Azərbaycan respublikasi təHSİl naz

partiya komitəsinin rəhbəri Gennadi Kolbin (milliyətcə rus) 
təyin edildi. Bu təyinata etiraz əlaməti olaraq, minlərlə qazax 
tələbəsi Alma-Atada mitinq keçirdi. Məsələyə ordunun qarış-
ması ilə minlərlə qazaxın qanı axıdıldı. 200 nəfərdən artıq in-
san həlak oldu. Bu ruslaşma və sovetləşmə siyasətinə qarşı ilk 
etiraz aksiyası idi və 1986-cı il sovet tarixinə millətlərarası 
toqquşma ili kimi daxil oldu. Hələ Qazaxıstan hadisələrindən 
bir neçə ay əvvəl mart-aprel aylarında Yakutiyada yakut 
tələbələri ilə rus gəncləri arasında qarşıdurma olmuşdu.
G.Kolbin islahatlar aparmağı, qazax dilinin istifadəsini 
genişləndirəcəyini, hətta onun respublikada rəsmi dil kimi elan 
olunacağını söz verməklə vəziyyəti sakitləşdirməyə çalışdı. 
Yaranmış vəziyyətdən ehtiyat edən sovet rəhbərliyi 10 yanvar 
1987-ci ildə Qazaxıstan KP MK-nin ikinci katibi vəzifəsinə 
milliyyətcə qazax olan Səidullah Kubaşovu gətirmək məcbu-
riyyətində qaldı. Hadisələrin bir daha təkrarlanmaması üçün 
DTK vasitəsilə iştirakçılar təqib olunmağa, həbs edilməyə 
başlandı. Alma-Ata hadisələri Orta Asiyada milli məsələnin 
ciddi olduğunu və imperiyaya nifrətin gücləndiyini göstərdi. 
Qazaxıstanda müstəqil ictimai təşkilatlar meydana gəlməyə 
başladı. 1989-cu il iyunun 22-də Nursultan Nazarbayev Qazaxıs-
tan KP MK-ın birinci katibi seçildi.
Qırğızıstanda da başqa Orta Asiya Respublikalarında 
olduğu kimi müharibədən sonrakı illərdəki ictimai-siyasi və 

---

167
iqtisadi vəziyyət SSRİ-nin ümumi siyasətindən asılı idi. 1946-
53-cü illərdə on minlərlə qırğız vətəndaşı həbs olundu və uzun 
müddət üçün həbsxanalarda saxlanıldı. Stalinin ölümündən 
sonra mərkəzləşmiş hakimiyyət zəifləməyə başladı və mərkəzi 
hakimiyyətin bəzi səlahiyyətləri yerlərə verilməyə başladı. 
1957-ci ilin 11 fevralında “Vilayət, mahal regional-inzibati 
məsələlərin həllinin müttəfiq respublikalara verilməsi” barədə 
fərman imzalandı. Yerli və təsərrüfat əhəmiyyətli məsələlər 
birbaşa Qırğızıstan rəhbərliyinin başçılığı ilə həyata keçi-
rilməyə başladı. 
1956-cı ildən başlayaraq Qırğızıstanın ictimai-siyasi 
həyatında ciddi dəyişikliklər baş verdi. Rəsmi olaraq Stalin 
rejimi tənqid olunmağa başlandı, bir çox repressiyaya məruz 
qalmış şəxslərə bəraət verildi. Həmin dövrlər respublikaya 
rəhbərlik edər İ.Razzakov tərəfindən bir sıra milli maraqlarla 
üst-üstə düşən tədbirlər həyata keçirildi. Qırğız ziyalılarına, 
yeni milli kadrların yetişdirilməsinə diqqət ayrıldı, qırğız di-
linin statusu artırıldı, hətta respublikadakı rus məktəblərində 
belə tədrisinə başlandı. 
Qırğızıstanda 50-60-cı illərdə 130-dan çox sənaye müəs-
sisəsi və sexi tikilib işə salındı. Elektrotexnika, radioelektron, 
avtomobil, cihazqayırma kimi yeni sənaye sahələri yaradıldı. 
Sənaye məhsulunun ümumi həcmi iki dəfə artdı. Orta Asiyada 
istehsal olunan daş kömürün 39 faizini Qırğızıstan verirdi.
Lakin, respublika rəhbərliyinə T.Usubaliyevin (1961-85) 
gəlişi ilə mərkəzləşmə meylləri yenidən sürətləndi. Rus mək-
təblərində qırğız dilinin tədrisi yenidən yığışdırıldı. Ümumiy-
yətlə qırğız dili ictimai həyatda ikinci plana keçdi. 1978-ci ildə 
Qırğızıstanın yeni qəbul olunmuş Konstitusiyasına isə dövlət 
dili ilə bağlı maddə ümumiyyətlə daxil edilmədi.
Qazaxıstan kimi Qırğızıstanın da çoxmillətli olması və 
qırğızların başqa etnik azlıqlarla müqayisədə heç də mütləq üs-
tünlüyü təşkil etməməsi siyasi sistemdə öz əksini tapmışdır. 
1989-cu ildə SSRİ əhalisinin siyahıya alınmasının nəticələrinə 

