Azərbaycan RespublİKası Təhsİl Nazİrlİyİ Sumqayıt Dövlət Unİversİtetİ

Azərbaycan Respublikasında ilin əvvəlinə bütün təsərrüfat

Kateqoriyalarında iri buynuzlu mal-qaranın sayı və parametrlərin

hesablanması

İLLƏR	İnək və camışlar, min baş y	t	t²	yt
a	1	2	3	4	5
1994	746,3	-8	64	-5970,4	673,34
1995	749,3	-7	49	-5245,1	688,99
1996	743.4	-6	36	-4460,4	704,64
1997	742,7	-5	25	-3713,5	720,29
1998	716,3	-4	16	-2865,2	735,94
1999	710,7	-3	9	-2132,1	751,59
2000	733,7	-2	4	-1467,4	767,24
2001	735,0	-1	1	-735,0	782,89
2002	711,7	0	0	0	798,54
2003	742,5	+1	1	742,5	814,19
2004	772,6	+2	4	1545,2	829,84
2005	826,7	+3	9	2480,1	845,49
2006	862,9	+4	16	3451,6	861,14
2007	895,0	+5	25	4475,0	876,79
2008	925,8	+6	36	5554,8	892,44
2009	958,9	+7	49	6712,3	908,09
2010	1001,7	+8	64	8013,6	923,74
YEKUN__13575,2__0__408'>YEKUN	13575,2	0	408	6386	13575,18

Dinamika sırasının analitik üsulla işlənməsi aydın göstərir ki, Azərbaycan Respublikasının bütün təsərrüfat kateqoriyalarında inək və camışların sayı 1994-cü ildən müntəzəm olaraq artmağa doğru meyl edir.

İndi də illər əsasında dinamika sırasının analitik üsulla işlənilməsini Azərbaycan Respublikasında əhali və kəndli (fermer) təsərrüfatlarında olan inək və camışların misalında izah edək. Bu məqsədlə əhali və kəndli (fermer) təsərrüfatlarında 1998-2010-cu illərin əvvəlinə olan inək və camışların sayı haqqındakı məlumatdan istifadə edək (cədvəl 10.19).
Cədvəl 10.19
Azərbaycan Respublikasında əhali və kəndli (fermer)

Təsərrüfatlarında olan inək və camışların sayı və parametrlərin

Hesablanması

İLLƏR__İnək_və_camışlar,min_baş__y___t'>İLLƏR	İnək və camışlar,min baş y	t	t²	yt
1999	487,9	-11	121	-5366,9	453,27
2000	517,6	-9	81	-4658,4	503,55
2001	555,6	-7	49	-3889,2	553,83
2002	557,4	-5	25	-2787,0	604.11
2003	606,0	-3	9	-1818,0	654,39
2004	656,3	-1	1	-656,3	704,69
2005	778,0	+1	1	+778,0	754,95
2006	845,2	+3	9	2536,6	805,23
2007	886,0	+5	25	4280,0	855,51
2008	919,3	+7	49	6435,1	905.79
2009	952,5	+9	81	8572,5	956,07
2010	995,9	+11	121	10954,9	1006,35
YEKUN	8757.7	0	572	14380,3	8757,74

10.19 saylı cədvəlin məlumatı əsasında tənliyin parametrləri təşkil edər:

min baş



Bu o demekdir ki, əhali və kəndli (fermer) təsərrüfatlarında olan inək və camışların sayı orta hesabla hər il 25,14 baş artır.
min baş və.s

y- in hamarlaşdırılmış qiymətlərini cədvəlin axırıncı xanasında yerinə yazaq.

Həqiqi və nəzəri səviyyələri qrafiklə təsvir edək.




Şəkil 10.3. Azərbaycan Respublikasında əhalinin və kəndli (fermer) təsərrüfatında inək və camışların dinamikası

Nəzəri səviyyələr Azərbaycan Respublikasında əhali və kəndli (fermer) təsərrüfatlarında olan inək və camışların inkişaf meylini daha aydın göstərir.

