Azərbaycan respublikasi əlyazması hüququnda Mİkro və makro mətnləRDƏ semantiK Əlaqə TİPLƏRİ
Yüklə 158,25 Kb.
|
| 1.2. Mətn və informasiya
Dilçilikdə mətn termini adı altında iki anlayış – makro və mikromətn anlaşılır. Məlum olduğu kimi, mikromətn cümlələrdən təşkil olunmaqla müəyyən informativ bütövlüyə malik olur. Təbii ki, informativ bütövlüyü də təmin edən cümlələr düzümündən formalaşan spesifik struktur vardır. Qeyd olunan cümlələr düzümünün həmin kontekstdə spesifikliyi ondadır ki, o, hansısa informasiyanın verilməsi üçün məqsədyönlü strukturla müşayiət olunur. Daha doğrusu, mikromətnlər özünəməxsus struktura malikdir. İnformasiya və mikromətni struktur çərçivəsində nəzərdən keçirək: “Üç gün idi ki, yağış başlamışdı. Bütün göy üzü bulud idi. Amma o buludların səddi – sərhəddini ayırmaq mümkün deyildi. Boz buludlar lap aşağı enmişdi, yağış kəsmək bilmirdi. Yayın quraqlığından çat-çat olub ayrılmış Muğan torpaqları sudan doymurdu. Su dənəvərlənmiş torpaqları elə isladırdı ki, yollar, çöllər keçilməz olmuşdu. Üçüncü gün Araz daşıb bərəni də götürüb aparmış, Qaradonlu kəndindən neçə çovuştanı yumuşdu, yağış isə kəsmirdi ki, kəsmirdi” [35, s. 31]. Yağışın yağması, Muğan torpaqlarının sudan doymaması, Arazın daşması bu mikromətnin yükləndiyi informasiyanın əsasında dayanır. Cümlələrin bu şəkildə ardıcıl düzümü, onların mətnin quruluş prinsipi üzrə təşkili verilən informasiyanın formal tərəfini təşkil edir. Təsvir fonunda verilən bu informasiya cümlələrin elə bir məntiqi ardıcıllığına əsaslanır ki, yağışla başlayan informasiya “yağış isə kəsmirdi ki, kəsmirdi” cümləsi ilə qapanır, bununla da cümlələr düzümü məntiqi bir ardıcıllıqla qapanır. Məhz informasiyanın başlanması ilə qapanması arasındakı məkan mikromətn məkanıdır; onun mətnin qlobal informasiya sistemində öz payı var. Qlobal informasiya sistemi deyəndə həcmdən asılı olmayaraq bütün ədəbi mətnləri nəzərdə tuturuq; qlobal informasiya sisteminin vahidləri də mikromətn informasiyasıdır. “Makromətn isə qlobal informasiya bütövlüyünü özündə əks etdirən vahiddir; onun tərkib hissələri isə mikromətnlərdir. Həcmindən asılı olaraq makromətn çoxlu sayda nisbətən kiçik informasiya daşıyıcıları olan mikromətnlərdən ibarət olur. Əgər mikromətn cümlələrdən təşkil olunursa – cümlələrin məntiqi düzülüşündən yaranırsa, makromətnlər isə mikromətnlərin bu tipli məntiqi əlaqələnməsinə əsaslanır” [4, s.97-98]. Mikromətnlərin məntiqi əlaqələnməsi hadisələrin davamı aspektində baş verir: “Daşın üzü soyuq olur. Nə günəş şüası ilə qızır, nə insan hənirtisi ilə isinir. Bu soyuq, qara, üzü parıltılı daş bir deyildi, iki deyildi… Minlərlə daşı çaylaqlardan götürmüşdülər, karxanalarda yonmuşdular, qabar gücünə taqətdən düşən diz hesabına sıldırım yalına doğru qaldırmışdılar. Burada yumurta sarısından yoğrulan palçıqla bir-birinə bənd etmişdilər. Bürclər ucaltmışdılar, tağlı darvazalar hörmüşdülər, işıqsız zindanlar qurmuşdular” [35, s.31]. Bu mikromətndə daşın soyuqluğu, bu daşı zəhmət çəkib sıldırım qayalara qaldıran insanların üzücü əməyi, bu daşdan tikilən bürclər və darvazalar haqqında informasiya verilir. Makromətndə mikromətnlərin ifadə etdiyi informasiyanın əlaqələnmə prinsiplərinə görə informativ əlaqələndirici leksemlər (“daº”, “soyuq”, “zindan” və “bürc”) potensial olaraq hadisənin dinamik tonuna müvafiq olaraq seçilir. Müəllif bunların içərisindən “soyuq” leksemini seçir və həmin informasiyanı belə davam etdirir:
