Azərbaycan respublikasi əlyazması hüququnda OĞuz qrupu türk diLLƏRİNDƏ fonetik uyğunluq və norma

Alınma sözlərdə saitlərin sırası.

Oğuz qrupu dilləri uzun tarixi dövrlər ərazində ərəb-fars dilləri ilə təmasda olmuşdur. XIX əsrdən başlayaraq, həm də bu dillərin lüğət tərkibinə rus və Avropa dillərinə aid olan sözlər daxil olmaqla başlamışdır. Onu qeyd etmək lazımdır ki, rus və Avropa dillərinə məxsus olan sözlər, şifahi nitq variantlarını nəzərə almasaq, yazılı dildə elə bir dəyişikliyə məruz qalmamışdır. Ərəb-fars mənşəli sözlər isə güman ki, vahid yazı ənənələrinin olmaması üzündən şifahi nitqdə hər bir dilin özünün nitq fəallığına və asanlaşdırıcılıq tələblərinə uyğun olaraq dəyişdirilmişdir. Ona görə də Oğuz dillərində ərəb-fars mənşəli sözlərin özünəməxsus nitq tələbi üzrə işlənən norma variantları yaranmışdır. Oğuz qrupu dillərində baş vermiş yeni normalaşma variantlarını əsas etibarı ilə aşağıdakı kimi ümumiləşdirmək olar:

A-a saitlərinin sırası.

Azərbaycan dilində:

Azərbaycan dilində işlənən ərəb-fars sözlərinin bir qismi a-a sırası üzrə normalaşır. Belə sözlərin bir qismi mənbə dildə a-ə, digər bir qismi isə ə-a səslərinin iştirakı ilə işlənir. Azərbaycan dilinin nitq asanlaşmasına görə a-ə və ə-a sıraları a-a sırası üzrə tarazlaşdırılır. Bunlara aid aşağıdakı kimi nümunələr misal göstərilə bilər:

A-ə- a-a: ayinə (f) ayna, (Azərb.), aşpəz (f) aşpaz (Azərb.), Fatimə (ə), Fatma (Azərb.), saət (ə) saat (Azərb.), mayə (f), maya (Azərb.), xanə (f) xana (Azərb.).

Ə-a – a-a: əvam (f), avam (Azərb.), əmma (ər) alma (Azərb.), zəman (ə), zaman (Azərb.), məarif (ə), maarif (Azərb.), məaş (ə), maaş (Azərb.), məqqaş (ə), maqqaş (Azərb.), pəlas (f), palaz (Azərb.), səlam (ə), salam (Azərb.), səlamət (ə), salamat (Azərb.), təlaq (ə), talaq (Azərb.), həva (ə), hava (Azərb.), həram (ə), haram (Azərb.), bəhar (f), bahar (Azərb.).

Ərə-fars dillərindən Azərbaycan dilinə keçmiş sözlərdə Azərbaycan dilinin təsiri ilə sait səslərin digər sıralarına da rast gəlmək olur: ə-u-ə-i: əmu (ə), əmi (Azərb.), ə-a: ə-ə: dəllak (ə), dəllək (Azərb.); dənavər (f) dənəvər (Azərb.).

A-i – a-ı: Qasim (ə), Qasım (Azərb.), u-ə-u-a: butə (f), buta (Azərb.), ü-i-ü-ü: kürsi (ə), kürsü (Azərb.); müslim (ə), müslüm (Azərb.).

Ü-u-ü-ə: gülulə (f), güllə (Azərb.); ö-i-ö-ü: mövsim (ə), mövsüm (Azərb.), möcüzə (ə), möcüzə (Azərb.); a-i –a-ı: razi (ə), razı (Azərb.); i-a-i-ı: zalim (ə), zalım (Azərb.), çirağ (f), çıraq (Azərb.). ö-a-ö-ə zökam (ə), zökəm (Azərb.) və s.

