Azərbaycan respublikasi əlyazması hüququnda OĞuz türkləRİNİn məNƏVİ MƏDƏNİYYƏt leksikasi

2.3. Oğuz qrupu türk dillərində ölümlə bağlı leksemlərin etnolinqvistik təhlili
İnsan həyatının keçid mərhələlərindən biri də ölümdür. Ölüm, cənazə mərasimləri, demək olar ki, yer üzündə olan bütün xalqlarda, mədəniyyətlərdə böyük məna daşıyır, çünki heç kəsin gedib qayıtmadığı bir məkana səfər həmişə öz sirrini qoruyub saxlamışdır. Ölümlə insanın cəmiyyətdən ayrılmasına baxmayaraq, ölüm ətrafında yerinə yetirilən adət və mərasimlər ölən şəxslə yaşam dünyası arasında qurulan sonuncu əlaqələr hesab olunur. Ölümdən qorxan insanlar dini və həyata baxış mövqeyindən çıxış edərək müəyyən rituallar, mərasimlər yerinə yetirir, ölüm qorxusunu az da olsa yenməyə çalışırlar.

Müasir dövrdə olduğu kimi, qədim dövrlərdə də türk xalqları ölümlə heç bir zaman barışmamış və ölümün insanların çarə tapa bilməyəcəyi bir an olduğuna və bununla yanaşı, ölümdən sonra insanın ruhunun yaşadığına inanmışlar. Türklərin keçdiyi tarixi mərhələlərə nəzər saldıqda onların müxtəlif zaman kəsiyində fərqli inanc sisteminə bağlı olduğunu görürük. Onların dini, mistik dünyagörüşü adət və mərasimlərə də öz təsirini göstərirdi. Qədim türklər yalnız yaradılmış varlıqların sahibi olan Tanrının ölümsüzlüyünə, ondan başqa hər şeyin ölümlü, sonlu olduğuna və ölümün Tanrı tərəfindən gerçəkləşdiyinə inanırdılar: İnim Kül tigin kərgək boltı, özüm sakıtım. Öd tenri yasar, kisi oğlı kop ölgəli törümis (Kiçik qardaşım Kül tigin həlak oldu, özüm düşündüm. Vaxtı (taleyi) tanrı yazar, insan oğlunun hamısı ölümlü törəmiş) [KT, Şimal tərəf, 10]. Qədim türklər “ölüm” mənasını ifadə etmək üçün bu sözün müəyyən fonetik dəyişikliyə uğramış variantlarından, o cümlədən də bir sıra müxtəlif sözlərdən də istifadə etmişlər: “üçdu”, “kərgək boltı”, “önti”, “ öltü”, “uça barmak”, “yok bolmak” və s.

R. Ersoy qədim türklərdə “ölmək” mənasında işlənən sözlərin hər birinin işlənmə yerlərinin müxtəlif olduğunu qeyd edir. Onun fikirlərinə əsasən, türklər hörmətli şəxsiyyətlərin ölümü zamanı “vəfat etmək” mənasında “kergek bolmak”(gərəkli olmaq): İnim Kül tigin kərgək boltı, özüm sakıtım” (Kiçik qardaşım Kül tigin həlak oldu, özüm düşündüm) [KT, Şimal tərəf, 10]; “uça barmak”: “İğar oğlanınızda, tayğunınızda, kegidə igidür ertigiz, uça bardığız. Tenri tirik edkiçə” (Sadiq oğlanınızdan, övladınızdan , ...yüksəldir idiniz, vəfat etdiniz. Göylərdə diri edilənəcən) [KT, Cənub-şərq]; düşmən və ya aşağı təbəqənin nümayəndələrindən ölən kimsə üçün “ölti”, qismən də “adrılmak” sözlərindən istifadə etmişlər. Məsələn, Ölürtui. Uluğ oğlım ağrıp yok bolça Kuğ sənünig balbal birtim (Öldürüldü. Böyük oğlum xəstələnib öləndə Kuğ sənin üçün balbal qoydurdum) [Bilgə Xaqan BX, Cənub t.9].

Yenisey abidələrinin bir qismində “yokladı” sözü “həlak olmaq” mənasında: Ər ərdəmi üçün eçimə yıta yokladı kulı as tutsar küç üç eçimə.. (igid cəsurluğu üçün böyük qardaşım, əfsus, həlak oldu) [III Uybat abidəsi, qabaq tərəf,1]; bir qismində isə “dəfn etmək”mənasında işlənmişdir: Kadaşım ərən eşükəyi yoğladınız (yoldaşlarım məni ipək qumaşa bürüyərək dəfn etdiniz)[Minusinisk muzeyindən bir abidə,III tərəf, 5].

Qədim türk xalqlarının inancına görə, insanın ruhu öləndən sonra quşa yaxud böcəyə çevrilir. Ona görə ölən haqqında “uçdu” deyilir. Qərbi hunlarda, hətta islamı qəbul etdikdən sonra da öldü əvəzinə “şunkar oldu”, yəni “şahin oldu” ifadəsi işlənmişdir [3, s.23]. Ölümün Allahın-Tanrının buyruğu ilə Əzrail vasitəsi ilə həyata keçdiyinə “KDQ”də də rast gəlinir: “...Tanrı virdi Tanrı aldı” [136, s.55].