“Soyuq qaya” assosiasiyası əvvəlki mikromətndə verilən “soyuq daş” assosiasiyasının davamıdır və Quzey divarı ilə davam olunur; onun geniş təsviri verilir. “Sonrakı informasiya üçün də Quzey divarı potensial vahiddir, oradan baxanda Savalan dağı görünür. Beləliklə, zəncirvari şəkildə mikromətnlərin informativ bağlanması davam olunur. Yüksək dinamikaya malik olan bu proseslər ötürülə-ötürülə əsərin sonuna qədər davam edir” [113, s.133-147]. “Qeyd olunan hər iki mikromətnin təsviri fonunda verilməklə komponentləri arasında aydınlaşdırma əlaqəsinə əsaslanır” [31, s.213-221]. Mikromətnin ifadə etdiyi informasiya makromətn miqyasında bir informativ vahiddir və onun sərhədləri çox asanlıqla müəyyənləşir; bu da mikromətnin struktur-semantik müəyyənliyi ilə bağlıdır. Çünki “mikromətn xüsusi quruluş prinsipinə malikdir və onun müəyyənləşməsi meyarı onda verilən informasiya bitkinliyi ilə səciyyəvidir” [4]. İnformasiya bitkinliyi yuxarıda izah etdiyimiz kimi başlanğıc və qapanma əlamətinə malikdir. Qapanma verilərkən mikromətnin başlanğıc komponentindəki açar söz sonuncu komponentdə iştirak edir, yəni informasiya onunla başlayır və onunla da bitir. Bununla belə, sonrakı mikromətnə informasiya üçün informativ başlanğıc verir. Beləliklə, mikromətnlər arasında informativ əlaqə təmin olunur. İ.R. Qalperin mətnin bütövlüyündən, onun sistematik xarakterindən danışarkən mətnlə bağlı kateqoriyalara aydınlıq gətirir; həmin kateqoriyaları həm mikro, həm də makromətnə aid etmək olar [86]. Həmin kateqoriyaları nəzərdən keçirək: I. İnformativlik. İnformativlik müəyyən mənada nominasiyadır; nominasiya mətndə verilən fikrin, mənanın işarələnməsidir. Kommunikasiya nəzəriyyəsində bu termindən çox geniş istifadə olunur. Mətnin informativliyi hansısa predmet və ya hadisə haqqında yeni məlumatın verilməsi ilə xarakterizə olunur. Əgər hansısa mikro və ya makro mətndə yeni informasiya verilmirsə, onun informativlik əmsalı heçə enir. Biz yeni informasiyanı qəzet və jurnallardan, ədəbiyyatlardan, elektron şəbəkədən və adi məişət həyatımızdan əldə edirik. Verilən informasiyaya müvafiq olaraq onlar İ.R. Qalperin tərəfindən aşağıdakı cür təsnif olunur: [147] 1. Faktual informasiya. Bu informasiya həmişə verbal ifadə olunmaqla bizi əhatə edən aləmdə baş verən hadisə, proses, faktlar haqqındakı məlumatları əhatə edir. Elmi mətnlərdə irəli sürülən hipotezalar, qarşılaşdırılan faktlar buraya aiddir. Dil vahidləri bu tipli informasiyalarda həqiqi, əşyəvi-məntiqi və lüğəvi mənalarda işlənir: “Ümumiyyətlə, dediyimiz kimi, cümlə quruluşunda iki səviyyənin ayrılması təbii olaraq, iki cür üzvlənmənin formalaşmasına gətirib çıxarır. Bu üzvlənmələrdən biri sintaktik qrammatik üzvlənmə, yəni ənənəvi olaraq məktəb qrammatikalarından tanış olan cümlə üzvlərinə görə üzvlənmədir, o biri üzvlənmə məntiqi-psixoloji, funksional-kommunikativ imkanları nəzərə alan məntiqi-sintaktik üzvlənmə, başqa sözlə desək, aktual üzvlənmədir” [4, s.223]. İnformasiyanın bu tipində fakta aid informasiya verilir. Elmi üsluba aid verilmiş bu mikromətndə yekun–nəticə xarakterli elmi informasiya verilir. Elmi məzmunlu mikromətnlərdə informasiya səbəb, əsaslandırma, istinad və s. məqamlara malikdir. 