Dinamika sırasının analitik işlənməsində çox tez-tez parabola tənliyinin ikinci qaydasından istifadə edilir. Bu tənliyin düsturu aşağıdakı kimi yazılır:

Bu tənlikdə və parametrləri ən kiçik kvadratlar üsulunun tələblərini təmin edən aşağıdakı normal təmlik sistemini həll etməklə müəyyən edilə bilər:






Şərti sıfır üsulu tətbiq etdikdə bu sistem tənliyin həlli qaydası xeyli sadələşir. Belə ki. Bu zaman ∑t və ∑t² sıfra bərabər olur və bunun nəticəsində tənlik sistemi aşağıdakı vəziyyətə düşür:

İkinci tənlikdə olar. və parametrlərini hesablamaq üçün birinci və üçüncü tənlikləri birgə həll etmək lazımdır.

Həmin tənliklərin həlli və parametrlərini müəyyən etmək üçün aşağıdakı düsturlara gətirilib çıxarır:


Parabolanın ikinci qaydası ilə sıranın analitik işlənməsini Azərbaycan Respublikasında 2004-2010-cu illərdə dənli bitkilərin məhsuldarlığı misalında izah edək (cədvəl 10.20).
Cədvəl 10.20
Azərbaycan Respublikasının bütün təsərrüfat

kateqoriyalarında payızlıq buğdanın məhsuldarlığının

dinamikasının parabolanın

ikinci qaydası ilə işlənməsi

İLLƏR	Məhsuldarlıq. sentner	t	t²		yt	yt²
2004	14,3	-3	9	81	-42,9	128,7	14,21
2005	16,0	-2	4	16	-32,0	64.0	15,11
2006	16,9	-1	1	1	-19,9	16,9	16,33
2007	15,8	0	0	0	0	0	17,55
2008	20,0	1	1	1	20,0	20,0	19,79
2009	23,2	2	4	16	46,4	92,8	22,71
2010	26,2	3	9	81	78,6	235,8	26,31
YEKUN	132,4	0	28	196	+53,8	558,2	132,71

Parametrləri hesablayaq:





Tənlik aşağıdakı kimi olacaqdır:

Tənlikdə t və t² -ın qiymətlərini yerinə yazıb müvafiq hesablamanı aparsaq, o zaman 10.20 nömrəli cədvəlin axırıncı sütunundakı nəticəni alarıq. Hesablama göstərir ki, respublikamızda payızlıq buğdanın məhsuldarlığı müntəzəm olaraq artmağa doğru meyl edir.

Tənliyin parametrlərini aşağıdakı kimi izah etmək olar.

- sıranın səviyyələrinin orta kəmiyyəti kimi, - dinamika sırası məlumatlarının inkişaf sürəti kimi, - isə bu inkişafınsürəti kimi xarakterizə oluna bilər.

Dinamika sırasının həqiqivə nəzəri səviyyələrini qrafiklə təsvir edək.

Şəkil 10.4. Azərbaycan Respublikasının bütün təsərrüfat kateqoriyalarında payızlıq buğdanın məhsuldarlığının dinamikası.
Qrafikdə nəzəri səviyyələr məhsuldarlığın artma meylini aydın xarakterizə edir.

Dinamika sırasının analitik işlənməsinin daha yüksək, parabolanın üçüncü qaydası ilə aparmaq olar.Bu zaman tənlik belə yazılır:

Parabola qaydası yüksəldikcə nəzəri səviyyələr həqiqi səviyyələri daha dolğun xarakterizə edir. Bununla bərabər dinamika sırasının analitik tənliyinin qurulmasının əsas mqsədi hadisənin zaman etibarı ilə inkişaf modelini müəyyənləşdirməkdir.

