Azərbaycan respublikasi naziRLƏr kabineti yaninda

Çapa tövsiyə edən: Milli Aviasiya Akademiyası
Rəyçilər: filologiya elmləri doktoru İ.Qasımov

filologiya elmləri doktoru İ.Abbasov

Ləman Həsənova

AMEA, Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu

AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ TURİZM TERMİNLƏRİNİN

YARANMA YOLLARI
Açar sözlər: söz yaradıcılığı, turizm terminləri, beynəlmiləl termin, abreviaturalar.

Kлючевые слова: творчеств, термин туризма, термин интернациональный, абревиатуры.

Key words: the word creativity, tourism terms, international terms, abbreviations.
XX əsrin ikinci yarısından Azərbaycanın siyasi-iqtisadi həyatında baş vermiş dəyişikliklər dilin gələcək inkişafına təsirsiz qalmadı. Cəmiyyət inkişaf etdikcə dil zənginləşərək, yenilənir. Ötən əsrdə turizmlə bağlı alınma terminlər dilimizin lüğət tərkibinin az faizini təşkil edirdisə, bu gün Azərbaycan dilində turizm terminləri inkişaf tempinə görə diqqəti cəlb edir. Azərbaycan dövləti tarixi boyu müxtəlif xalqlarla dostluq, qardaşlıq edərək, ticarət və beynəlxalq əlaqələr yaratmışdır.

Azərbaycan dövlətinə ilk səyahətlər ticarət, dini, siyasi və dərketmə məqsədləri ilə əlaqəli olmuşdur. Qədim Azərbaycan ərazisindən keçən tica­rət karvanlarının hərəkətini ilk səyahətlər hesab etmək olar. Azər­bay­can hələ qədim dövrlərdə Böyük İpək Yolunun üzərində mühüm dayana­caq kimi tanınan bir ölkə olmuşdur. Antik müəlliflərin məlumat­la­rına gö­rə, BİY-nun ən fəal hərəkətli traslarından biri Qafqaz Albaniyasının əra­zi­sin­dən (Müasir Azərbaycan Respublikasının ərazisində yerləşən qədim dövlət) keçirdi. Strabonun yazdığına görə, hind mallarının böyük əksə­riy­yə­ti Orta Asiya ərazisindən keçərək çaylarla Xəzər dənizinə, sonra dəniz vasitəsilə Albaniyaya və Kir (Kür) çayı ilə İberiyaya (Şərqi Gürcüstan), oradan isə Pont Evksinskiyə (Qara dənizə) aparılırdı. BİY trasları üzə­rin­də yerləşən şəhərlərin mühüm rolu qeyd olunurdu. İpək yolu trası üzə­rin­də Təbriz, Marağa, Ərdəbil, Gəncə, Naxçıvan, Ordubad, Nuxa (Şəki) Azərbay­canın şimalında mühüm beynəlxalq ticarət mərkəzlərinə çevrilmişdi. XIX əsrin sonlarında XX əsrin əvvəllərində Bakının karvansaralarında qonaqlar üçün komfort şərait yaratmaq məqsədi ilə karvansara binalarında yenidənqurma işləri aparılaraq onlardan mehmanxana kimi istifadə olunurdu. Rusiya imperiyası tərkibinə daxil olduqdan sonra Azərbaycanda turizm-ekskursiya işinin inkişafı Rusiya ilə bağlı olmuşdur. Azərbaycanda mütəşəkkil turizmin tarixi 1908-ci ilə aid etmək olar. Belə ki, 1908-ci ildə Krım - Qafqaz dağ klubunun filiallarından biri Bakıda açılmışdı. Bakı bölməsi həm uzaq, həm yaxın ekskursiya səfərlərinin təşkili ilə məşğul olurdu. XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində turizmin inkişafına elmi və həvəskar cəmiyyətlər (coğrafiya cəmiyyəti, təbiəti sevənlər cəmiyyəti, xalq universitetləri cəmiyyəti və b.) diqqət yetirməyə başladılar. Beləliklə, bu ictimai –siyasi əlaqələr, turizmin inkişafı yeni anlayışların yaranmasını zəruriləşdirdi. “Sözsüz ki, elmi kəşflərin meydana gəldiyi coğrafi məkanın dili morfem və leksem­lə­rin yaranmasında əsas rol oynayır. Yeni elm sahələrinə məxsus termin­lə­rin əsas hissəsi yarandığı ölkənin dilindən alınır. Bu zaman alınma termin­lər mənsub olduğu dilin elementlərini, morfem və fonetik xüsu­siy­yət­lərini də dilə gətirir. Ahəng qanununun pozulması, ön şəkilçilərin işlən­məsi, quruluşca düzəltmə sözlərdə kökün müstəqil işlənə bilməməsi ki­mi xüsusiyyətlər başqa dillərdən keçən terminlər vasitəsilə dilimizə daxil olur” [1,149].