2.Konseptual informasiya. Belə mətnlərdə yazıçı öz oxucularına iqtisadi, siyasi, mədəni hadisələr, eləcə də məişət hadisələri haqqında informasiya verir, bunun faktual – məzmun informasiyasından fərqi ondadır ki, o, daha çox məişət zəminində bədii-estetik informasiyanı əhatə etməsindədir. Məsələn: C. Məmmədquluzadənin “Poçt qutusu” hekayəsi bir makromətndir. Onda verilən informasiya sosial-məişət xarakterlidir; həmin mətn yazıçı təxəyyülünün məhsuludur, məişət reallığıdır. Burada müəllif informasiyası XIX əsr Azərbaycan həyatındakı sosial durumla bağlıdır. Həmin makromətnin struktur-semantik cəhətcə tərkib hissələri olan mikromətnlər də bu durum üzərində köklənib. Deməli, yazıçı təxəyyülünə rəğmən mətnlərdə verilən informasiya real həyata və ya yazıçı təxəyyülünün məhsuluna əsaslana bilər. İnformasiya verimi də istər mikro, istərsə də makromətn səviyyəsində formal ifadəsini tapır. 3.Mətnaltı informasiya. Belə informasiyalar istər konseptual, istərsə də faktik informasiyaların içindən çıxaraq assosiativ və ya konnotativ xarakter daşıyır. Mikromətn səviyyəsində mətnaltı informasiyanı nəzərdən keçirək: “Gün qüruba əyilmişdi. Kirş dağının üstünə toplaşan qara buludlar bir-biri ilə vuruşan əjdahalara oxşayırdı. Amma o əjdahalarda güc, taqət qalmamışdı. Tökülən qanları özlərini və səmanı qan rənginə boyamışdı. İndi daha yavaş-yavaş, halsız-halsız bir-birinə ağız atır, quyruqlarını, qanadlarını uzadıb çəkir, elə bil can verirdilər. Onların arxasında isə nəhəng bir kürədən çıxan, məcməyiyə oxsayan günəş elə bil bu qanlı döyüşdən qorxub Kirş dağının dalında gizlənib yaxasını qurtarmağa çalışırdı” [35, s.15]. Verilən mikromətndə vuruşan əjdaha, qan, ağız atmaq, qanlı döyüş sözləri və söz birləşmələri qanlı olaylara işarə edir. Təbiət təsviri bu xüsusda mətnaltı informasiya ilə yüklənir, dolayı yolla assosiasiyalarla oxucuya çatdırılır. İnformasiyalar mahiyyətcə yenidir və onlar göründüyü kimi, spesifik xüsusiyyətlərinə görə fərqlənir. İnformasiyanın qəbul olunması və anlanılması həmin sahə üzrə elmi biliklərin olması ilə şərtlənir. Məsələn: riyaziyyata aid informasiyanı o sahə üzrə mütəxəssislər dərk edirlər. Hansısa bizdən çox-çox qabaqlar olmuş döyüşün tarixi şərhini tarixçilər düzgün anlayırlar. Lakin kontekstual informasiyanı maraqlanan hər kəs oxuyub dərk edə bilər; bu yazıçı təxəyyülünün məhsulu olmaqla yüksək estetik dəyərə malikdir. Deməli, mətnin yaranmasında iştirak edən dil səviyyəsi vahidləri informasiya daşımaq qabiliyyətinə malik olmasalar da, onlar informasiyanın verbal formalaşmasında iştirak edir. Deməli, informasiyanın iki tipi vardır: 1. Faktik informasiyalar; 2. Konseptual informasiyalar. Yuxarıda haqqında danışdığımız mətnaltı informasiyalar isə bunlardan alınır. II. Kontinium. Kontinium müəyyən məkan və zaman daxilində hadisələrin fasiləsiz davamına əsaslanır. Bədii mətnlərdə kontinium yüksələn xətti ifadə edən, hadisələrin davamını ifadə edən dinamikadır; o kəsilmir. Kontiniumu mikromətnlər səviyyəsində nəzərdən keçirək: 1. “Uzun Həsən nə qədər ucaboy, ağır olsa da, bir o qədər də yüngül, cəld idi. Ayağını üzəngiyə keçirib, yəhərə qalxmağı xoşlamazdı. Bir dəfəyə ayağını yerə vurmaqla qalxardı. Ona görə də yəhərə ağırlıq birdən-birə düşür, atların çoxusu dözmür, beli qırılırdı”. 