Azərbaycan respublikasi təHSİl naz
Yüklə 1,4 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 2.Orta Asiyada Rusiya və İngiltərə mübarizəsi
XIX əsrin birinci yarısında Orta Asiya xanlıqlarında siyasi vəziyyət qeyri-sabit idi. Xanlıqlar arasında gedən mü- haribələr, ayrı-ayrı bölgələrdə xalq üsyanları, qonşu dövlətlərlə münaqişələr xanlıqları zəiflədirdi. Belə bir vəziyyət Rusiya və İ ngiltərə kimi dövlətlərin Orta Asiyaya marağını artırırdı. Rusiyanın xarici siyasi mənafeyi başqa böyük dövlətlərin, ilk növbədə İngiltərənin mənafeyi ilə toqquşurdu, çünki İngiltərə nəinki Yaxın Şərqdə, habelə Orta və Uzaq Şərqdə də Rusiyanın güclü düşməni idi. İngiltərə-Rusiya ziddiyyətləri, xüsusən, Orta Asiyada çox mürəkkəbləşmişdi, ona görə ki, Kokand, Buxara, Xivə xanlıqlarından hər iki ölkə əlverişli satış bazarları və öz sənayesi üçün xammal mənbələri kimi istifadə etməyə çalışırdı. Satış bazarları ələ keçirmək məqsədilə İngiltərə eyni vaxtda iki istiqamətdən: Hindistan, Əfqanıstan istiqamətindən və Qara dəniz sahillərindən Asiya daxilinə nüfuz etməyə alışırdı. Beləliklə, İngiltərə Yaxın və Orta Şərqdə iqtisadi üstünlüyünü möhkəmlətmək və bu rayonda rusların rəqabətini qırmaq, həm də Orta Asiyanı Rusiyaya qarşı əməliyyat meydanına çevirmək istəyirdi. İ ngilis casusları Əfqanıstanda məskən salmışdılar və Orta Asiya xanlıqlarına daxil olurdular. Onlar, öz növbəsində, yerli əhalidən də sıralarına casuslar cəlb edirdilər. XIX əsrin 20-ci illərində İngiltərə casusları həm kəşfiyyat, həm də yerli ə halini Rusiyaya qarşı sövq etmək məqsədilə Orta Asiyaya gəlirdilər. 1824-cü ildə bir neçə İngiltərə vətəndaşı tacir adı ilə 11 Buxaraya gəlib gizli şəkildə şəhərin planını çəkmişdilər. Buxara və Xivədə bəzi yerli tacirlər də ingilis casusları idi. İ ngiltərə-Əfqanıstan müharibəsi ilə əlaqədar olaraq 1838- ci ildən ingilislərin Orta Asiyaya nüfuz etməsi gücləndi. İngilis casusları tərəfindən təhrik edilən Xivə hərbi dəstələri rus kar- vanlarına tez-tez hücum edirdilər. Buna cavab olaraq Orenburq general-qubernatoru A.Perovski 1839-cu ilin noyabrında 5 min nəfərlik hərbi dəstə ilə Xivə xanlığına hücuma keçdi. Lakin Perovski xeyli canlı qüvvə və texnika itirərək geri çəkilmişdi. XIX əsrin 40-cı illərindən ingilislərin Orta Asiyaya soxulması gücləndi. 1840-cı ildə Xivəyə gələn iki İngiltərə casusu Xivə xanını inandırmağa çalışırdılar ki, rusları Xivəyə buraxmasın və ruslar Xivəyə hücuma hazırlaşır. Lakin Xivə xanı onlara inanmadığından ingilis casusları geri qayıtmışdılar. XIX əsrin 50-ci illərində ingilislər Kokand və Xivə xanlarını öz tərəflə- rinə çəkmək üçün Əfqanıstan əmirindən istifadə edərək xanlıq- larla Rusiya arasında yaranmış iqtisadi əlaqələri pozmaq istə- yirdilər. Lakin onların bu cəhdi baş tutmadı. Belə ki, ingi- lislərdən pul yardımı və lazımi silah almış əfqanların xanlıq- ların ərazisinə hücumları müvəffəqiyyət qazanmadı. Xanlıqla- rın lap sərhədləri yaxınlığında inşa edilən istehkam və qalalar Rusiyanın bu bölgədə hökmranlığını təmin edir, Orta Asiyanın qəti işğalı üçün şərait yaradır, bu rayonda İngiltərənin müs- təmləkəçilik siyasətini xeyli məhdudlaşdırırdı. Krım müharibəsində İngiltərənin Türkiyəni müdafiyə etməsi və Rusiyaya qarşı hərbi əməliyyatlarda iştirakının bir səbəbi də Rusiyanı Qafqaz və Orta Asiyadan sıxışdırıb çı- xartmaq idi. İngiltərə Rusiyaya qarşı Türkiyə başda olmaqla Orta Asiya xanlıqlarının ittifaqını yaratmağa çalışırdı. Lakin xanlıqlar arasında mövcud ədavət və çəkişmələr onların bir- ləşməsinə mane olurdu. İngiltərə Rusiyaya qarşı nəzərdə tut- duğu ittifaqı yarada bilmədi. Çar Rusiyası Krım müharibə- sindən sonra özünün Orta Asiya siyasətindən nəinki əl çəkdi, ə ksinə, onu daha da