Belə terminlərin mühüm bir hissəsini beynəlmiləl terminlər təşkil edir. “Azərbaycan dilində - Beynəlmiləl termin anlayışı altında dilçilikdə ümumi semantikaya malik, orfoqrafik cəhətdən yaxın olan, beynəlxalq əhəmiyyətli anlayışları ifadə edən, dünyanın bir çox dillərində işlənən terminlər nəzərdə tutulur” [2,242]. Beynəlxalq terminlər son illər Azərbaycan dilinin terminologiyasının ayrılmaz hissəsi olmuşdu. Avropa dillərinə məxsus sözlər Azərbaycan dilinə əsas etibarilə, XIX əsrdən keçməyə başlamışdır. Siyasi hadisələrin təsiri ilə bu dövrdə rus dilindən Azərbaycan dilinə sözlər böyük bir axınla daxil olurdu. Rus dilindən gələn sözlər həm yazılı, həm də şifahi dildə özünü göstərir. Məsələn:

TUR – Müxtəlif xidmətlər kompleksindən ibarət olan turizm məhsulunun vaucer şəklində satılan formasıdır.

TURAQENT – Turoperator tərəfindən formalaşdırılmış turların bilavasitə turizm bazarında satışı üzrə vasitəçilik fəaliyyəti göstərən fiziki və ya hüquqi şəxsdir.

TURBROKER – Turların topdansatışı ilə məşğul olan firma tərəfindən turların tərkibinə daxil edilmiş nəqliyyat xidmətlərini göstərmək məqsədilə şəxsi nəqliyyat vasitəsinə malik olmayan, lakin onu icarəyə götürən hüquqi və ya fiziki şəxsdir.

TURİST – İstirahət, müalicə, tanış olma, iş, peşə, idman və dini məqsədlərlə getdiyi ölkədə ödənişli fəaliyyətlə məşğul olmamaq şərti ilə 24 saatdan 12 ayadək müddətdə müvəqqəti şəxsdir.

TURİZM – Ölkə vətəndaşlarının əcnəbilərin vətəndaşlığı olmayan şəxslərin müvəqqəti olacağı ölkədə ödənişli fəaliyyətlə məşğul olmamaq şərti ilə istirahət, müalicə, iş-peşə, idman və dini məqsədlərlə daimi yaşayış yerlərindən müvəqqəti getmələri idi.

Turizm sahəsində istifadə olunan terminlər bütün peşə sahiblərinə şamil oluna bilər. Belə ki istənilən peşə sahibi turist kimi səyahət edə bilər. Bu zaman turizm sahəsində işlədilən söz və terminlərlə tanış olmalıdır. Ümumi təyinatlı xidmətlər zamanı – otellərdə, mehman­xa­na­lar­da yerləşmə, qidalanma və s. yerlərdə terminlərin qısaldılmasına daha tez-tez rast gəlinir. Turizm terminlərinin yaranmasının bu üsulu abrevia­tu­ralardır. İtalyan və latın dillərindən tərcümədə “ixtisar”, məna­sını verən abreviaturalar yeni sözlər deyil, sözlərin, terminlərin qısal­dıl­mış, ixtisar olunmuş formalarıdır. Abreviaturalar – məhdud dairələrdə ixti­sas terminləri kimi eyni peşə sahibləri arasında daha çox işlədilir. Beynəlxalq turizmdə işlədilən abreviaturalara diqqət yetirək.

1. 
   SGL – bir nəfərlik nömrə
   
2. 
   AC – kondisioner
   
3. 
   AD – yeni era
   
4. 
   DEP – yola duşmə
   
5. 
   FAM – tanışlıq turu
   
6. 
   CC – kredit kartı
   
7. 
   İND – fərdi tur, fərdi səyahət
   
8. 
   MR - kişi
   
9. 
   MRS –qadın
   

Ölkəmizdə turizm inkişafı ilə əlaqədar turizm terminologiyası xeyli inkişaf etmişdir. Bunların mühüm bir hissəsi dilin daxili imkanları hesabına yaranır.

Müasir Azərbaycan ədəbi dilində terminlərin yaranma yolları müxtəlifdir. Azərbaycan dilində turizm terminlərinin mühüm bir hissəsi morfoloji üsulla yaranır.

