Azərbaycan respublikasi naziRLƏr kabineti yaninda

REDAKTORDAN

Sayalı Sadıqova

AMEA, Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu,

filologiya elmləri doktoru, professor

[e-mail].

MÜASİR AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ DİLİNDƏ

ALINMALARIN UNİFİKASİYA FORMALARI
Açar sözlər: dilin unifikasiyası, dilin funksiyası, assimilyasiya, alınma söz, fonetik qanun.

Ключевые слова: языка унификации, языка функции, ассимиляция, заимствованное слово, закон фонетический.

Key words: unification de la langue, function of language, assimilation, loan-word, phonetic law.
Milli dillərin terminologiyasına bir qayda olaraq dildə işlənən terminlərin (sahə terminləri də bura daxildir) məc­musu kimi baxılır. Cəmiyyətin inkişafı, ictimai-siyasi dəyişik­liklər dilin leksik sistemində terminologiyanın zəngin­ləş­məsini zəruri­ləş­dirir. Məhz buna görə də terminoloji lek­sikanın inkişaf sürəti ümumi leksikanın inkişafını qabaq­layır. Qlobal­laş­ma şəraitində elmin, texnikanın inkişafına uyğun ola­raq dilimizdə müxtəlif sahələrə –iqtisadiyyat, informatika, təhsil, texnika ilə bağlı yeni terminlər yaranır. Dildə yeni yara­nan anlayış və məfhumların terminlərlə adlandırılması xüsusi məntiqi və linqvistik fəaliyyət sahəsidir. Belə ki, hər hansı anlayış və məfhumlara onların mahiy­yətinə uyğun ter­minl­ərin seçilməsi mürəkkəb bir prosesdir. Bu prosesdə ter­minlərlə ad­lan­dırılan, işarələnən anlayış və məfhumların sis­tem­ləş­diril­məsi, qaydaya salınması zəruridir.Ayrı-ayrı elmi-texniki sahə­lərlə bağlı anlayış və məfhum­ları sistem­ləş­dirmədən onla­rın dil işarələrinin müəyyənləş­dirilməsi mümkün deyil. Buna görə də müxtəlif sahələrdə anlayışları ifadə edən terminlərin yaradıl­ma­sı üçün ilk növbədə elmi-texniki məfhum­ların mahiy­yəti aydınlaşdırılmalı, onlara məx­sus xüsusiyyətlər və anlayışı dəqiq ifadə edən terminoloji vahid­lər müəyyən­ləş­dirilməlidir. Bu prosesdə terminlərin məz­mun və ifadə forma­sının qarşılıqlı əlaqəsi zəruri xarakter daşıyır. Yəni, terminlərin məna­sında iki əsas cəhət - onun predmetlə əlaqəsi, definitivləşməsi ilə yanaşı, həmin anlayışla bağlı müəyyən əlamət və xüsusiyyəti özündə əhatə etməsi də nəzərə alınmalıdır. Termində bu xüsusiyyətlər nəzərə alınmadıqda eyni sahə terminologiyasına daxil olan müəyyən bir anlayış əksər hallarda müxtəlif sahələrdə bəzən eyni terminlərlə, bəzən də müxtəlif terminlərlə işarələnir. Bu baxımdan terminologiyanın nizama salın­ması müva­fiq sahə anlayışlarının müəyyənləşdirilməsini və müəy­yən siste­mə salınmasını əhatə edir. Hər bir sahənin inkişafı onunla bağlı anlayış­la­rı­n yaradılması ilə birbaşa əlaqə­dar­dır. Müxtəlif sahələrə – iqti­sadiyyat, informatika, dilçilik, geolo­giya, diplomatiya və s. aid yeni terminlərin adlandırıl­ma­sın­da bir sıra proseslər müşahidə olunur. Belə ki, eyni anlayışları bildirən müxtəlif terminlərə rast gəlindiyi kimi, bir terminin eyni sahədə bir neçə anla­yışı ifadə etməsi halları da qeydə alınır. Məsələn: Adapter – 1. İnterfeys qurğusu olub, iki və ya daha çox bilavasitə qarşılıqlı əlaqəsi müm­kün olmayan şəbəkələr arasında informasiya mübadiləsi üçün isti­fa­də edilən qurğu. 2. Bir sistemdən başqa sistemə, bir formatdan başqa forma­ta, qeyri-standartdan standarta keçməyə imkan verən elektromaqnit və ya mexaniki qurğu, uyğunlaşdırıcı kaset, qurğu və s. 3. Hər hansı cihazı elektrik enerjisi ilə təmin etmək üçün onun şəbəkəyə qoşul­masını təmin edən qurğu; Skaner- 1. Mətnlərin, foto və ya qrafik təsvirlərini kompüterin yaddaşına ötürül­məsini təmin edən optik qurğu. 2. Faksimil veriliş qur­ğularında, qrafik verilənlərin daxil edilməsi sistemlərində şəkil (qrafik məlumatı) skanlaşdıran qurğu. 3. Siqnal formalaşdırıcısı. 4. Kabel xətlərində zədə yerini müəyyənləş­di­rən qurğu.