Türklər uşağın dünyaya gəlməsini sevinclə qarşılayaraq ailənin, nəslin davamçısının şərəfinə necə ziyafətlər qeyd edirdilərsə, insanın bu dünyanı tərk etməsini də kədərlə qarşılayıb, ölənin ruhunun o biri dünyada rahatlıq tapması üçün xüsusi mərasimlər keçirirdilər. Onlar inanırdılar ki, ölünün şərəfinə verilən bu yemək mərasimi ölənin o biri dünyada günahlarını azaldacaq, çəkəcəyi əzabları yüngülləşdirəcəkdir. Demək olar ki, qədim türk qatından gələn bu adət bütün müasir türk xalqlarının etnoqrafiyasında özünü müəyyən dəyişikliklərlə qoruyub saxlayır. Qədim Göytürklərdə yas mərasimi “yoğ//yuğ” adlanırdı. “Yoğ//yuğ” sözü Orxon-Yenisey abidələrində həm “yas mərasimi” anlamında, həm də “ölünü dəfn etmək” mənasında işlənmişdir. Məsələn: “...Lazğın yıl bisinç ay yiti otuzka yoğ ertürtim”(...Meymun ili beşinci ayın iyirmi yeddisində dəfn etdirdim) [BX, cənub, 10]; “...Kağa(n) inisi... çor tigin gəlip, ulayı tört tigin gəlip ışbara bilgə Küli çorığ yoğlatdı...(...xaqanın kiçik qardaşı ...Çor tigin gəlib, digər dörd tigin gəlib ışbara müdrik Küli çoru dəfn etdi...) [KÇ, Ş, 24] və s. XI əsr abidəsi olan “KDQ”də oğuz türklərinin artıq “dəfn etmək” mənasında “yoğ//yuğ” sözünün işlətmədiklərini, həmin mənanı ifadə etmək üçün İslam dinindən qaynaqlanan “haqqına qoydu//hakına kodı” terminindən istifadə etdiklərini görürük: “Çoban şəhid olan kardaşların Hakına kodı...” [136, s.16]. “Yas mərasimi” anlamını daşıyan “yoğ” sözü əksər türk dillərində eyni fonetik tərkibdə və eyni mənada hələ də işlənir. Qədim uyğurlar yoğ/yuğ sözünü “ölü yeməyi”,“matəm”,“yas” [6, s.300] mənalarında işlətmişlər.

“Yuğ” “ağlayan” [279, s.899] sözü ilə bağlı bir sıra sözlərin qədim türk dilində işləndiyini görmək mümkündür. “Yoğçı” sözü yo:ğ (ağlayan) sözündən yaranıb “matəm// dəfn mərasimində iştirak edən” [279, s.899]; “yoğla//yuğlamak”-“yas mərasimi keçirmək”,“ölü yeməyi vermək” [279, s.902]; “sı:ğıtçı” - “ağlayan” [279, s.806]; “sı:ğta”- “mərsiyə”, “ağlamaq”, “fəryad etmək”; “sı:ğtaş”- “birgə ağlayan” [279, s.807], “zar-zar ağlamaq”, “hönkürtü” [237, s.503] mənasını ifadə edir.

“Yuğçu//yoğçu” məslək adı qədim yazılı abidələrdə “sığıtçı” sözü ilə qoşa şəkildə işlənmişdir. “Yoğçu” sözü “sığıtçı” sözü kimi “yoğ” kökündən və sənət-peşə bildirən -çı şəkilçisindən ibarətdir. Qədim türk yazılı abidələrinin ilk tədqiqatçıları bu sözü “yuğ” şəklində oxusalar da, Brahm əlifbası ilə yazılan uyğur abidələrinin tədqiqi zamanı sözün əsl formasının “yoğ” olduğu meydana çıxmışdır [117, s.61].

S.Örnekin qeydlərinə görə, Anadoluda “öldü” mənasında “dünya değiştirdi”, “göçtü”,“don değiştirdi”, “hakka yürüdü”sözləri işlənir. “Ölüm”ün “don dəyişdirmək” mənası türk şiə və bəktaşilərində “qəlib dəyişdirmək” olaraq görülür və ölən üçün “dəyişimi asan olsun”,“dəyişimi tamam olsun” deyirlər ki, bu da qədim türk inancındakı “dövrüyyə” nəzəriyyəsi ilə bağlıdır[187, s.76].

