Azərbaycan respublikasi əlyazması hüququnda azərbaycan təTBİQİ onomastikasi

4.3. Erqonimlər onomastik məkanın tərkib hissəsi kimi
Erqonimlər şəhər onomastikonunun ən geniş və səciyyəvi təbəqəsidir. Burada müasir dilə və bütövlükdə müasir kommunikasiyaya xas bəzi tendensiyalar (məsələn, alınmalara, əcnəbi leksikaya meyil, ümumdil mədəniyyətinin aşağı düşməsi, sözdüzəldici və orfoqrafik normaların pozulması) realizə olunur. Mürəkkəb linqvososial və linqvokultur fenomen kimi müasir şəhər mühitinin dili son illərin tədqiqatlarında geniş şəkildə öz əksini tapır. Hal-hazırda şəhər dilinin öyrənilməsi müasir dilçiliyin fəal inkişaf edən istiqamətlərindən biridir. Bu tədqiqat linqvokulturoloji, praqmatik aspektlərdə həyata keçirilir. Şəhər dilinin öyrənilməsi tam şəkildə cəmiyyət həyatının dinamikləşmə, ünsiyyətin spontanlığı, dil oyununa cəhd, variativlik, dilin liberallaşdırılması ilə bağlı yeni tendensiyalarını nümayiş etdirir.

Erqonim (yunan. “iş, məşğuliyyət” + “ad”) şəhər infrastrukturu obyektinin – insanların işgüzar birliklərinin (məsələn, müəssisələrin, firmaların, mağazaların, idman komplekslərinin, bazarların və s.) xüsusi adıdır. Erqonimika onomastikanın erqonimləri öyrənən şöbəsidir. Erqonimikon müəyyən dövrün erqonimlərinin lüğəti və ya siyahısıdır. Erqonimiya erqonimlərin məcmusu, zaman və ərazi hüdudları (şəhər, rayon, vilayət, diyar və s.) ilə məhdudlaşan sistemidir. “Erqonim” termininin başqa variantları da var: kommersiya müəssisəsinin adı (D.A.Yalovets-Konovalova), firmonim (V.A.Korşunkov və T.K.Nikolayeva). D.A.Yalovets-Konovalova erqonimləri “sosial birliklərin işarəsi” kimi izah edir [597, s.19]. S.V.Zemskova erqonimiyanı “hər hansı bir regionun sənaye-təsərrüfat obyektlərinin adlarının məcmusu” kimi müəyyənləşdirir [422, s.15].

Erqonimiya problemlərinin rus dilçiliyində işlənilməsi XX əsrin ortalarında başlanmışdır. İlk olaraq B.Z.Bukçina, Q.A.Zolotova, S.A.Koporski, M.N.Morozova, L.V.Şetinin və b. bu məsələyə diqqət yetirmişlər. “Erqonim” terminini 1978-ci ildə A.V.Superanskaya irəli sürmüşdür. Azərbaycan dilçiliyində A.M.Qurbanovun, A.Hacıyevin bu məsələ ilə bağlı tədqiqatları var [210; 137, s.135-150].

Erqonimiya (həm də bütövlükdə süni onomastika) son illərdə dilçiliyin fəal tədqiqat obyektinə çevrilmişdir. Müasir tədqiqatlar erqonimiyanın sosiolinqvistik və praqmatik analizinə həsr olunmuşdur, burada erqonimlərin müəyyən regionda semantik, sözyaratma və işlənmə xüsusiyyətlərinə daha çox diqqət yetirilir. Məhz hansı onimlərin erqonimiyaya aid edilməsi məsələsi indiyə qədər elmi mübahisələrin predmetidir. Erqonimlərin öyrənilmə səviyyəsini və müasir dilçilik ədəbiyyatında onların şərhini təqdim edək.

İlk terminlərdən olan “erqonim” – “…insanların işgüzar birliyinin, o cümlədən ittifaq, təşkilat, dərnək, idarə, korporasiya, müəssisə, cəmiyyət, məkanın xüsusi adı” kimi müəyyənləşib [509, s.151]. Erqonimlər müxtəlif əsərlərdə xüsusi olaraq hər hansı bir regionun sənaye-təsərrüfat obyektləri adları [422, s.15], sosial birliklərin işarəsi [597, s.19], müxtəlif funksional profilli tikililəri (binalar, müəssisələr, firmalar, mağazalar, idman kompleksləri, bazarlar, kinoteatrlar və s.) bildirən xüsusi ad, onimin xüsusi növü kimi, habelə idarələrin, iş birliklərinin, korporasiyaların və s. adı [595], insanların işgüzar birliyi kimi müəssisənin işarəsi [583], firma, müəssisə və idarə adları [550] kimi müəyyənləşdirilir. R.İ.Kozlov erqonominasiyanın obyekti dedikdə elə kommersiya müəssisəsi nəzərdə tutur ki, həm insanların işgüzar birliyi kimi, həm məhsulun satış yeri kimi, həm də şəhər məkanına daxil olan topoobyekt kimi mövcuddur [444]. Erqonimiya ilə bağlı olan bu anlayışlar arasında “emporonimlər” – ticarət müəssisələrinin adları, “firmonimlər” – kommersiya şirkətlərinin adları, “biznesonimlər” [414] – bizneslə məşğul olan təşkilatların adları və s. də vardır. “Reklam adı” terminini təqdim edən İ.V.Krükova hesab edir ki, buraya erqonimlərdən başqa, ticarət nişanları (praqmatonimlər), KİV adları (hemeronimlər), festival, konkurs, konsert adları (geortonimlər), nəqliyyat vasitələrinin adları (poreyonimlər) aiddir [454, s.228]. Çünki onları reklam diskursuna mənsubluq, praqmatik istiqamətlənmə, semantik modifikasiyalar birləşdirir.