Türk dilində:

Türk dilində ərəb-fars alınmalarının nitq üzrə dəyişdirilərək yeni normalılığı tabe edilməsini aşağıdakı kimi nümunələrdən görmək olar: ə-a-a-a: əxlaq (ə), ahlak (türk), əqrəba (ə), akraba (türk), əlamət (ə), alamet (türk), əzan (ə), azan (türk), bəhanə (ə) bahane (türk), xəta (ə), hata (türk), həva (ə), hava (türk), həyat, (ə), hayat (türk), əcəba (ə), acaba (türk): əcayib (ə), acayıp (türk); ə-a-e-a: əşya (ə) eşya (türk), ətraf (ə), etraf (türk), fəna (ə), fena (türk); a-i-a-ı: aşiq (ə) aşık (türk); ə-i-a-ı: əsil (ə), asıl (türk), a-ə-a-e: atəş (ə), ateş (türk); ə-ə-a-e: bəzən (ə), bazen (türk), ə-ə-e-e: bədən (ə), beden ( türk), ə-a-e-a: bəraət (ə), beraet (türk), cəfakar (ə), cefakar (türk), cəhalət (ə), cehalet (türk); ə-ə-e-e: cəhənnəm (ə), cehennem (türk), ə-u-e-u: cəsur (ə), cesur (türk), ü-ə-ü-e: cümlə (ə) cümle (türk), cüssə (ə), cüsse (türk); ə-ə-a-e: zərbə (ə), darbe (türk), dəvət (ə) davet (türk), ə-ə-e-e: dəftər (ə) defter (türk); ö-ə-e-e dövlət (ə), devlet (türk); i-a-u-ia: divar (f), duvar (türk), ə-i-e-i: fərdi (ə), ferdi (türk), ü-ə-ı-a: fürsət (ə), fırsat (türk), e-ə-a-e:qeyrət (ə), qayret (türk) və s.

Azərbaycan dilində olduğu kimi, türk dilində də buna bənzər nümunələrin sayını qat-qat artırmaq olar. Məsələ bundadır ki, ərəb-fars alınmalarında sait səslərin ardıcıllığı və tarazlıq üzrə nizamlanması səslərin müvafiq qaydada sıralanma normasını mümkün qədər özündə saxlayan Oğuz dilləri ilə tam eyniləşə bilmir. Odur ki, ərəb-fars alınmaları şifahi nitqin təsiri və intensivliyi əsasında bu dillərin tələffüz prinsipləri ilə uyğunlaşır.

Türkmən dilində:

Türkmən dilində də ərəb-fars alınmalarının bu dil ilə fonetik cəhətdən uyğunlaşmayan qismi tələffüzə görə dəyişdirilərək özünəməxsus normaya düşür. Türkmən dilində bu dilin fonetik – tələffüz prinsipləri ilə uyğunlaşaraq norma kimi işlədilən sözlərə dair aşağıdakı kimi nümunələri misal göstərmək olar: a-ə-a-a: adəm (ə), adam (türkm.), adət (ə), adat (türkm.), əhvalat (ə), ahvalat (türkm.), əhval (ə), ahval (türkm.), əxlaq (ə), ahlak (türkm.), badə (ə), bada (türkm.), a-i-a-ı: adil (ə), adıl (türkm.); ə-ə-a-a: əcəl (ə), acal (türkm.); ə-a-a-a: əlamət (ə), alamat (türkm.), əlac (ə), alaç (türkm.), əlvan (ə), alvan (türkm.), əmanət (ə), amanat (türkm.), ərvah (ə), arvah (türkm.), bəhar (f), bahar (türkm.), bəhanə (f), bahana (türkm.), əzan (ə), azan (türkm.); ə-ə-e-e:bədən (ə), beden (türkm.), e-ə-a-a: qeyrət (ə), qayrat (türkm.), ü-o-o-i-i: bolbol (f), bilbil (türkm.); a-u-a-ı:namus (ə), namıs (türkm.), ə-a-e-a: bəyan (ə), beyan (türkm.), ə-ə-a-a: həram (ə), haram (türkm.), xəstə (ə), hassa (türkm.), a-i-a-ı: xahiş (ə), hayış (türkm.), a-i-ə-i:tacir (f), təcir (türkm.) və s.

