Azərbaycan respublikasi məDƏNİYYƏt və turizm naziRLİYİ azəRBAYCAN turizm institutu

Sosial sığorta və təminat üzrə hesablaşmalar – İşçi heyətinin dövlət sosial-sığorta, pensiya təminatı və başqa bu kimi hesablaşmalar haqqında məlumatların uçotu üçün hesablar planında 69 N-li “Sosial sığorta və təminat üzrə hesablaşmalar” hesabı nəzərdə tutulub. Sosial sığorta və təminatlara ayırmaların qaydaları müvafiq orqanların (o cümlədən, AR Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun) qanunvericilik və digər normativ aktları ilə nizamlanır.

İşçi heyəti ilə hesablaşmalar – Mühasibat uçotunda işçi heyəti ilə hesablaşmaların uçotu hesablaşmanın xarakterindən asılı olaraq 70 N-li “Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar”, 73 N-li “Sair əməliyyatlar üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar” və 93 N-li “İşçilər üçün bank kreditləri” hesablarında uçota alınır.

70 N-li hesabdan müəssisənin siyahı sayına daxil olan və olmayan işçi heyəti ilə əmək ödənişinin bütün növləri üzrə (əmək haqqı, mükafat, məzuniyyət haqqı, kompensasiya, müxtəlif təyinatlı təqaüdlər və digər ödənişlər) hesablaşmaları aparmaq üçün istifadə edilir.

İşçi heyəti ilə hesablaşmalar zamanı analitik uçot hər bir işçi üzrə (tabel nömrəsinə uyğun olaraq) ayrılıqda aparılır.

Ölkəmizdə əmək münasibətlərinin təşkili, onun ödənilməsi və digər hallar AR Əmək Məcəlləsi ilə nizamlanır.

Sair əməliyyatlar üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar – Əməyin ödənişi, təhtəlhesab şəxslər və deponentlər üzrə hesablaşmalardan başqa müəssisənin işçi heyəti ilə qalan bütün növ hesablaşmalar 73 N-li “Sair əməliyyatlar üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar” hesabında uçota alınır. Müvafiq hesabın tərkibində aşağıdakı subhesablar açıla bilər:

73-1 “Kreditə satılan mallara görə hesablaşmalar”;

73-2 “Verilmiş borclar üzrə hesablaşmalar”;

73-3 “Maddi zərərin ödənilməsi üzrə hesablaşmalar”.

İşçilərin üzərinə hesablanmış öhdəliklər 73 N-li hesabın debetində, borcların, zərərin ödənilməsi isə kreditində əks etdirilir.

Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar – Müəssisənin işçilərinə inzibati təsərrüfat, əməliyyat, ezamiyyə xərcləri üçün təhtəlhesab şəxsə verilən vəsaitlər üzrə hesablaşmalar haqqında məlumatlar 71 N-li “Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar” hesabında uçota alınır. Nağd pul vəsaitlərinin müəssisənin işçilərinə təhtəlhesaba verilməsi qaydaları kassa əməliyyatlarının aparılması qaydaları ilə nizamlanır. Təhtəlhesab şəxslərə verilən məbləğlər müvafiq hesabın debetinə, pul vəsaitlərini uçota alan hesabların isə kreditində yazılır. Həmin şəxslər tərəfindən xərclənən məbləğlər müvafiq hesabın kreditində, məsrəfləri və əldə olunmuş qiymətləri uçota alan və xərclərin xarakterindən asılı olaraq digər hesabların debetində əks olunur.

Təsisçilərlə hesablaşmalar – Hazırda bazar iqtisadiyyatına keçidlə əlaqədar, özəlləşdirmə və digər bu kimi səbəblərin nəticəsində çoxlu miqdarda birgə müəssisələr, səhmdar cəmiyyətləri yaranmışdır ki, nəticədə hüquqi, yaxud fiziki şəxslər olan təsisçilərin sayı xeyli artmışdır. Müəssisənin fəaliyyət istiqaməti, idarə edilməsi, təsisçilərin hüquqları, gəlirin bölüşdürülməsi, nizamnamədə dəyişikliklər edilməsi, yığıncaqların keçirilmə qaydası, rəhbər işçilərin təyin edilməsi, müəssisənin ləğv edilmə qaydası və s. təsis müqaviləsində öz əksini tapır. Müəssisənin ali orqanı təsisçilərin ümumi yığıncağıdır. Hər hansı bir qərarın qəbul edilməsi yığıncağın protokolunda qeyd olunur.

Müəssisənin nizamnamə kapitalına qoyuluşlar, gəlirlərin ödənilməsi və sairə üzrə təsisçilərlə bütün növ hesablaşmalar haqqında məlumatlar 75 N-li “Təsisçilərlə hesablaşmalar” hesabında əks etdirilir.

Aparılan hesablaşmaların xarakterindən asılı olaraq 75 N-li “Təsisçilərlə hesablaşmalar” hesabına aşağıdakı subhesablar açmaq olar:

75-1 “Nizamnamə kapitalına qoyuluşlar üzrə hesablaşmalar”

75-2 “Gəlirlərin ödənilməsi üzrə hesablaşmalar ” və s.