“Fikrimizcə, N.V.Podolskayanın erqonimə verdiyi tərif daha məqsədəuyğundur, yəni insanların işgüzar birlik adlarının məcmusu. N.V.Şimkeviçin verdiyi tərif bundan çox fərqlənməsə də, N.V.Podolskayanın izahını daha dəqiq hesab edirik. “İnsanların işgüzar birliyi” anlayışına idarə, müəssisə, təşkilat, birlik, ittifaq, dərnək, təhsil ocaqları, idman və tibbi xidmət obyektləri, kommersiya müəssisələri, mədəniyyət obyektləri, məişət xidməti müəssisələri, cəmiyyət aid edilə bilər” [149, s.47].

Erqonimlər müxtəlif şəkildə təsnif olunur: praqmatik və qeyri-praqmatik erqonimlər. Praqmatik erqonimlərə adresata təsir göstərən erqonimlər aiddir. Bunlar iki yerə bölünür: 1) praqmatik informativ – müəssisənin fəaliyyət növünə bilavasitə aid olmayan, lakin adresatda müəssisənin pozitiv obrazını yaratmağa kömək edən əlavə informasiya verir. Məsələn, bu, obyektin yeri barədə informasiya da ola bilər (“Dərnəgül market”); 2) praqmatik assosiativ – müsbət assosiasiyalar yaratmaq yolu ilə adresata təsir göstərməyə çalışanlar. Bunlar üç yarımqrupa bölünür: a) assosiativ-informativ – adresata əlavə informasiya verir, müsbət münasibət formalaşdırır (“Çevik” təhlükəsizlik xidməti, “Universal” supermarketi); b) müxtəlif fəlsəfi, siyasi, sosial və s. ideyaları əks etdirən (“Virtual Qarabağ” İnformasiya-Kommunikasiya Texnologiyaları Mərkəzi; “Sağlam İnkişaf və Maarifləndirmə” İctimai Birliyi); c) əbədi dəyərlər kateqoriyasına (bədii və incəsənət əsərləri, tarixi realilər və s.) əsaslanan (“Dədə Qorqud” özəl liseyi, “Sindbad Travel” şirkəti). Qeyri-praqmatik erqonimlər məlumatlandırma baxımından 2 qrupa bölünür: 1) informativ– obyektin fəaliyyət növü barədə məlumat verir. Bu erqonimlər obyektin fəaliyyətini təsvir edir, bəzən onun coğrafi mövqeyini göstərir, bir sözlə, mühüm informasiya təqdim edir (Bakı Tikiş Evi, Suraxanı Maşınqayırma zavodu və s.). Bəzən isə belə erqonim obyektin birbaşa fəaliyyət növünə aid olmayan məlumatlar verir; 2) qeyri-informativ erqonim – obyekt haqqında heç bir məlumat vermir (“İpək Yolu” restoranı).

Erqonimin praqmatik potensialının formalaşmasında brendinq də müəyyən rol oynayır, yəni firmanın müsbət reputasiyasının yaradılması və onun adınınbrendə çevrilməsi üzrə piar (PR) tədbirlər kompleksi.

Erqonimyaratmanın vacib şərti onun motivasiyasıdır. “Onomastik nominasiyanın motivləri – müəyyən obyekt üçün müəyyən xüsusi adın seçilməsi və ya yaradılmasının ekstralinqvistik səbəbləridir” [509]. Ad yaradılarkən motivləşmiş olur. Zaman keçdikcə motiv unudula bilər, bəzi hallarda nominasiya motivi gizli ola bilər. Buna görə də “motivləşmiş ad” və “motivləşməmiş ad” terminləri müəyyən dərəcədə şərtidir və faktiki olaraq nominasiya motivini açmağın “mümkünlüyünü” və ya “qeyri-mümkünlüyünü” bildirir. Bu və ya digər təşkilata, şirkətə ad verərkən nominator qərar verməlidir ki, adda nəyi əks etdirmək istəyir. Müəssisənin bir sıra xüsusiyyətləri arasında birini seçmək və onun əsasında adresatı həvəsləndirən motivi qurmaq lazımdır. Çox vaxt erqonimlər müəyyən predmet və ya anlayışla motivləşmir, nominatorun şəxsi düşüncələrinə müvafiq yaranır. Motivasiya məqsədi ilkindir – o, bütün nominasiya aktını müəyyənləşdirir və erqonimin kommunikativ effektliyini şərtləndirir. Subyektiv motivasiya istiqamətləri və adresatın diqqətini cəlb etmək cəhdləri daha geniş yayılmış istiqamətlərdir.