2. “O, ərəb atını da belə mindi. Yox bunun beli sınmadı. Deyəsən, onu yaxşı əhliləşdirməmişdilər. Dəlilik eləyirdi. Yüyəni dartanda şahə qalxır, süvarini belindən salmağa çalışırdı. Uzun Həsən atın yüyənini buraxdı. Kövşənlə ox kimi uçurdu. Düşərgədən çox uzaqlaşmışdı. Aralıdan başını döndərdi, dövrə vurub gəldi. Amma birdən-birə köhlənin başı aşağı getdi, ayağı horraya dönmüş palçıqda siçan yuvasınamı, nəyəsə keçmişdi. Həsən atın boynundan uçub qabaqda yerə düşdü. Hələ göydə ikən özünü düzəltmişdi. Ayaq üstündə düşdü və topuğa qədər palçığa batdı”. 3. “Əyanlar ona tərəf qaçmaq istədilər, amma hökmdar qamətini düzəltdi, qırmızı məstlərinin topuqdan yuxarı palçığa batmağına fikir verməyib iri addımlarla onlara tərəf gəlməyə başladı. Narın yağış onun qara, gödək saqqalına qırov kimi qonmuşdu. Börkü libası da su içində idi. Bu yağış birdən-birə deyil, yavaş-yavaş isladırdı, həm də sümüyə, iliyə qədər keçirdi” [35, s.33]. Birinci mikromətn Uzun Həsənin at minməyinin təsviri ilə başlayır; burda hadisələrin ardıcıllığı və mikromətn kontekstində qapanmağı var. Bu hadisə sonrakı mikromətndə davam olunur, sonda at yıxılır; hadisə uğursuz qurtarır. Üçüncü mikromətndə isə bu hadisənin davamı kimi əyanların ona tərəf axışması ilə davam edir. Beləliklə, mikromətndən mikromətnə doğru informasiya davam edir, bir hadisədən digərinə keçilir. Burada iki cür kontiniumdan danışmaq olar: 1. Mikromətn çərçivəsində; 2. Makromətn çərçivəsində hadisələrin inkişafı. Bu dinamika informasiya verimi ilə səciyyəvidir və qlobal informasiya-makromətn informasiyasının yaranmasını şərtləndirir. İnformasiya mətndə müəyyən məkan və zaman ölçüsündə reallaşır; bu da bədii mətndəki zaman və məkandır. “Kontinium ancaq mətnə aid kateqoriyadır və cümlədə reallaşa bilməz. Ona görə ki, cümlə informasiya vahidi deyil, o mikromətnin komponentidir, onların birliyi ən azı mikromətn səviyyəsində informasiyanın verilməsinə xidmət edir. Kontinium bir cümlə kontekstində deyil, cümlələrin iştirakı əsasında baş verir” [20, s.131]. III. Mətnin avtosemantikası. Mətn avtosemantikası mikromətnin və ya bir neçə mikromətnin birləşib müstəqil informasiya parçası yaratması ilə səciyyələnir: onların informativ və struktur-semantik müstəqilliyi nisbi xarakter daşıyır. Ümumən, makromətndə verilən informasiya fonunda mətn avtosemantikası kontiniumun bir parçasını əhatə edir. Mətn kontiniumda izah etdiyimiz 1, 2 və 3-cü mikromətn aşağıdakı cür davam olunur: 4. Amma nə hökmdar, nə də onun rəiyyəti yağışa fikir vermirdilər. Köçərilərin günü yağışda, qarda keçər. O, əyilib gözlərinin bulağından aşağı yaş axan ərəb atının başın sığalladı, üzünü döndərib yeridi. 5. Atın ki, ayağı sındı, qurtardı o sağalmaz. Belə heyvan ölməlidir. Əzabdan, əziyyətdən qurtarmaq üçün onu öldürürlər. 