Qaqauz dilində:

Qaqauz dili tarixən ərəb-fars dilləri ilə yaxın təmasda olmasa da bu dildə ərəb və fars mənşəli sözlər əsas etibarı ilə türk dilinin təsiri üzrə işlədilir. Demək olar ki, qaqauz dilində işlədilən ərəb-fars mənşəli sözlərin hamısı birbaşa türk dilində olduğu kimi işlədilir. Çünki qaqauz dili özünün quruluşuna və ifadə tərzinə görə türk dilinə nə qədər yaxın olsa da belə ərəb-fars alınmaları bu dildə daha çox özünün fonetik və nitq tələbləri baxımından formalaşdırılaraq işlədilir: a-ə-a-a: adəm (ə), adam (qaq.), əmanət (ə), amanet (qaq.), vilayət (ə), vilayat (qaq.), lalə (ə), laala (qaq.); ə-ə-a-a: dəva (ə), dava (qaq.), qəbahət (ə), kabaat (qaq.), qərar (ə), karar (qaq.), qəssab (ə), kasap (qaq.), məna (ə), maana (qaq.), kəsavət (ə), kasabet (qaq.); a-ə-a-e: adət (ə), adet (qaq.), atəş (f), ateş (qaq.), madəm (ə), madem (qaq.); ə-ə-a-a: vətən (ə), vatan (qaq.), zəhmət (ə), zamet (qaq.), zərər (ə), zarar (qaq.), qələbə (ə), kalaba (qaq.), qərənfil (f), karanfil (qaq.), mərəz (ə), maraz (qaq.); ə-ə-e-e: məzə (f), meze (qaq.); e-e-a-a: heyvan (ə), ayvan (qaq.); ə-i-e-i: bəlli (ə), belli (qaq.); e-ə-e-e: behtər (f), beter (qaq.); ə-i-a-i: qərib (ə), qarip (qaq.); ü-ə-ü-e: qürbət (ə), qürbet (qaq.); ə-a-e-a: dəvam (ə), devam (qaq.); a-a-u-a: doşman (f), duşman (qaq.); ə-i-e-i: əmir (ə), emir (qaq.), ə-a-u-a: cəvan (f), cuvan (qaq.), a-i: zərif (ə), zarif (qaq.), ə-u-a-u: qəbul (ə), kabul (qaq.), ə-ə-a-e: qədəm (ə), kadem (qaq.), ə-a-e-a: kənar (f), kenar (qaq.), i-ə-ı-e: qismət (ə), kısmet (qaq.) və s.

Ərəb-fars dilləri quruluşca analitik-flektiv dillər qrupuna aid olduğu üçün bu dillərdə də sözlərin formalaşması bir qayda olaraq daxili dəyişmələr vasitəsilə baş verir. Sözlər daxilən dəyişdiyi təqdirdə onlara qoşulan şəkilçilərdə də kökdəki dəyişikliyə uyğun formalaşma baş verir. Türk dillərinin bir tərkib hissəsi kimi Oğuz dillərində isə kök əsas etibarilə dəyişməz olur. Şəkilçilər isə kökə qoşulma məqamında köklə uyğunlaşan variantda işlənir. Odur ki, analitik-flektiv dillərin ifadə tərzi ilə aqlütinativ dillər arasında fərq baş verir. Bu fərq nitq prosesində nitqin özünün intensivliyi ilə tənzim olunur. Analitik-flektiv dillərə məxsus sözlərin aqlütinativ dillərdə tərkibcə dəyişməsinin təməli bundan ibarətdir.

Oğuz qrupu dillərində saitlərin uyğunlaşmasında müşahidə edilən pozulma yerlərinə gəlincə belə hesab etmək olar ki, dil daim özünün struktur tərkibində nitq sərbəstliyinə meyil göstərir. Buna görə də sözlərin bir qisminin ənənəvi aqlutinasiya sxemindən kənara çıxma istiqamətlərini həm təsadüfi saymaq olmaz, həm də səbəbsiz. Doğrudur, dil strukturunun norma sabitliyi yazı vasitəsilə mühafizə olunur. Ancaq nitq sərbəstliyinin təsiri ilə kənara çıxmaları da istisna etmək olmaz. Odur ki, dilin informasiya funksiyasının davamlı olması üçün yazı və nitq aspektlərinin yaxınlaşmasının tənzim edilməsi vacib məsələlərdən biri hesab edilməlidir.