Motivləşmiş erqonimlər dedikdə, erqonimin müəssisənin fəaliyyət sferası ilə bilavasitə əlaqəsini əks etdirən adlar nəzərdə tutulur. Bu kateqoriyaya erqonimlərin aşağıdakı qruplarını aid etmək olar: 1) obyektin yeri, mövqeyi ilə bağlı erqonimlər: Azərbaycan Universiteti, “Azərbaycan Dəmir Yolları” QSC, Bakı Humanitar Kolleci və s. 2) obyektin fəaliyyət sferasını göstərən erqonimlər: “Ağ çiçəyim” gül mağazası, “Diaqnoz” tibb mərkəzi, “Mis emalı” zavodu, “Maarif” nəşriyyatı və s. 3) qadın adlarından əmələ gələn erqonimlər: “Şafa Studio”, “Kəmalə” gözəllik salonu, “Günay” Atçılıq İdman Klubu və s. 4) kişi adlarından düzələn erqonimlər: “Mircəfər boxing” boks və trenajor zalı, “Qələndər Klinikası”, “Əli usta pastanesi” və s. 5) coğrafi, toponimik və etnoqrafik assosiasiyalarla əmələ gələn erqonimlər: “London taksi” şirkəti, Keşlə bazarı və s. 6) obrazlı təsəvvürlər əsasında meydana çıxan erqonimlər: “Üns” Yaradıcılıq Səhnəsi, Odlar Yurdu Universiteti və s.

Motivləşmənin nəticəsi baxımından onun tipləri vardır: 1) kvaziremotivləşmə – ekspressivlik yaratma vasitəsi kimi omonimik və paronimik yaxınlaşmalar prosesində sözün dəyişməsi; 2) yalançı motivləşmə – “yalançı” motivləşdirici əlaməti əks etdirən dil vahidləri arasındakı əlaqə [384].

Motivləşməmiş erqonimlər elə adlardır ki, bunlarda adlandırılan obyektlə erqonim arasında birbaşa əlaqə yoxdur, onlar məhsul və xidmətlə uyğun gəlmir. Bu kateqoriyaya aşağıdakı qruplar daxildir: 1) insanın statusu və keyfiyyətlərini ifadə edən leksika bazasında yaranan erqonimlər: “Əfəndi” restoranı və s.; 2) bitki və heyvan adlarından ibarət erqonimlər: “Çinar market”, “Çinar-Araz Firması”; 3) coğrafi terminologiya, təbiət hadisələrinin adları əsasında əmələ gələn erqonimlər: “Gilavar” restoranı; 4) mifonimlərdən əmələ gələn erqonimlər: “Hermes” estetik mərkəz; 5) tarixi qəhrəmanların və görkəmli şəxsiyyətlərin adlarından əmələ gələn erqonimlər: “Çingizxan” restoranı, aptek “Nizami”, “Qorqud Holdinq”; 6) kosmonimlərdən düzələn erqonimlər: “Ulduz” şirniyyat fabriki, “Planet” restoranı; 7) mücərrəd isimlərdən əmələ gələn erqonimlər: “İdeal” mağazalar şəbəkəsi; 8) fəsil adlarından düzələn erqonimlər: “Bahar Təmizlik” Xalçayuma Fabriki; 9) toponimlərdən düzələn erqonimlər: “Muğan” Kommersiya Bankı, “Sədərək” Ticarət Mərkəzi, “Araz” ekologiya liseyi.

Müasir nominasiya sahəsində daha aktiv tendensiya – ekspressivləşdirmədir. Bu ekspressiv leksikanın rolunun artmasında və dil oyunu üsullarından fəal istifadədə özünü büruzə verir. Tədqiqatçılar onomastik məkana qeyri-normativ nitq elementlərinin, jarqonizmlərin və dialektizmlərin yayılmasını qeyd edirlər. Bunun nəticəsi ekspressemlərdir, yəni emotiv damğalanmış dil vahidləridir. Onlar nominatora imkan verir ki, öz şəxsi fikrini və ətrafdakıların rəyini əks etdirsin. Erqonim-ekspressemlərə bunları misal göstərmək olar: “Bəh-Bəh club”. Onomastikaya keçən ekspressivliyin bilavasitə sübutlarından biri də dil oyunudur. Məsələn, sözün qrafik cildinin dəyişilməsi: GardeRobe (mağaza).