75 N-li “Təsisçilərlə hesablaşmalar” üzrə analitik uçot hər bir təsisçi üzrə aparılır.

Müxtəlif debitorlar və kreditorla hesablaşmalar – Hesablar planına uyğun olaraq 76 N-li “Müxtəlif debitorlar və kreditorla hesablaşmalar” hesabı kommersiya xarakteri daşımayan əməliyyatlar, müəssisə işçilərinin əmək haqlarından məhkəmə orqanlarının qərarlar, yaxud icraedici sənədlərə və s. əsasən müxtəlif təşkilatların və ya ayrı-ayrı şəxslərin xeyrinə tutulmuş məbləğlər üzrə, çeklə ödənilmiş xidmətlərə görə nəqliyyat təşkilatları ilə və ümumilikdə 60-75-ci hesablarda göstərilməyən bütün növ əməliyyatlar üzrə debitor və kreditorlarla hesablaşmalar haqqında məlumatlar əks olunur. Hesab üzrə analitik uçot hər debitor və kreditor üzrə aparılır.

Törəmə (asılı) müəssisələrlə hesablaşmalar – Törəmə müəssisələrlə bütün növ cari hesablaşmalar (balansarxası hesablaşmalar) haqqında məlumatların ümumiləşdirilməsi üçün 78 N-li “Törəmə (asılı) müəssisələrlə hesablaşmalar” hesablaşma hesabı nəzərdə tutulmuşdur. Hesab üzrə analitik uçot hər bir törəmə müəssisə üzrə aparılır.

Təsrrüfatdaxili hesablaşmalar hesabı – Ayrıca balansda olan filiallar, nümayəndəliklər, şöbələr və digər bölmələrlə ayrılmış əmlak, material qiymətlilərinin qarşılıqlı buraxılışı, məhsul satışı, ümumidarə fəaliyyətinə xərclərin verilməsi və s. bütün növ hesablaşmalar haqqında məlumatların ümumiləşdirilməsi üçün 79 N-li “Təsrrüfatdaxili hesablaşmalar” hesabından istifadə edilir.

Müvafiq hesabın tərkibində aşağıdakı subhesablar açmaq olar:

79-1 “Ayrılmış əmlak üzrə”

79-2 “Cari əməliyyatlar üzrə” və s.

Hesab üzrə analitik uçot müəssisənin hər bir filialı, nümayəndəliyi, şöbəsi, yaxud digər ayrı bölməsi üzrə aparılır.
 10. Mühasibat uçotunun texnika və formaları – Hər bir müəssisə özünün uçot siyasətində mühasibat uçotunun aparılmasında hansı formalardan istifadə etməyini göstərməlidir.

Əvvəllər uçotun ən çox iki formasından, memorial-order və jurnal-orderdən istifadə edirdilər. Ancaq indi hesablayıcı maşınların tətbiqi geniş vüsət aldığından müvafiq formaların avtomatlaşdırılması ilə yanaşı, müxtəlif formalı çoxlu sayda mühasibata aid kompüter proqramları tərtib edilmişdir. Bunlara əsasən respublikamızda hazırlanan Günəş, Türkiyədən gətirilmiş Link, Logo, Rusiyada hazırlanan Turbobuxqalter, 1C və s. başqa proqramlar aiddir. Müəssisələr öz uçot siyasətlərinə uyğun olaraq ilkin sənədləri tərtib edir, yaxud bu proqramdakı formalardan istifadə edirlər.

Uçotun memorial-order forması tətbiq edilən zaman yoxlanılmış sənədlər vasitəsilə mühasibat köçürmələri tərtib edilir və memorial-orderə yazılır. Çox təkrar olunan əməliyyatlar kassa, bank və s. xüsusi cədvəllərə yazılaraq, ayın axırında yekuna görə memorial-order nömrəsi və tarixi yazılmaqla tərtib olunur. Daha sonra məlumatlar Baş Kitaba və uçot kartoçkalarına yazılır. Eyni əməliyyatın təkrar olunması bu formanın çatışmayan cəhətidir.

MEMORİAL ORDER N-01
Yazılış mart ayı 2009-cu il
(manat, qəpik)
	S. N-si	Yazılışın məzmunu	Debet üzrə	Vərəq N-si	Kredit üzrə	Vərəq N-si	Məbləğ
	1	Pul banka təhvil verilib	51		50		50.000,50
	2	İşçilərə əmək haqqı ödənilib	70		50		70.000,00
	3	Təhtəlşəxsə avans ödənilib	71		50		30.000,20
		Yekun					150.000,70
	Mart 2009-cu il.
	Əlavə____________vərəqədə		Baş mühasib:__________

Uçotun jurnal-order formasında cədvəllərdən geniş istifadə olunur. Burada əməliyyatlar xronoloji ardıcıllıqla yazılır. Yekcins əməliyyatlar qruplaşdırılaraq, debet və kredit dövriyyələri üzrə cədvəllərə yazılır.

İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYATLAR

• 
  MÜHASİBAT UÇOTU, VERGİLƏR – AYDIN KƏRİMOV, BAKI-2006
  
• 
  MÜHASİBAT UÇOTU – BAKI-2003
  
• 
  www.firststeps.az