Anlayışların ilkin adlandırılması zamanı onlara verilən adlar çox vaxt bir neçə terminlə, müxtəlif dil vahidləri ilə ifadə oluna bilər. Çünki yeni yaranan anlayışların əsas əlamətlərini bəzən müəyyən­ləş­dirmək çətin­lik törədir, verilən ad yeni və dəqiq adlar yaradılana kimi işlək xarak­ter daşıyır. Yəni anlayışın müəyyən əlaməti əsasında verilən ad həmin anlayışın elmi şəkildə dərk olunmasına qədər davam edir (əvvəlki adlar yeni və dəqiq adlar yaranana kimi işlənsə də) və elmi sistemdə yeni dəqiq ad formalaşdıqda əvvəlki ad bəzən paralel işlənir, bəzən də həmin sahədə işləkliyini itirir. Belə hallar da lüğətdə öz əksini tapır. Yəni bəzi hallar­da terminlərin paralel şəkildə işlənməsi olduğu kimi saxlanılmışdır. Məsə­lən, jirondol -şam­dan, -bra; kvest (güzəşt) – kompüter oyunları sinfi. Bu tip oyun­ların mənası; mikrob(virus) – kompüter virus tipi. Öz-özü­nə artan və bütün sistemi tutaraq onun resurslarını yeyən virus; Dildə alınma və milli termin­lərin pa­ra­­lel işlən­mə­si daha çox diqqəti cəlb edir. Məsələn, dərgi - jur­nal-almanax termin­lə­ri paralel şəkildə işlənir. Alınma “jurnal” termini əvəzinə “dərgi” termi­ni Türkiyə türkcəsindən götürül­müşdür. Mətbuatda jurnal sözü ilə para­lel istifadə edilir. Ter­mi­no­­lo­­giyada belə termin müxtəlifliyi dublet və omo­nim ter­minlərin yaran­ma­sına səbəb olur. Eyni zamanda bir sıra termin­­lərin anlayışa uyğun gəlməməsi onların yeni terminlə əvəz olun­ma­sını tələb edir. Məsələn, sərxoş maus – kompüter mausu­­nun kontakt şarının tutulması və ya çirklənməsi zamanı mausa verilən ad. Burada işlənən “sərxoş” termini anlayışı düz­gün ifadə etmədiyinə görə “tutqun” termini ilə əvəz etmək daha münasibdir. Çünki anlayışlar adlandırılarkən terminlə anlayış arasındakı uyğunluqlar nəzərə alınmalıdır.

Müxtəlif sahələrdə yeni terminlərin yaranmasında dilin daxili imkanları hesabına yaranan terminlər də üstünlük təşkil edir. Xüsusən ümumişlək sözlər terminlə­şə­rək yeni mənalar ifadə edir. Məsələn, verilən­lər – rəqəmlər, mətn işarələri və s. ibarət olan informasiya, yaxud da məlumat bazası. Avtomatik vasitələrlə insanın iştirakı ilə emal olun­ma­sı üçün yararlı olan vəziyyətdə verilmiş informasiya; yaddaş – istənilən infor­ma­siyaları, verilənləri və icra olunan proqramı kompüterdə yerləşdirən qurğu. Funksional baxımdan yaddaş iki yerə bölünür: daxili və xarici; yaddaş tutumu – kompüterin yadda­şın­da saxlana bilən informasi­yanın (təsvir, yazı və s. işarələrin) maksimum miqdarının göstəri­cisi; uyğunlaşma (bioinformatika) – insanın ətraf mühitə fəal uyğunlaş­masının verilən mühit şərtlərində (məsələn: tərkibində karbon qazının yüksək olduğu zonada) normal həyat fəaliy­yəti­nin davamlı olma­sına, təmi­natına və qorunub saxlanılmasına istiqamətlənmiş bio­so­sial prosesdir. Uyğunlaşma zamanı orqanizm ətraf mühitin para­metr­lə­rin­də baş verən dəyişikliklərə əsasən öz həyat fəa­liy­yətini tənzimləyir, bu da ona yaşamağa və çoxalmağa im­kan verir.Milli dillərin leksik vahidlərində eyni səs cildinə malik sözlərin müxtəlif mənalar ifadə edə bilməsi ümumi leksikada təbii inkişaf prosesinin nəticəsi hesab edilsə də, terminoloji sistem üçün o qədər də xarak­terik hal deyildir.

Dil əlaqələri prosesində alınmalar dilin zənginləş­mə­sində mühüm amillərdəndir. Buna görə də alınmaların yazılış qayda­ları­nın müəyyənləşdirilməsi də aktual problemlərdəndir. Azərbaycan dili­nə başqa dillərdən alınan sözlərin dillərin leksik sistemləri arasın­da­kı fonetik və orfoqrafik uyğunluq səviyyəsi ilə bağlı təhlillər burada da yekcinsliyin müşahidə olunmadığını ortaya qoyur. Belə ki, bu proses­də leksik alınmaları dilə uyğunlaşdırma səviyyəsinə görə aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: