli təhlükəsizliyə və iqtisadi maraqlara mühüm təhlükə 
yaradan hallarda yoxlamalar aparıla bilər. 
Dünyada bazar iqtisadiyyatına malik dövlətlər daima xarici 
investisiyaları ölkələrinə cəlb etməyə çalışırlar.Ölkəyə xarici 
investisiyaların axını işsizliyin azalmasına eləcə də, iqtisadi artıma səbəb 
olacaqdır.Əlbəttə bu zaman xarici investisiya qoyuluşlarına müvafiq 
dövlət orqanları tərəfindən icazə verilməli və nəzarət edilməlidir. “Xarici 

---

50 
investisiyanın Qorunması haqqında Azərbaycan Respublikasının 
Qanunu”nda qeyd edilmişdir ki, investisiyaların cəlb edilməsi sahəsində 
dövlət müəssisələri və təşkilatları ilə bağlanmış kontraktların şərtlərinin 
icra olunmasına nəzarət müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən 
həyata keçirilir. İnvestisiyaların ölkəyə cəlb edilməsinə təsir edən 
faktorlardan biri də vergi qanunvericiliyidir. Son dövrlər ölkəmizdə bu 
istiqamətdə mühüm addımlar atılmışdır (Адекепов, 1997). 
Biznes səviyyəsində səmərəli investisiyalardan istifadə edərək 
iqtisadi artım təşviq edilə bilər. Müəssisə müəssisədə malların ümumi 
istehsalını artırmaq üçün yeni avadanlıq istehsal edən bir məhsul qursa 
və ya əldə edərsə, istehsal artımı ölkənin ümumi daxili məhsulunun 
(ÜDM) artmasına səbəb ola bilər. Bu, əvvəlki avadanlıq sərmayələrinə 
əsaslanaraq, iqtisadiyyatın istehsalın artması yolu ilə inkişaf etməyə 
imkan verir. 
Azərbaycan 
sahibkarlığın 
dövlət 
tənzimlənməsinin 
təkmilləşdirilməsi və beynəlxalq səviyyədə aparılan islahatlar 
nəticəsində əlverişli biznes mühitinin formalaşdırılması nəticəsində 
Dünya Bankının nəşr etdiyi "Doing Business 2017" hesabatında 65-ci 
yeri tutub. səviyyə. Üç və ya daha çox islahatçı olan 29 ölkədən biridir. 
Beynəlxalq ticarət üzrə elektron əmtəə idxal və ixrac bəyannamələrinin 
(83-ci yer) Xarici Ticarət Performansı (səkkizinci yer), avtomobillərin 
saxlanmasına vergi sadələşdirilməsi (40-cı yer) və "Vergilərin 
ödənilməsi" göstəricisi bazasının yaradılması yeni üzvlük prosesi zamanı 
(105-ci yer) yeni çıxış nöqtələrinə sərf olunan vaxtdan qənaət edən 
hesabatda əhəmiyyətli islahatlar olduğu qeyd edildi.Həmçinin Dünya 
İqtisadi Forumu tərəfindən 1979-cu ildən bəri hər il nəşr olunan və bu 
gün dün yada milli rəqabətqabiliyyətlilik üzrə ən geniş qiymətləndirmə 
hesab olunan “Qlobal Rəqabətlilik Hesabatı’nda ölkəmizin mövqeyi ötən 
ilə nisbətən 3 pillə yaxşılaşaraq 40-cı yerdən 37-ci yerə yüksəlmiş və 

---

51 
MDB məkanında liderlik mövqeyini qoruyub saxlamışdır. 
İnvestisiya ÜDM-in tərkibində mühüm bir komponent kimi çıxış 
edir. İqtisadi inkişafa nail olmaq və milli sərvətin artırılmasında 
zəruridir. Makroiqtisadi tarazlıq və məşğulluq səviyyəsi iqtisadiyyata 
qoyulan investisiyaların həcmindən asılıdır ( Ağayev, 2005). 
İnvestisiya iqliminə təsir edən amillərə: makroiqtisadi 
amillər,normativ-hüquqi amil,vergi sistem inin keyfiyyəti informasiya 
təminatını göstərmək olar. 
Azərbaycan iqtisadiyyatına xarici investisiyaların axını ölkənin 
ixracat potensialının genişləndirilməsinə, istehsalın artmasına, əmək 
ehtiyatlarından səmərəli istifadə olunmasına, yeni texnologiyaların 
ölkəyə gətirilməsinə və bütövlükdə iqtisadi infrastrukturun yenidən 
qurulmasına səbəb olmuşdur. Bu baxımdan da Azərbaycanda investisiya 
mühitinin öyrənilməsi və mövcud prob lemlərin aradan qaldırılması 
vacib məsələdir. 
İqtisadi təfəkkür tarixində “əmək” və “torpaq” həmişə iqtisadi 
artımın ilkin mənbələri hesab olunmuşdur. İqtisad elmi inkişaf etdikcə 
qeyd olunan ilkin istehsal amillərindən daha yaxşı istifadəni təmin 
etməyə imkan verən və bu amillərdən yaradılan digər istehsal amilləri 
də iqtisadi ardının törəmə mənbələrinə aid edilmişdir. Müasir 
investisiya mühiti məhz kapitalın, biliklərin və müvafiq infrastukturun 
inkişafına və bu mənbələrdən səmərəli istifadəyə təkanverici xarakter 
daşımalıdır. İnvestisiya mühitini iqtisadi subyektlərin investisiya 
motivasiyasına təsir göstərən amillərin məcmunu kimi təqdim etmək 
olar. Əlverişli investisiya mühiti yeni aktivlərin alınmasına, mövcud 
aktivlərin modernləşdirilməsinə, biznesin genişləndirilməsinə və ya 
şaxələndirilməsinə, insan kapitalının ink işafına imkanlar yaratmaqla 
iqtisadi subyektləri investisiya fəaliyyətinə sövq edə bilər. 

---

52