Müasir şəhərin erqonimiyası üçün səciyyəvi cəhət erqonimlərin yaradılması zamanı əcnəbi dil vahidlərindən və elementlərindən istifadədir. Erqonimiyada əcnəbi dil vasitələrinin işlənmə tendensiyaları müxtəlifdir. Bunlardan biri ksenomotivasiyadır, yəni motivləşdirici vahidlər kimi mənbə dilin söz və söz birləşmələrindən istifadə edilməsidir. Məsələn, “İtaldizayn” mağazası, “BestComp Grup” şirkəti, “Qlobus-print” MMC, “Xpress-Elita” şirkəti, “Medline” klinikası “Accessbank”, “Noteclub” mağazası, “Datatech” mağazası və s. E.S.Butakovanın fikrincə, “əcnəbi mənşəli erqonimlər şəhərin kommunikativ məkanının fraqmenti kimi elə xüsusi adlardır ki, tərkibində istənilən əcnəbi mənşəli komponent var, insanların işgüzar birliklərinin adlarıdır. Əcnəbi ad başqa qrafikada verilirsə, bu, transliterasiya edilmiş reversiv adlanır” [384]. Məsələn, “Kabluçok” adının latın qrafikası ilə yazılması.

Obyektlərə advermə qanunauyğunluqları adların müxtəlif semantik xüsusiyyətlərini, koqnitiv əsaslarını müəyyənləşdirməyə imkan verir. Adlandırılan obyektin statusu adın seçiminə birbaşa təsir göstərir və erqonimin koqnitiv modelinin motivləşdirici nüvəsini təşkil edir. “Adlandırmanın baş verdiyi sosiolinqvistik situasiyadan asılı olaraq dini, etno-milli, sosio-siyasi filtrlər qüvvəyə minir” [413]. Bu model, onun komponentləri müəyyən şəkildə erqonimin semantikası ilə bağlıdır.

Erqonimlərin və onların xüsusiyyətlərinin tədqiqat obyekti seçilməsi aşağıdakı faktorlarla şərtlənir: erqonimik leksikanın kütləviliyi və dinamikliyi, işləkliyi, reklamlarda, KİV-də, gündəlik ünsiyyətdə və s. istifadəsi, müxtəlif növ onimlərin (məsələn, toponimlər, praqmatonimlər, zoonimlər və s.) xarakteristikalarının erqonimlərdə birləşməsi, təhlil edilən leksik qrupun dillərarası və mədəniyyətlərarası, sosial-iqtisadi əlaqələrdə fəal rolu, erqonimlərin müxtəlif transformasiyalara, yeni söz və söz birləşmələrinin əmələ gəlməsində motivləşdirici əsas kimi iştiraka meyilli olması və s. Bu dominant keyfiyyətlər erqonimləri tədqiqatın perspektiv və cəlbedici obyekti edir.

Erqonimlər aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirir:

1) nominativ funksiya – xüsusi adların bütün növləri üçün əsasdır. Bu funksiyanın mahiyyəti ondan ibarətdir ki, erqonim identifikasiyaya və diferensiasiyaya, analoji obyektlər içərisindən bir müəssisənin seçilməsinə xidmət edir (Azərbaycan Mətbuat Şurası, Bakı Dövlət Universiteti); 2) informativ funksiya – erqonimlər obyektin yeri, adresatı, spesifikası, fəaliyyət növü, məhsulun çeşidi, hazırlanma yeri və s. barədə məlumat verir (“Göyçay-Süd” ATSC, “İnşaat-Servis B” MMC); 3) reklam funksiyası – kommersiya müəssisələrinin adları üçün səciyyəvidir (“1001 dad” şirniyyat mağazası); 4) estetik funksiya – mağaza, hotel, restoran, gözəllik salonlarının adları üçün səciyyəvidir (“Qızlar” gözəllik salonu, “Şəkər bala” uşaq mağazası); 5) memorial funksiya – tarixi şəxsiyyətlərin, müəssisə sahiblərinin adları əks olunan erqonimlərə xasdır (“Faik Sönmez”, “Anar Optik”); 6) mülkiyyətin qorunması funksiyası – “Az-“, “Azərb-“ kimi elementlərin köməyi ilə yaranan erqonimlərdə daha aydın təzahür edir (“Azərkimya”, “Azərmətbuatyayımı”).

Erqonimlər müxtəlif modellər üzrə əmələ gəlir, bunların reallaşmasında müxtəlif mənşəli leksik vahidlər iştirak edir. Məşhur toponimlərin assosiativ fonu (“Moskva” Ticarət Mərkəzi, “Anadolu” restoranı) erqonimiyada geniş işlənir. Nominatorların fikrincə, bu, adlandırılan müəssisənin nüfuzunu artırır. Orijinal erqonimlərin yaradılması üçün presedent mətnlər: frazeologizmlər, atalar sözləri və zərbi-məsəllər, qanadlı ifadələr, bədii əsərlər, mifoloji mətnlər qiymətli mənbədir. Presedent ad və mətnlərdən istifadə parlaq, obrazlı, mədəniyyətlə bağlı erqonimlərin yaradılması üçün perspektivlidir.

Cəmiyyətin tələblərinə cavab vermək üçün erqonim necə olmalıdır? Müasir dövrdə kommersiya müəssisələrinin adlarını yaratmaq çox çətin işdir. Marketoloqlar hesab edirlər ki, kommersiya adının seçilməsi məhsulun tanınmasında və müsbət imicin yaradılmasında böyük rol oynayır. Xidmətlərin mahiyyətinə uyğun olan ideyanı müəyyən etmək, bu ideyanı ifadə edən söz işarəsi tapmaq – mürəkkəb yaradıcılıq aktıdır. İşarə orijinal, asan tələffüz olunan, tez yadda qalan olmalı və mənfi assosiasiyalar doğurmamalıdır. Erqonim həm müəssisənin işarəsi, onun imicinin elementi, həm də nominatorla adresat arasındakı dialoqun bir elementi rolunu oynayır. Fikrimizcə, ticarət müəssisələrinin adlarında milli ədəbi dilin aktiv lüğət tərkibindəki leksikadan istifadə etmək lazımdır. Bu, adların şəhərlilər tərəfindən daha təbii qavranılmasını təmin edər.

Kommersiya erqonimiyası üçün nominatorun diqqəti cəlb etmək arzusu əsas mövqe tutur (“Favorit” supermarket, “Ləziz” kulinariya mağazası). Ümumi rəyə əsasən, uğurlu düşünülmüş ad satışı stimullaşdırır və müəssisənin müsbət ictimai simasını formalaşdırır, əksinə, uğursuz, potensial auditoriyanın etnomədəni və ya etnodil xüsusiyyətlərinə zidd olan ad isə müəssisənin bazardakı mövqeyini pisləşdirməyə qadirdir.

Ümumiyyətlə, erqonim aşağıdakı tələblərə cavab verməlidir: a) çox dəyişkən olmamalıdır; b) buraxılan məhsulla assosiasiya olmalıdır; c) obyektin yerini göstərməlidir; ç) estetik, yaxşı səslənən olmalıdır; d) əhalinin geniş təbəqələri üçün aydın olmalıdır.

Erqonimyaratmanın mühüm cəhəti nominatorun lazımi strategiya və taktikanı seçmək bacarığının olmasıdır. Bu, şübhəsiz, müəssisənin gələcəyini müəyyənləşdirir, adresatın hansı müəssisəni seçmək qərarına müəyyən dərəcədə təsir göstərir. Erqonimlərin funksional müxtəlifliyi nominatorun intensiyaları ilə müəyyən olunur.

“Uğurlu erqonim yaratmağın bir neçə şərti var: 1) erqonim yaradarkən onimyaradıcılığının bütün imkanlarından istifadə etmək lazımdır. Ad simasız, mənasız və ya omonimik olmamalıdır. Fərdi ad yaratmağa cəhd göstərmək lazımdır; 2) ad yaradarkən adresant orfoqrafiya qaydalarına fikir verməlidir; 3) əcnəbi leksikadan həddindən çox istifadəyə yol verilməməlidir; 4) mümkün olduqca öyrənilən regionun spesifikasını nəzərə almaq lazımdır; 5) gələcək inkişaf üçün adın potensialını dəyərləndirmək vacibdir” [150, s.258].

Erqonimlər antroponimlərlə (qadın, kişi adları, tarixi şəxsiyyətlər, yazıçılar, məşhurlar, brend sahiblərinin adları və s.), mifonimlərlə, astronimlərlə, toponimlərlə, fəaliyyət növləri ilə, insana xas səciyyəvi cəhətlərlə, zoonimlərlə, məşhur brendlərlə, bədii əsər, film adları və personajları ilə (o cümlədən cizgi filmləri) motivləşir: “Sabina” mağazalar şəbəkəsi, “Herakl” idman malları mağazası, “Azərbaycan” nəşriyyatı, “Zığ” gəmi təmiri zavodu, aptek “Təbib”, “Mustafa Tayat” mağazalar şəbəkəsi, “Maşa və Ayı” oyuncaq mağazası, “Əli və Nino” kitab mağazası və s.

Erqonimlər müxtəlif komponentli olur: birkomponentli (“Akkord” Şirkətlər Qrupu), ikikomponentli (“Gilan Holdinq”), üçkomponentli (“Bakı Dövlət Sirki”), dördkomponentli (“Dövlət Musiqi Mədəniyyəti Muzeyi”), beşkomponentli (“Azərbaycanda İxracın və İnvestisiyaların Təşviqi Fondu”).

Orijinal adlar da öz strukturuna görə müxtəlifdir. Bunlar bir sözdən ibarət ola bilər (“Evrika” liseyi, “Zəngi” liseyi), abreviaturun köməyi ilə yaradıla bilər (“Bank BTB”, “İSS” mühafizə xidməti, “GBS” tərcümə mərkəzi və s.), mürəkkəb söz (“AtaBank”, “Veysəloğlu” şirkəti), söz birləşməsi (“Sevimli dad” marketi, “Bizim market”, “50 qəpik” çay evi, “Qədim Bakı” çay evi), hətta bütöv cümlə ola bilər.