6. Əmiraxur yetirib qılıncını çəkdi, onun ürəyinə sancdı. Hökmdar ərəb atına çox lütfkarlıqla yanaşmışdı. Onu nizə ilə öldürmək istəmirdi [35, s.33]. Qeyd olunan altı mikromətn özü-özlüyündə sərbəst olduqları kimi, həm də onlar birlikdə nisbi müstəqilliyə malik bir avtonomiya yaradır; ona görə nisbi avtonomluq hesab olunur ki, o, makromətn hiperteması səviyyəsində bir hadisəni ifadə edən informasiya parçasıdır. Bəzən mikromətn içərisində avtosemantika hadisələrin ümumi inkişaf dinamikasına müəllif müdaxiləsi ilə müşayiət olunur. Bədii mətnlərdə bu maraqlı cəhətlərə malikdir: “- Sabah yaxşıca yağış yağacaq, oğlum. Uzun Həsən dönüb dolu əndamlı, boy-buxunlu, yerişindən, duruşundan hökm və hikkə tökülən anasına baxdı. O, zərxaradan tuman geyinmişdi. Belində zümrüd qaşlı qızıl kəmər, əynində qanovuzdan köynək, onun üstündən pərəngli qollarının ağzı və ətəkləri daş-qaşla bəzənmiş güləşə vardı: Yaylığının altından şah tacına oxşar, ondan ensiz, alnını tutan dingə qoymuşdu. Belinə vurduğu şağ əlinin şana barmaqlarında çoxlu üzük parıldayırdı. Biləyində isə almazları bərq vuran bilərzik üfüqün qırmızı işığını əks elətdirirdi” [35, s.14]. Uzun Həsənlə Sara Xatun arasında olan dialoqda müəllif də iştirak edir; o, hadisələrin gedişinə müdaxilə etmir, ancaq oxucu ilə əlaqə yaradaraq təsvirlər verir. Bununla da, hadisələrin inkişaf trayektoriyasında dinamika zəifləyir, lakin Sara Xatunun həmin günkü durumu geniş planda verilir. Müəllif əsas trayektoriyadan geri çəkilməni çox davam etdirmir, Sara xatun haqqında verilən təsvirdən sonra Uzun Həsənin “ – xeyir ola, ana?” sualı ilə hadisələrin əsas inkişaf xəttinə qoşulur. Çünki dialoqun davamı üçün verilən təsvir səbəbə çevrilir və hadisələrin ümumi axınında bir qədər də əsas xətlə yanaşı gedir. Bədii mətnlərdə isə yuxarıda izah etdiyimiz səciyyəli geri çəkilmələr əsas sujetə xidmət etdiyi halda yardımçı statusu qazanır, yuxarıdaki kimi səbəbə çevrilir və bu səbəblə də əsas xəttə qoşulur. Lakin bədii mətnlərdə elə hallar ola bilər ki, informasiyanın ümumi inkişaf dinamikasından geriyə çəkilmələr, əlavə assosiasiyalar əsərin süjetinə ziyan gətirir, ən nəhayət, əsər informativ nöqteyi- nəzərdən çətinləşir. Mətndə avtosemantik kəsiklər mətn müəllifini və oxucunu əsas mətləbdən nisbətən ayırır, hansısa başqa istiqamətə yönəldir. Elmi üsluba aid mətnlərdə belə kənaraçıxmalar tez-tez müşayiət olunur; bu məqamlarda son dərəcə diqqətli olmaq tələb olunur ki, informasiyanın ümumi inkişaf dinamikasına ziyan dəyməsin. İqtisadiyyata aid mətnlərdə avtosemantikaya tez-tez rast gəlmək olur ki, bunun da səbəbi həmin elm sahəsinin öz təbiəti ilə bağlıdır. IV. Mətndə retrospeksiya və prospeksiya. Retrospeksiya yaddaşımızda olan informasiyaya qayıdışdır, onun nitq məqamında nəqlə qoşulmasıdır. İstənilən makromətndə keçmişlə, keçmiş hadisələrlə bağlantı vardır. Ədəbi mətnlərdə retrospeksiya əsasverici arqument rolunda çıxış edə bilər. Bu hadisə diskontinium olsa da, bədii mətnlər üçün səciyyəvi haldır: “Uzun Həsən anasının “Şeyx Heydərlə gedəcəyəm” deməyinin mənasını tez almışdı. O xəbər tutmuşdu ki, Sultan Əbu Səid babası Teymur kimi Ərdəbildəki, Şeyx Səfiyəddin pirində ziyarət etmiş, oraya böyük nəzir-niyaz vermişdi. Hazırda həmin pirin şeyxi Şeyx Heydərdi. Heydərin atası Cüneyd də onların kürəkəni idi. Uzun Həsənin bacısı Xədicə bəyimlə evlənmiş, onlardan Heydər dünyaya gəlmişdi. Cüneydi Şirvanşahlar öldürəndən sonra Heydəri dayısı uzun Həsən böyütmüşdü” [35, s.19]. Mətndə Şeyx Səfiəddin piri və Şeyx Heydər arqument rolunu oynamaqla