Qədim türklərin yas mərasimlərində atlardan hazırlanmış yeməklərinə “yoğ aşı” deyilirdi. “Basan” və ya “yoğ basan” ölü dəfn edildikdən üç və ya yeddi günə qədər verilən yeməkdir [14, s.119]. “Yuğ-yoğ” Göytürklərin inancına görə, ölünün ruhunu sakitləşdirmək üçün verdikləri ziyafətdir və “yığladı/ yoğladı” sözləri də “ölünün aşı verildi” mənasını ifadə edirdi [15, s.185]. Müasir Türkiyə türkcəsində “yuğ” sözü “ cənazə mərasiminin tamamı” anlamında işlənir. Yəni insanın ölüm anından başlayaraq, yasdan çıxma gününə qədər olan müddət yuğ hesab edilir (Türkcə sözlük). Bu adət şərqli müsəlman türklərində “atau” və “tögüm-döküm” terminləriylə ifadə edilmişdir [18, s.154]. Qazax türklərində yoğ/ yuğ sözlərini “as” əvəz edir. Burada “yogtau/ joktau” formasında özünü qoruyan bu söz “ ölünün arxasından deyilən ağı, mərsiyə” mənasında işlənir. Qazaxlar “ölünün dəfn edilməsi” mənasında isə “meyit uzatuv” ifadəsindən istifadə edirlər [175, s.16].

“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında bu mənanı bildirmək üçün “aş yedirmək”, “aş vermək”, “aş tökmək” birləşmələrindən istifadə olunmuşdur. “Kazanların aşlarunu dökdü”, “Aş yeməkçə gəlməz bana”, “Umanına, usanına aş yedürdüm”, “Ayğır atum boğazlayup aşum virsün”, “Anam menim içün gök geyip kara sarunsun” [136, s.9, s.52, s.57].

Prototürk dövründə insanlar yuğ aşını, ölü aşını öləni doyurmaq, məmnun etmək üçün verirdilər. Qədim türklər elə fikirləşirdilər ki, ölənin ardından mütləq yemək, içgi mərasimi verilməlidir. Yoxsa ölənin ruhu evini, elini tərk etməyəcək. Ona görə də insan öləndən sonra adına son dəfə yemək asılmalıdır ki, gözü arxada qalmasın. Hun hökmdarı Atilla üçün verilən “ölü aşı”ndan qədim tarixi mənbələrdə “dochia” kəlməsi ilə bəhs edirlər [155, s.121-22].

“Ölən insan üçün hazırlanan yas mərasimlərində yalnız yemək, içgi verilmir, həmçinin ölünü vəsf edən şeirlər söylənilirdi ki, bunu qədim türklər “ağıt”, onu söyləyənə “ağıtçı”, ağı söyləməyə isə “ağıt yakmak” deyirdilər” [65, s.455]. Kərkük türklərində “ağıtçı” sözünün yerinə “sazlayan” leksik vahidindən istifadə olunur [138, s.80]. Bəzi türk xalqlarında islamiyyətdən əvvəl “ağı” mənasında “sagu” ifadəsi də işlənirdi. Azərbaycan dilində bu mənanı “ağı”, Kərkük türklərində “sızlamaq”, türkmənlərdə“ağı” və “tavşa”, Türkiyənin Muş bölgəsində “sabu”, qazaxlarda“çoktav” [175, s.24], noqay türklərində “bozlav”sözləri ifadə edir [2, s.78]. M.Kaşğarinin “DLT” kitabında “ağı” ifadəsi “ipək qumaş”, “ağıçı” isə “ipək qumaşları qoruyan, gözləyən adam” mənalarını ifadə edir [49, s.155]. “KDQ”də “ağı” mənasında həm “buzla”, həm də“şivən” sözlərinə rast gəlinir: “Ağır şiven senün orduna koyayın mı, Oğul oğul diyübeni buzlayayın mı” [136, s.54]. M.Seyidov “ağ+ı”, “ağ+la+maq” sözlərinin “sağ+u” ilə bir kökdən olduğunu söyləmişdir. Alim varsaq sözünün II komponenti olan “saq” ın “sağu” sözününfonetik dəyişikliyə uğramış variantı olduğunu vurğulamışdır. İndi “s+ağ+u” sözünün mənalarına diqqət edək: həm adi mahnıya, “qoşuğa”, həm də ölü üstə oxunan “ağı”ya “sağu” deyilir. Deməli, “sağu” yalnız yas mərasimi ilə əlaqədar termin deyil, adi məclisdə oxunan şeirə, mahnıya da sağu deyilirmiş [88, s.298].

“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında və Anadoluda işlənən “şivən” sözü Azərbaycan dilinin bəzi dialektlərində “şivən qoparmaq” formasında işlənir ki, bu da “ölənin ən əziz adamlarının saçlarını yolması, dırnaqları ilə üzlərini cırması” mənalarını ifadə edir. “Şivən” adətən ölünü dəfn edənə qədər davam edir. Azərbaycan türkləri ölünü ağlayan zaman bayatı, şeir söyləyirlər ki, bu da “dillə ağlamaq” adlanır [161, s.89]. Kərkük türklərində isə “şivən” “gənc yaşda ölən üçün keçirilən mərasim” anlamı daşıyır [138, s.80].

Anadoluda ağıt üçün “ağı”, “deyiş”,“deyişet”, “şin”, “şivan”; “ağı demək” mənasında isə “ağıt koparmak”,“ağıt türküsü”, “bayatı”, “sayı kuru ağlamak” kimi ifadələr işlənir [23, s. 738].