Beləliklə, erqonimlər linqvistik və praqmatik baxımdan maraq oyadır. Onlar daim təkmilləşir: minimum həcmli mətnə maksimum həcmli informasiya qoyulur. Bu informasiya istehlakçının diqqətini cəlb etmək və seçiminə təsir göstərmək məqsədilə peşəkarcasına işlənib hazırlanır. Belə şəraitdə daha effektiv erqonim insanların etimadını qazanır və müəssisənin mükəmməl imicini yaradır. Ad müəllifinin məqsədi – obyekti digərlərindən fərqləndirmək, onun spesifikasını ifadə etmək, istehlakçıda / şəhərlidə müsbət emosiya yaratmaqdır. Erqonimlərin tədqiqi hələ uzun müddət aktuallığını saxlayacaqdır.

Yaşadığımız dövr qlobal informasiya əsridir. Hazırda informasiya cəmiyyətinə istiqamətlənmiş yolun bəşəriyyətin gələcəyinə gedən yol olduğu artıq heç kimdə şübhə doğurmur. İnformasiya və kommunikasiya texnologiyalarının tətbiqinin səviyyəsi hər bir ölkənin intellektual və elmi potensialının əsas göstəricilərindəndir. Dünya bazarında elektron ticarətin rolunun artdığı müşahidə olunur. Kompüter industriyası inkişaf edir, internet şəbəkəsindən ölkə miqyasında istifadə edilməsi üçün münasib imkanlar var. Bütün bunlar erqonimik nominasiyada da öz əksini tapır. Məsələn, “Noteclub”, “Aztech”, “Notepal”, “Datatech”, “Elektro World”, “Cyber Space”, “Neon Computers” (mağazalar), “AzərTAc”, “Trend”, “Azadinform”, “İnterfaks-Azərbaycan” (onlayn xəbərlər xidmətləri), “Azeronline LTD” (birgə müəssisə), B&BTV (rəqəmsal efir-kabel televiziyası).

Son dövrlər mobil rabitə sahəsində qazanılan uğurlar cəmiyyət həyatında aydın şəkildə özünü büruzə verir. Mobil rabitə ilə bağlı yaranan erqonimlərə bunları misal göstərmək olar: “Star GSM”, “World Telecom”, NLT Telecom” (mağazalar şəbəkələri), Azercell Telecom (birgə müəssisə), Bakcell Telecom.

Cəmiyyətin sosial və tarixi inkişaf faktorları ilə müəyyənləşdirilən ad, eyni zamanda, obyekti müəyyən edir və adlandırır, obyektin əlamətlərini təsvir edir, bəzi hallarda onu səciyyələndirir. Ad “insan – obyekt” əlaqəsini həyata keçirir. Obyekt süni adın köməyi ilə işarə edilir. Süni advermə hadisəsi erqonimiya ilə sıx bağlıdır. Obyektə işarə – istənilən erqonimin təbii funksiyasıdır. Bir çox erqonimlərdə obyektin xarakteristikası və adın emosional çaları ilə bağlı olan əlavə mənalar müşahidə olunur.

Nominatorla adresat arasındakı münasibətlərdə əsas cəhət qavramadır. Eyni bir erqonim müxtəlif insanlar tərəfindən müxtəlif cür qavrana bilər. Nominatorun müxtəlif faktorları nəzərə alması, adresat tərəfindən erqonimin tam və dəqiq qavranılması kommunikasiya prosesinin effektivliyini artırır. Uğurlu kommunikasiyanın həyata keçirilməsi üçün nominator adresatın tələbatlarını, maraq və meyillərini, adlandırılan obyektə münasibətini nəzərə almalıdır.

“Erqonimlər onomasiologiyada elə bir sahədir ki, orada müasir nominativ proseslər öz əksini tapır və ona əsasən ayrılıqda nominatorun dil daşıyıcısı olması və bütövlükdə şəhərin dil mühiti haqqında fikir yürütmək olar” [496].

Bakı şəhərinin erqonimik sisteminin inkişaf dinamikasını izlədikdə aydın olur ki, erqonimlər yaranma yolları və prinsiplərinə görə olduqca müxtəlifdir.