Dinamika sırasında hadisənin artımı hesabı proqres üzrə baş verərsə hamarlaşdırmanı üstlü funksiya ilə aparmaq lazımdır. Artım həndəsi proqres üzrə olarsa, hamarlaşdırmanı üstlü funksiya ilə aparmaq məqsədəuyğundur. Üstlü funksya üzrə hamarlaşdıma aşğıdakı düsturla aparılır:

Burada və t əvvəlki mənanı, - isə vaxt vahidində artım sürətini göstərir. Üstlü funksiyanı loqarifmalasaq o zaman xətti tənliyi alarıq. Belə halda səviyyələr və parametrlər onların loqarifmaları ilə əvəz olunur:

Loqarifmada ifadə olunan üstlü funksiyanın hamarlaşdırılması texnikası xəttihamarlaşdırmanın aparılmasının eynidir, lakin burada sıranın üzvlərinin özü deyil, onların loqarifmaları hamarlaşdırılır. ∑t=0 olduqda, və aşağıdakı düsturla müəyyən edilir:

,



Nəticə.
Sosial-iqtisadi hadisələrin dinamikasının tədqiqində müəyyən dövr daxilində naməlum səviyyənin tapılması dinamika sırasının interpolyasiyası adlanır. Dinamika sırasının səviyyələri sabit dəyişərsə sıranın interpolyasiyasını orta mütləq artım və orta illik artım sürəti əsasında aparmaq olar. Bu göstəricilər eyni keyfiyyətli dövr üçün hadisənin inkişaf qanunauyğunluğunu düzgün xarakterizə etmək imkanına malikdirlər.

Sosial - iqtisadi hadisələrin dinamikasının tədqiqi və keçmiş sırada onların əsas xüsusiyyətlərinin aşkar edilməsi sıranın proqnozlaşdırılması üçün əsas verir. Proqnozlaşdırma sıranın məlum olmayan gələcək səviyyələrinin müəyyənləşdirilməsi əsasında aparılır. Məlum olmayan keçmiş və gələcək səviyyələrin müəyyən edilməsi dinamika sıralarının ekstrapolyasiyası adlanır.

Dinamika sıralarının interpolyasiyası və ekstrapolyasiyası keyfiyyətcə eyni dövrlər əsasında aparılarsa, düzgün nəticə verə bilər. Uzun müddətə və müxtəlif inkişaf qanunauyğunluqlarına malik olan dövrlər üçün dinamika sıralarının ekstrapolyasiyası həqiqi vəziyyəti düzgün xarakterizə edə bilməz. Çünki hadisələrin dəyişməsinə bütün amillərin təsirini uzun müddət üçün əvvəlcədən nəzərə almaq qeyri - mümkündür. Ona görə də proqnozlaşdırma üçün istifadə edilən dinamika sıralarının ekstrapolyasiyasını qısa müddətə aparmaq məqsədəuyğundur.

Dinamika sıralarının interpolyasiyası və ekstrapolyasiyası sıranın analitik metodla işlənilməsi əsasında aparıldıqda daha düzgün nəticə verir. Dinamika sıralarının ekstrapolyasiyası orta illik mütləq artım və orta illik artım sürəti əsasında da aparıla bilər.

Sıranın səviyyələri əsasında hesablanmış dinamika göstəriciləri vaxta görə dəyişirlər. İllər üzrə dəyişən dinamika göstəricilərini ümumiləşdirmək üçün orta kəmiyyət hesablamaq lazımdır. Məlumdur ki, kənd təsərrüfatı istehsalı üçün bir il əlverişli olduğu halda, digər halda əlverişli olmaya bilər. Ona görə də, kənd təsərrüfatının inkişafının ümumi meylini aşkar etmək üçün orta səviyyə göstəricisindən istifadə etmək lazımdır.
Ədəbiyyat siyahısı.

1. 
   S.M. Hacıyev “Statistikanın ümumi nəzəriyyəsi”
   

2. 
   “Metologiya, demoqrafikanaliz və əhalini proqnozlaşdırılma- sının texniki üsulları”
   

3.www.google.az
4.www.kitab.az
5.www.firststeps.az