retrospektiv funksiya daşıyır. Retrospektiv parçalar mikromətndə zaman baxımından da keçmiş zamanda verilir. Daha çox bədii və publisistik mətnlərə aid olan retrospeksiya iki şəkildə təzahür edə bilir: 1) Mətndə əvvəldə verilən hadisələrə qayıdış; 2) Əvvəldə verilmiş informasiyanın hadisənin axıcı inkişafını kəsərək nəql planına daxil olması. Bu halda əlavə informasiyanın nəqlin gedişinə qoşulması zəruri xarakter daşıyır. Yuxarıdakı ədəbi mətndə isə fon biliyinə müraciət olunmuşdur. Məsələnin mahiyyəti ondadır ki, belə olan halda retrospeksiyaya fon biliyini də əlavə etmək lazımdır. Fon biliyi insanın ətraf aləm, baş vermiş hadisələr haqqında olan biliyidir. Biz gündəlik nitqimizdə də tez-tez fon biliyinə müraciət edirik; bəzən o, əlavə informasiya, bəzən də arqumentə çevrilir. Yuxarıdakı ədəbi parça vaxtilə olmuş hadisəyə qayıdış, məntiqi məzmun kəsb edir. Mətndən də göründüyü kimi, Əbu Səid ilə Sara Xatun və Şeyx Heydər arasında nitq aktı baş tutur. Buna da səbəb kommunikantlar arasında vaxtilə baş vermiş hadisə haqqında konkret biliyin olmasıdır. “Mətnlərdə retrospeksiyaya müraciət üç səbəblə bağlanır: 1) Keçmişə aid olan hadisənin oxucuya xatırlatması, ona bu barədə yeni informasiyanın verilməsi; 2) Həmin hadisəyə yeni kontekstdə baxış, onun yeni mühitlə əlaqələnməsi; 3) Mətnin hansısa hissəsini aktuallaşdırmaq” [83]. Prospeksiya da retrospeksiya kimi nəqletmə üsuludur. Mövcud hadisələr, səbəb və əlaqələr çərçivəsində oxucuya hadisələri dərindən dərk etmək üçün şərait yaradır. “Prospeksiya imkan verir ki, hadisələrin gələcək inkişafını görsün, konseptual informasiyanın dərinliyinə nüfuz etmək mümkün olsun.
Retrospeksiya və prospeksiya müəllifin verdiyi və oxucu kontekstlərinə bölmək olar. Çünki müəllifin verdiyi hadisələrə müvafiq olaraq oxucunun fon biliyi sayəsində retrospeksiya meydana çıxa bilər. Bu, qavrama prosesində meydana çıxan assosiativ biliyin nəticəsidir. Deməli, müəllif retrospeksiyası eyni mətn məkanında baş versə də, mahiyyətcə onlar fərqlənir. Oxucu retrospeksiyası üçün müəllifin yaratdığı mətnin hansı hissəsi isə stimuldur. “Hər mətnin dərinliyi onun informativlik dərəcəsi ilə bağlıdır. İnformativlik dərəcəsi potensial oxucusundan asılıdır. Mətnin informativliyi onun məzmun tərəfinin oxucu üçün yeniliyindən asılıdır” [80, s.140]. Əgər informasiya təkrarlanırsa, onun keyfiyyəti aşağı düşür, maksimal informativliyə malikdirsə, o, yeni informasiya daşıyıcısı olmaqla yüksək keyfiyyət qazanır. “Mətnin ən mühüm xüsusiyyətlərindən biri onun hansısa situasiyanı əks etdirməsidir. Situasiya ilə mətn arasında bağlılıq birinin digərini şərtləndirməsidir. Mətn situasiyasının tam adekvatı da ola bilməz. Çünki dərin strukturdan səthi struktura çıxış sintaktik-semantik cəhətlə bağlıdır, eyni zamanda üst struktur dərin strukturda verilən materialların ideal adekvatı ola bilməz” [20, s.134]. Söyləmin üst qatı, onda iştirak edən dil işarələri dərin strukturdakı informasiyanın kəmiyyəti ilə eyniyyət təşkil etmir; ifadə olunan fikirlərdən söz azdır. N.S. Valgina bu sahə mütəxəssisi kimi bunu normal hal hesab edir. Məsələ ondadır ki, bu fərq az və ya çox ola bilər [80]. N.S. Valgina informasiya və oxucu kontekstində üç cəhəti görür: Yüklə 158,25 Kb. Dostları ilə paylaş:
|