1. Semantik üsulla yaranan erqonimlər: “Kleopatra” restoranı, “Gülnarə” rəqs məktəbi, “Veysəloğlu” MMC və s. (antropoerqonimlər); “Sədərək” Ticarət Mərkəzi, “Cıdır düzü” restoranı, “Muğan” kommersiya bankı, “Kür” zavodu və s. (topoerqonimlər); “Okean” avtosalonu, “Dəniz mebel” və s. (hidroterminlərdən düzələn erqonimlər); “Shrek” uşaq aləmi, “Kolizey” şadlıq sarayı və s. (transonimləşmə ilə düzələn erqonimlər); “Daş Dövrü” MMC, “Neolit” restoranı (xronoerqonimlər); H.Əliyev adına Müasir Təhsil Kompleksi, C.Naxçıvanski adına Hərbi lisey və s. (memorial funksiyalı erqonimlər); “Günəş” sadlıq sarayı (kosmoerqonimlər); “Kaktus” restoranı (fitoerqonimlər); “Flaminqo” restoranı (zooerqonimlər); “Şur” musiqi məkanı, “Xəmsə” restoranı, Beynəlxalq Muğam Mərkəzi və s. (incəsənət növləri ilə bağlı anlayışlardan düzələnlər); “Art-Décor” mağazası, “Esperanto” firması, “Gallery” mağazalar şəbəkəsi (əcnəbi sözlərdən düzələnlər); “İlahi” daşınmaz əmlak agentliyi, “Amin” işədüzəltmə firması və s. (dini sözlərdən düzələnlər); ”Capsella” pərdə-tül mərkəzi, “BT qraf” MMC reklam agentliyi və s. (qeyri-şəffaf semantikalı erqonimlər); “İdeal” mağazalar şəbəkəsi, “Sərin” restoranı, “Real” tibb mərkəzi və s. (sifətlərdən düzələnlər); “Prospekt” mağazası (Parlament prospektində yerləşir), Xətai estetik klinikası (Xətai metrosunun yaxınlığında yerləşir) və s. (səmt göstərən erqonimlər – ad-oriyentirlər); “Fincan” restoranı (əşya adından düzələnlər); “Simurq S” kompaniyası, “Səfəvi” şirkəti (mifonimlərdən, genonimlərdən düzələnlər); “Bəxt üzüyü” restoranı, “Sevgilim” (gül mağazası) və s. (obrazlı erqonimlər);

Xüsusiyyət bildirən erqonimlər: Aptek “24 saat”, “Legal” hüquq firması, “Grafika” (dəftərxana ləvazimatı), Bakı Qızlar Universiteti və s. Bu qrupa daxil olan erqonimləri üç yerə ayırmaq olar: 1) bilavasitə məlumat verən adlar; 2) bilvasitə məlumat verən adlar; 3) şərti adlar. I qrup erqonimlər adlandırılan obyektin müxtəlif xüsusiyyətlərinə birbaşa işarə edir: “Üç alma” uşaq klubu, “Balaca” (0-14 yaş uşaq geyimləri) mağazası – istehlakçıların yaşına işarə, “Arsenal” ovçu salonu, “Atribut” müxtəlif atributlar mağazası – assortimentə işarə, “Anar optik” – sahibinin ad və soyadına işarə. Bu qrupdakı adların əsasında nominasiyanın məlumatvermə prinsipi durur. Bu qrup təsviri adlarla təmsil olunur. II qrup erqonimlər obyektin xüsusiyyətlərinə dolayısı ilə işarə edir. Həmin adların əsasında nominasiyanın şərti-simvolik prinsipi durur: “Zəfəran” apteki, “Başmaçok” (ayaqqabı mağazası), “Qurman” (mağaza). III qrup erqonimlər yalnız adın ifadəliliyini göstərir. Həmin adların əsasında nominasiyanın simvolik prinsipi durur: “Odlar Yurdu” Universiteti, “Sevimli dad” (ərzaq mağazası).

Obyektin spesifikasını göstərən erqonimlər: “Xırman” şirkəti (çörək istehsalı), “Zaman Ekspress” sürətli poçtdaşıma xidməti, “Bukinist” mağazası, “Təbib”, “Səhhət”, “Loğman” (apteklər), “Şəfa” tibb mərkəzi, “Telefon” (mobil telefon mağazası) və s.

Mücərrəd isimlərdən düzələn erqonimlər: “Təfəkkür” Universiteti, “İdrak” məktəbi, “Zəkalar” liseyi və s.

Sahibinin adından (soyadından) düzələn erqonimlər: “Dr.Vidadi Əliyev tibb mərkəzi”, “Shafa studio. Gəlinlər məkanı”, “Anar Optik”, “İN studio gözəllik mərkəzi” (İradə-Nigar), “Aybukə Qələndər” salonu və s.

Müəssisə haqqında müsbət xarakteristika yaradan erqonimlər: “Komfort” mebel mərkəzi, “İnci diş” (stomatoloji klinika), “Romantik” (geyim mağazası), “Qarant Sığorta” və s.

Məhsulun milli mənsubluğunu xarakterizə edən erqonimlər: “Parfums de France”

Brend-adlar. Mağazalar: “Nissan”, “Mango”, “KİA motors”, “Vestel”, “Beko”, “Colins” və s.

Söz birləşmələrindən ibarət erqonimlər: “Paşa Sığorta”, İpoteka Fondu, “Bizim Nəsil” Gənclər Təşkilatı, “Avropa Qapıları” şirkəti, “Azərbaycan Hava Yolları” QSC, Azərbaycan Mədəniyyətinin Dostları Fondu və s.

Tərkibində say olan söz birləşmələrindən ibarət erqonimlər: “077 cars” (maşın icarəsi), “9 ay” (hamilə geyimləri mağazası) və s.

Erqonimlər-cümlələr: “Düş bəri” kafesi, “Sev məni” gül salonu və s.

2. Sözyaratma üsulu ilə düzələn erqonimlər.

Substantivləşmə nəticəsində yaranan erqonimlər: “İrəli” İctimai Birliyi, “Xocalı soyqırımını tanıtma” İctimai Birliyi və s.