---

168
görə qırğızlar respublika əhalisinin 50 faizini təşkil etmişlər. 
1985-ci ildə T.Usubaliyevin istefaya getməsindən sonra haki-
miyyətə A.Masaliyev gəldi. Masaliyevin hakimiyyətə gəlişi 
respublikanın ictimai-siyasi həyatında, demək olar ki, heç bir 
yenilik olmadı. Ancaq Masaliyevin kadr siyasəti respublikada 
kütləvi narazılığın yaranmasına səbəb oldu, hətta partiyadaxili 
mübarizənin kəskinləşməsi halı da müşayiət olunurdu. Bütün 
gücünü partiyadaxili mübarizəyə həsr edən hakim qruplaşma 
ölkədə siyasi, iqtisadi və sosial vəziyyətin dəyişilməsinə diqqət 
yetirmirdi.
SSRİ-nin dağılması ərəfəsində Qırğızıstanın “siyasi ellitası 
faktiki olaraq demokratik əhval-ruhiyyəli və mühafizəkar dü-
ş
üncəli təbəqəyə bölünmüşdü”. Münasibətlərin getdikcə kəs-
kinləşməsi, birinci növbədə mərkəzdə gedən və Sovet impe-
riyasının hər tərəfini bürümüş demokratik hərəkatın təsiri ilə 
olurdusa, digər tərəfdən, Masaliyevin düzgün olmayan kadr 
siyasəti və daxili siyasət məsələlərinin düzgün həll olunmama-
sının nəticəsi idi. Demokratik hərəkatın genişlənməsi 1990-cı 
ildə respublikanın görkəmli siyasi şəxsiyyətlərinin və parla-
ment üzvlərinin də daxil olduğu Qırğızıstan Demokratik Hərə-
katının yaranmasına səbəb oldu.
SSRİ-nin tərkibində Özbəkistanın yüngül və yeyinti sə-
nayesi, eyni zamanda ağır sənayesi inkişaf etmişdir. İri istilik 
(Daşkənd 1971, Sırdərya 1975) və hidroelektrik (Çarvaksk 
1972) stansiyaları tikildi, yeni neft və qaz yataqları istismara 
verildi. Respublikada elektrotexnika, radioelektronika, avadan-
lıq istehsalı və aviasiya texnikası sahələrini əhatə edən maşın-
qayırma sənayesi yaradıldı. Elektrik enerjisi istehsalı 2,5 dəfə, 
maşınqayırma məhsulları istehsalı 3 dəfə, əlvan metallurgiyada 
istehsal 6,5 dəfə artdı. Ən böyük qaz kəməri olan Buxara-Ural 
xəttinin çəkilməsi nəticəsində Özbəkistan qazı Ural müəssisə-
lərinə nəql edilirdi. Özbəkistanda çox zəngin qızıl ehtiyatı 
aşkar edilmiş və Muruntau qızıl filizi yatağının işlənilməsinə 

---

169
başlanılmışdır. Yeni iri həcmli pambıqçılıq rayonları salındı və 
Özbəkistan SSRİ-nin nəhəng pambıq bazasına çevrildi. 
1959-83-cü illər respublikaya Şərəf Rəşidov rəhbərlik 
edirdi. Ş.Rəşidovun rəhbərlik etdiyi dövr Özbəkistan tarixinin 
Sovet dövründə ən yaxşı səhifələri kimi qeyd olunur. Lakin, 
1969-cu ildə Daşkənddə etnik zəmində kütləvi iğtişaşlar 
başladı. Lakin, bu hadisələr tezliklə yatırıldı. Ş.Rəşidovun 
1983-cü ildə hakimiyyətdən getməsi ilə “pambıq işi” adı altın-
da araşdırmaya başlandı. Açılmış cinayət işində respublika rəh-
bərliyinin korrupsiya əməlləri araşdırılarkən 1983-cü ilin 30 
oktyabrında Ş.Rəşidov dünyasını dəyişdi.
İ
stintaq qrupunun Özbəkistanda təhqiqatları zamanı mər-
kəzi partiya və sovet orqanlarına müstəntiqlər tərəfindən 
qanunların kobud şəkildə pozulması, özbaşınalıq, istintaq altın-
da olan şəxslərin şərəf və ləyaqətinin təhqir edilməsi, kütləvi 
qanunsuzluqlarla bağlı vətəndaşların yüzlərlə şikayət və mək-
tubları daxil olmuşdur. 1989-cu ilə kimi davam edən bu özba-
ş
ınalığın qarşısını almaq məqsədi ilə SSRİ Ali Soveti müvafiq 
komissiya yaratsa da, artıq bütün Özbəkistanı əhatə edən etiraz 
dalğasını sakitləşdirmək mümkün olmadı.
80-ci illərin ikinci yarısında Özbəkistanda baş qaldıran 
milli hərəkat antirus xarakteri almağa başladı. 1988-ci ilin 
dekabrında Daşkənddə xüsusən gənclərin iştirakı ilə mitinq ke-
çirildi. Özbəkistan rəhbərliyinin hadisələrə vaxtında reaksiya 
verməməsi prosesi getdikcə idarəolunmaz edirdi. Sonradan hə-
rəkat ahıska türklərinə qarşı çevrildi. Hadisələrin mərkəzi Fər-
qanə vilayəti oldu. 1989-cu ilin 23-24 mayında Fərqanə vilayə-
tində milli zəmində baş vermiş münaqişədə mindən çox adam 
iştirak etmişdir. Münaqişə zamanı 52 nəfər xəsarət almış, bir 
neçə iştirakçı isə öldürülmüşdü. Türklərin evlərinə və xüsusi 
mülkiyyətinə ciddi ziyan dəydi. Münaqişəni yalnız dövlət və 
hüquq-mühafizə orqanlarının işə qarışmasından sonra yatırt-
maq mümkün oldu. Bundan sonra vəziyyət müəyyən qədər 
sabitləşsə də iyunun əvvəllərində türklərin kütləvi qaydada 

---

170
öldürülməsi, evlərinin yandırılması və qovulması prosesi baş-
landı. İyunun 12-nə kimi davam edən qırğınlar Fərqanə vila-
yətinin dağlıq kənd rayonlarını da əhatə etməklə türklərin 
kütləvi qovulması ilə nəticələndi. Bu hadisələrdən dərhal sonra 
SSRİ Ali Sovetinə SSRİ Baş Prokurorunun müavini A.Suxa-
revin göndərdiyi məktubda Fərqanə vilayətində 3-12 iyunda 
baş vermiş hadisələr nəticəsində 112 nəfərin öldürüldüyü 
bildirilirdi.
Özbək tarixçilərinə görə bu qanlı hadisələr mərkəzin təh-
lükəsizlik orqanları tərəfindən törədilmiş və “türk kartı”ndan 
istifadə etməklə Özbəkistanı totalitar dövlətə daha sıx 
bağlamaq məqsədi daşımışdır. Vəziyyətlə əlaqədar yaradılmış 
dövlət komissiyasının sədri Q.Qədirov Özbəkistan rəhbərliyinə 
ünvanladığı məlumatında göstərirdi ki, daxili işlər orqanları və 
prokurorluq cinayətlərin qarşısını almaq iqtidarında olmayıb. 
Bu da onu göstərir ki, hadisələrin inkişafında mərkəzin təhlü-
kəsizlik orqanlarının rolu olub.
Müharibədən sonrakı illərdə Türkmənistanda neft-qaz 
kompleksi yaradıldı, neftçıxarma sənayesi inkişaf etdirildi, 
Qaraqum kanalı inşa edildi. Kənd təsərrüfatının bütün sahə-
lərinin inkişaf etdirilməsi üçün tədbirlər görüldü. Bunun sa-
yəsində kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı çoxalmağa başladı. 
Kənd təsərrüfatı məhsulları istehsal edən yardımçı təsərrüfatlar 
ə
halinin kənd təsərrüfatı məhsulları ilə təchiz edilməsində 
mühüm rol oynayırdı.
50-60-cı illərdə Türkmənistanda 60-dan çox müasir 
müəssisə və sex işə salındı. Sənayenin neftçıxarma, kimya, ma-
ş
ınqayırma kimi sahələri də inkişaf edirdi. Maşınqayırma 
məhsulları və metal emalı iki dəfə, elektrik enerjisi istehsalı 2,5 
dəfə, kükürd hasilatı 2,5 dəfə, neft emalı 1,8 dəfə artdı. Türk-
mənistan neft çıxarılmasına görə Sovet İttifaqında üçüncü yerə 
çıxdı. Türkmənistanda hətta şərabçılıq sənayesi də inkişaf et-
dirilirdi. Aşqabad, Murqab, Sandıqaç və digər şəhərlərdə şərab 
istehsalı müəssisələri yaradıldı. 

---

171
Türkmənistan Sovet imperiyası üçün xammal bazası üçün 
və İttifaq büdcəsinə özünün başlıca sərvətlərindən əldə etdiyi 
gəliri verirdi. Türkmənistan bununla bərabər Moskvadan heç 
vaxt əlavə güzəşt və dotasiya tələb etmirdi. Türkmənistan hər il 
mərkəzi hökumət büdcəsindən 344 milyon manat alırdı və öz 
sərvətlərindən əldə olunan gəlirin 530 milyon manatını Mosk-
vaya verirdi.
SSRİ-nin dağılması ərəfəsində Türkmənistanda da milli 
məsələ özünü biruzə verirdi. Türkmən dilinin rəsmi səviyyədə 
işlədilməməsi və vətən tarixinin təhrif olunması ziyalıların, o 
cümlədən, cəmiyyətin geniş təbəqələrinin narazılığına səbəb 
olmuşdu. 1985-ci ildə S.Niyazov hakimiyyətə gəldikdən sonra 
Türkmənistanda mövcud olan tayfaçılıq münasibətlərinə qarşı 
çıxmış, millətin vahid tam kimi birləşməsinə çalışmışdır. 
Respublika hökumətinin 1989-cu ildə verdiyi bir qərarla res-
publikada rus dili ilə yanaşı, türkmən dili də rəsmi status aldı.
1944-cü ilin oktyabrında Tuva Muxtar Respublikası 
RSFSR-in tərkibində muxtar vilayətə çevrildi. 1945-ci ildə 
Krım MSSR ləğv edildi. 
1953-cü ilin 5 martında Stalinin ölümündən sonra bir 
çox repressiya olunmuş partiya və dövlət adamları bəraət 
aldılar. 1957-ci ilin 9 yanvar tarixində SSRİ Ali Sovetinin Rə-
yasət Heyətinin qərarı ilə balkarların, kalmıkların və qara-
çayların milli muxtariyyətləri bərpa edildi. 
1954-cü ilin 19 fevralında Ukraynanın Rusiyaya birləş-
dirilməsinin 300 illiyi ilə əlaqədar Krım vilayəti Ukraynaya ve-
rildi. Buraya qərbi ukraynalıların yerləşdirilməsi başlandı. 
Lakin, Krım türkləri doğma yerlərə qayıtmaq uğrunda 
mübarizəni dayandırmadılar. 1956-cı ildə Krım tatarları xüsusi 
qeydiyyatdan çıxarıldılar. 1967-ci ildə SSRİ Ali Sovetinin Rə-
yasət Heyəti “Krımda yaşayan tatar milliyyətindən olan və-
təndaşlar barədə” fərman verdi. Fərmana görə tatarlar digər 
xalqlarla bərabər hüquqlar aldılar. Lakin, pasport rejiminə görə 

---

172
onların Vətənlərinə qayıtmaları mümkün olmadı. Tatarların bir 
hissəsi yalnız yenidənqurma vaxtı geri dönə bildilər. 
1956-cı ilin 28 aprel tarixli fərmana əsasən köçürülmüş 
xalqların, o cümlədən, ahıska türklərinin xüsusi yaşayış yerlərinə 
qayıtmasına qoyulmuş məhdudiyyət aradan qaldırıldı. Bundan 
sonra “ahıska türklərinin hərəkatı” başlandı. Belə ki, bu fərman 
ahıska türklərinin hüquqlarını bərpa edə bilmədi. 1964-cü ilin 
fevralında Daşkənd vilayətində onlar ahıska türklərinin azadlığı 
uğrunda Müvəqqəti Təşkilat Komitəsi yaratdılar. 
1968-ci ilin 30 may tarixində SSRİ Ali Sovetinin Rə-
yasət Heyəti ahıska türklərinə Gürcüstanın digər xalqları ilə 
bərabər hüquqlar verən fərman verdi. Onlar İttifaqın istənilən 
yerində, o cümlədən Gürcüstanda yaşayış hüququ əldə edə 
bilərdilər. Lakin, Gürcüstan rəhbərliyi onların tarixi yaşayış 
yerlərinə qayıt-malarına etiraz etdi. 
60-80-ci illərdə Krımda sənaye inkişaf edirdi. Sim-
ferepol, Sevastopol və Kamış-Burun hidroelektrik stansiyaları 
yarımadanı elektrik enerjisi ilə təmin edirdilər. Kerç dəmir 
filizinin əsasında Kamış-Burun Kombinatı və Kerç Metallur-
giya Zavodu inşa edildi. Həmçinin, Krımda kimya sənayesi və 
gəmiqayırma inkişaf etdirildi.
80-ci illərdə Şimali Krım kanalının ikinci hissəsi tikildi 
və müəssisələrin istehsal gücü artırıldı. 325 yeni istehsal xətti 
istifadəyə verildi, 146 sex və sahə mexanikləşdirildi ki, nəti-
cədə 20 min nəfər işçi əl əməyindən azad oldu. Sənayenin əsas 
fondu 2,3 milyard manatı aşdı. 
50-80-ci illərdə Volqaboyu və Sibir sürətlə inkişaf 
edirdi. Volqa, İrtış, Ob, Yeniseydə hidroelektrik stansiyalar ti-
kildi, metallurgiya və kimya zavodları inşa edildi. Volqa-Don 
kanalının çəkilişi xalq təsərrüfatı üçün mühüm rol oynadı. 
Başqırdıstan inkişaf etmiş sənaye və kənd təsərrüfatı 
respublikasına çevrildi. Neft hasilatı və emalı genişləndirildi və 
nəticədə respublika SSRİ-nin əsas neft bazalarından birinə 
çevrildi. Bakı neftçilərinin köməkliyi ilə Tuymaz, İşimbay, 

---

173
Ş
kanov, Arlan, Çekmaquşda neft hasil olunmağa başlandı. Ufa, 
Salavat və İşimbayda neft emalı, Sterlitamakda kimya, elektro-
energetika, maşınqayırma zavodları işə salındı. Respublikada 
soda, turşu və sement istehsal olunurdu. 
Tatarıstan neft, sintetik kauçuk, kimyəvi məhsullar, 
kinofotomateriallar, tibbi pereparatlar, maşınqayırma, yüngül 
və yeyinti sənayesi üzrə ixtisaslaşmışdı. 1976-cı ildə Kamsk 
Avtomobil Zavodu istismara verildi. 
Volqaboyu və Sibirin xam torpaqlarının istifadə olun-
ması taxıl istehsalını artırdı. Lakin, Şərqi Sibirin xam torpaqları 
istifadə olunmadı. 1964-cü ildə bu işdə kobud səhvlər olduğu 
aşkarlandı. Belə ki, Sibirin yeni əkin sahələri eroziyaya uğradı 
və otlaqlara çevrildi. 
Sibirin və Uzaq Şərqin məhsuldar qüvvələrini sürətlə 
inkişaf etdirmək məqsədi ilə Sovet hökumətinin qərarına əsasən 
1957-ci ilin mayında ölkənin şərqində yeni iri elm mərkəzi-SSRİ 
Elmlər Akademiyasının Sibir Şöbəsi yaradıldı. Novosibirsk 
rayonunda elm şəhərciyinin tikintisinə başlandı. 1958-ci ildə Sibir 
ş
öbəsinin tərkibində 16 elmi-tədqiqat institutu, 3 filial-Uzaq Şərq, 
Qərbi və Şərqi Sibir filialları və Krasnoyarskda Elmlər Akademi-
yasının fizika institutu fəaliyyət göstərirdi.
1960-cı illərin əvvəllərində Xruşşovun təşəbbüsü ilə 
taxıl sahələrinin dörddə birində qarğıdalı əkilməyə başlandı. 
Qərbi Sibirdə də qarğıdalı istehsalı genişləndirildi. 1964-cü ilin 
yayında Qərbi Sibirdə neft və qaz yataqları tapıldı. Artıq 80-ci 
illərdə SSRİ-də hasil olunan neftin üçdə ikisi və qazın 60%-ni 
Qərbi Sibir verirdi. Bununla yanaşı Qərbi Sibirdə maşınqayır-
ma, metal istehsalı, tikinti materialları sənayesi və ağac emalı 
müəssisələri geniş inkişaf etdirildi. Qərbi Sibirin bütün taxıl 
məhsullarının 40%-ni Altay verirdi. Şərqi Sibir isə əlvan və 
qara metallarla zəngindir. Burada çıxarılan almaz xalq təsər-
rüfatının inkişafında mühüm əhəmiyyətə malik idi. Şərqi Si-
birdə həmçinin, maşınqayırma, kimya və meşə sənayesi inkişaf 
etdirildi. 

---

174