Morfoloji üsulla yaranan turizm terminləri isə sözdüzəldici şəkilçilər vasitəsilə yaranır:

1. 
   – çı, -çi, -çu, -çü; otelçi, reklamçı, bələdçi, bukletçi, macəraçı, köməkçi, tərcüməçi.
   
2. 
   – lıq, -liq, -luq, -lük; agentlik, çimərlik, çoxgünlük, turagentlik.
   
3. 
   –lı, -li, -lu, -lü; güzəştli, ekipajlı, yerli, ixtisaslı, bahalı.
   
4. 
   –sız, -siz, -suz,-süz; ekipajsız, rüsumsuz.
   
5. 
   – ıcı, -ici, -ucu, -ücü; icraedici, daşıyıcı.
   
6. 
   – ıntı, -inti, -untu, -üntü; gəzinti, görüntü, çıxıntı.
   
7. 
   –ış, -iş, -uş, -üş; uçuş, görünüş, ödəniş, satış, göstəriş, yürüş,
   
8. 
   -ma, -mə; bronlaşdırma, gəlmə, yerləşmə, sövdələşmə, hesablama, gecələmə, qidalanma.
   
9. 
   – maq, -məq, ödəmək, satmaq, bronlaşdırmaq,
   
10. 
    – ıq, -ik, -uq, -ük, -aq, -ək, -k, -q; qovuşuq, marketinq, gömrük, minik.
    
11. 
    –maz, -məz; daşınmaz, gəzmək, görünmək.
    

Terminoloji leksikada bu şəkilçilər daha çox ümumişlək sözlərə artırılaraq yeni terminlər yaradır. Müasir Azərbaycan dilində morfoloji yolla termin yaradıcılığının böyük hissəsini feildən düzələn terminlər təşkil edir. Feillər semantik məna çalarları baxımından zəngin olduğu üçün termin yaradıcılığında fəallığı ilə seçildiyindən bu tipli düzəltmə terminlər dilin terminoloji leksikasının mühüm bir hissəsini təşkil edir.

Сюз щям дя дилчилийин бир шюбяси олан лексиколоэийа тяряфиндян юйря­нилир. L.V.Şerbanın fikrincə, dil bütövlükdə məfhumi anlamlara, mənaya gedib çıxır. Məfhumi məzmun yoxsa, məna yoxdur və deməli dil yoxdur. Koqnitiv qrammatika mütəxəssisi R.Lanqakr isə “məna elə bir şeydir ki, dil yalnız onun xatirinə mövcuddur” – deyir. Vitgenşteyn yazırdı ki, sözün mənasını axtarmayın, onun işlənməsini arayın.

“Morfologiyada sözün müxtəlif formalara düşərək dəyişməsi, prosesi ilə yanaşı söz yaradıcılığına da müəyyən yer verilməsinə heç cür bəraət qazandırmaq olmaz. Çünki, morfologiyanın əsas obyekti sözün qrammatik mənasını və forması, qrammatik dəyişməsi müxtəlif formalara düşməsidir” [3, 279].

Məlumdur ki, hər hansı bir terminin semantik aspektdə tədqiqi, hər şeydən əvvəl terminoloji məna ilə realiyə arasındakı məntiqi əlaqəni, terminin semantik yükünü və sahəsini, terminlər sisteminin həmin elmə xas sahələrarası semantik münasibətini, nəhayət terminin məna və forma cəhət­lərini aydınlaşdırmaq imkanı verir. “Termin normativ və siqnifikativ funksiyaları yerinə yetirir. Denotativlik terminin müəyyən anlayışın adını bildirməsində özünü ehtiva edirsə siqnifikativ anlayışın adlandırılması ilə yanaşı, onun başqa terminlərə qarşı qoyulması məsələsini də həll edir”. Bütün hallarda sahə daxilində birmənalı təyin olunmalıdır. Termin kontekst daxilində deyil, sahə daxilində termindir”. Deməli, terminlərin semantik struktur planda tədqiqi Azərbaycan dili terminologiyasının bəzi nəzəri və praktik məsələlərinin öyrənilməsi baxımından əhəmiyyətli və perspektivli sahələrdən sayıla bilər. Azərbaycan dilində yeni leksik vahidlərin, o cümlədən terminlərin yaranması prosesində morfoloji üsul həlledici rol oynayır. Hazırda həmin proses dinamik xarakterdədir. Turizm terminlərində də bu proses dina­mik xarakter daşıyır. Çünki, dünyanın hər yerində turizmin inkişa­fı­na döv­lətlər və sivilizasiyalar səviyyəsində böyük maraq göstərilir. Elə buna gö­rə də, hazırda beynəlxalq maliyyə qurumları və təşkilatları turizmin inkişafına öz maraq və diqqətlərini artırırlar.