Mürəkkəb erqonimlər: “Bilgəh-Sanatoriya” ASC, “Rabitəbank”, “AtaBank”, “AtaHoldinq” Şirkətlər Qrupu, “AtaSığorta” ASC, “Europe-lux” yaşayış kompleksi, “Arzu-Aytən gözəllik salonu və s.

Abreviatur erqonimlər: 1) inisial tipli – “SV” tibb mərkəzi, “MBASK” sığorta şirkəti, “AVİS” tibbi market, “APA” (agentlik) və s.; 2) qarışıq tipli – a) adı təşkil edən sözlərin ilk hissələrinin birləşdirilməsi ilə: “Dialab” diaqnostika mərkəzi, “EraTrans” şirkəti, “Avromed” və s.; b) adı təşkil edən sözlərdən birincisinin ilk hissəsi və ikinci sözün (və sonrakı sözlərin) əsasının birləşdirilməsi ilə: “Azərkimya” Dövlət Şirkəti, “Aqrolizinq” ASC, “Azpetrol” yanacaq-doldurma məntəqəsi, “Bakond” firması, “Azərilmə” MMC, “Azəriqazbank” və s.; c) inisial və bütöv sözdən ibarət olanlar: “TBC Kredit”, “ERKA-Consalting” (hüquq kompaniyası), “İSR Holding” və s.

İndeksasiya ilə düzələn erqonimlər. Bunlar ada müxtəlif indekslərin – hərf və ya rəqəmin əlavə edilməsi ilədüzəlir: “Mətanət A” şirkəti, “Təbib – 1” tibb mərkəzi, “Jalal-İ” ingilis dili kursu, “Bella-1” gözəllik salonu və s.

“Bakı” komponentli erqonimlər: Bakı Slavyan Universiteti, “Bakı-TUR” turizm agentliyi, “Bakı Yastıq Zavodu” və s.

“Azərbaycan” komponentli erqonimlər: “Azərbaycan Elektronikası” şirkəti, Azərbaycan Diplomatiya Akademiyası, Azərbaycan Beynəlxalq Bankı və s.

“İnvest”, “inter”, “market”, “servis”, “trans”, “treyd” komponentli erqonimlər: “İnterturan” mebel mərkəzi, “Azərinşaatservis” MMC, “Dəniz market” və s.

Regional spesifika baxımından Bakı erqonimlərini belə təsnif etmək olar:

Paytaxtın topoqrafik xarakteristikasından ibarət olanlar. Bu adlar informativ funksiya yerinə yetirir və onların leksik əsasında obyektin yeri durur. Onlar şəhərin obrazını formalaşdırır, onu digər yaşayış məntəqələrindən fərqləndirir: Bakı Dövlət Sirki, “Bakıfilm” studiyası, “Bakı” mehmanxanası və s.

Türkizmlərlə əcnəbi sözlərin birləşməsindən ibarət erqonimlər: “TuranBank” ASC, “Hakanfoods” Azərbaycan Tradinq Co LTD, “Nurgün Motors” və s.

Şəhər-meqapolis adını təsdiq edən erqonimlər. Bu erqonimlər əcnəbi komponentlərdən ibarət olur və xarici ölkələrin realilərini əks etdirir: “Nişantaşı” restoranı, “Ayasofya restaurant”, “Anadolu” restoranlar şəbəkəsi, Pub “William Shakespeare”, “Mexicana bar and grill”, “Maharaja” hind restoranı, “Pizza inn” restoranı və s.

Bakını regionun iqtisadi və sənaye həyatının mərkəzi kimi xarakterizə edən adlar. Bunlar “texnogen” adlardır. Həmin erqonimlər istehsalın modernləşməsini, şəhərin dünya iqtisadi proseslərinə qatılmasını göstərir: “Gilan Holdinq”, “Azersun Holding”, Bakı Biznes Mərkəzi, “Azpromo” (Azərbaycanda İxracın və İnvestisiyaların Təşviqi Fondu) və s.

Bu adlar maksimum informativdir, obyektin fəaliyyət növü barədə məlumat verir, regionun coğrafi xüsusiyyətlərini fərqləndirir. Onlar çox vaxt ad-abreviaturlardan ibarət olur.

Göründüyü kimi, Bakı şəhərinin erqonimləri müxtəlif söz qrupları əsasında yaranmışdır. Bu adların linqvistik təhlili göstərir ki, müasir dövrdə şəhərdaxili obyektlərin adlandırılmasında müxtəlif meyillər vardır. Erqonimlər daha çox obyektin fərdi xüsusiyyətlərinin inikasına yönəlmişdir.

Fikrimizi yekunlaşdıraraq qeyd etmək istərdik ki, şəhər obyektlərinin adlandırılması ümumi nominasiya prosesinin yalnız bir hissəsidir. Adlar istənilən müasir şəhərin ayrılmaz bir elementidir və onların yayılma sferası getdikcə genişlənir. Bu artım nitq mədəniyyətinin mühüm estetik problemlərindən birinə çevrilir. Bütün bunlar bir daha erqonimiya sahəsində dil siyasətinin zəruriliyini sübut edir.