gücləndirdi. Rusiya ehtiyat edirdi ki, 12 İ ngiltərə açıq şəkildə Orta Asiyaya daxil olar, ona görə də bu regiona hücuma keçməyi sürətləndirdi. Rusiyanın Orta Asiyaya doğru irəliləməsi İngiltərə ilə kəskin rəqabət şəraitində baş verirdi.Xanlıqlarla sərhəddə toqquşma zamanı rus əsgərləri dəfələrlə Orta Asiya döyüşçülərindən ingilis silahları ələ keçir- mişdilər. Çarizmin Orta Asiyaya sahib olmaq istəməsi, onun geniş işğalçı xarici siyasət planlarının həyata keçirilməsini asanlaşdırmaqla yanaşı, Yaxın və Orta Şərqdəki mübahisəli məsələlərdə İngiltərəyə təzyiq göstərmək üçün çarizmə mən- fəətli ola bilərdi. Rusiyanın Orta Asiyadakı müvəffəqiyyəti İn- giltərənin Rusiya əleyhinə yeni kampaniyaya başlamasına səbəb oldu. İngiltərə 1865-ci ildə diplomatik təzyiq yolu ilə Rusiyanı Orta Asiyadakı işğallarından əl çəkməyə məcbur etmək istəsə də buna nail ola bilmədi. Belə olduqda, İngiltərə müstəmləkəçiləri Əfqanıstanda və Qaşqarda öz fitnələrini güc- ləndirdilər. İngilislərin bu siyasəti nəticəsində rus tacirləri Əf- qanıstan və Qaşqardan qovuldular. İngilis məşvərətçiləri və casusları Əfqanıstanı silahla təchiz edir və onu Amudərya boyundakı yerləri işğal etməyə təhrik edirdi. 1869-cu ildə ingilis hökuməti çar hökumətinə Orta Asiyada bitərəf zona yaratmaq haqqında təklif verdi. Bitərəf zona hər iki dövlət üçün toxunulmaz olmalı idi. Rusiya hökuməti buna razılıq verdi və bu zonaya Əfqanıstanı da daxil etməyi irəli sürdü. Bununla, Rusiya İngiltərə tərəfindən Əfqanıstanın işğal edilməsinin qar- ş ısını almaq istəyirdi. İngiltərə buna qarşı Rusiyanın hima- yəsində olan Şimal vilayətləri hesabına bitərəf zonanı geniş- ləndirməyi irəli sürdü. Bu isə hər iki tərəfin bitərəf zona haq- qında razılığa gələ bilməməsinə səbəb oldu. 1873-cü ildə Xivə xanlığının mərkəzi rus qoşunları tərəfindən tutuldu. Xivənin işğalı ciddi beynəlxalq təzyiq olmadan qəbul edildi. Yalnız İn- giltərə öz etirazını bildirdi. 1873-cü ildə İngiltərə ilə Rusiya arasında bağlanmış saziş gər-ginliyi müvəqqəti olaraq zəiflətdi. Bu sazişə əsasən, Rusiya Əfqanıstanda İngiltərənin hakim hüququnu qəbul edirdi. İngiltərə Xivəyə qarşı tələblərindən əl 13 çəkir və bununla da Xivə xanlığının Rusiya tərəfindən siyasi cəhətdən tabe edilməsinə razılıq verirdi. İngiltərə ilə sonrakı danışıqlarda Rusiya tərəfi bildirdi ki, Rusiya Orta Asiyada nə Buxaraya doğru, nə də türkmən düzənliklərində ərazilərini genişləndirmək fikrində deyil. İngiltərədə hakimiyyətə gəlmiş mühafizəkarlar isə Britaniya müstəmləkə imperiyasını geniş- ləndirməyi gizlətmirdilər. 1876-cı ilin fevralında Rusiya hökuməti İngiltərənin yeni mövqeyi ilə əlaqədar olaraq 1873-cü il sazişini müdafiə etdiyini bildirdi. Bununla yanaşı, göstərdi ki, hər iki dövlət sərbəst fəaliyyət göstərmək hüququnu özündə saxlayır. Bundan istifadə edərək çar hökuməti 1876-cı ildə Kokand xanlığının Rusiya imperiyasına birləşdirilməsi haqqında fərman verdi. XIX əsrin 80-ci illərinin əvvəllərində Orta Asiyada Rusiya İngiltərənin güclü müqavimətinə rast gəlirdi. İngiltərə onun protektoratlığı altında olan Əfqanıstan vasitəsilə Türkmə- nistanda işğallara can atırdı. Rusiya Türkmənistanda irəli- lədikcə İngiltərə-Rusiya münasibətləri yenidən pisləşdi. 1881- ci ildə Skobelovun başçılığı altında Axal-Təkin düzənliyi, üç il sonra 1884-cü ildə Mərv şəhəri tutuldu. Rus qoşunları bilava- sitə Əfqanıstan sahillərinə çıxdılar. Lakin Əfqanıstanın sər- hədləri hələ dəqiq müəyyən edilməmişdi. 1885-ci ilin martında ingilislərin təhriki ilə əfqan qo- ş unları və general Komarovun rus ordu dəstələri arasında toq- quşma baş verdi. Əfqanlar məğlub edildikdə və rus qoşunları Ə fqanıstanın şimalına daxil olduqda, İngiltərədə yenidən narahatlıq yarandı. Avropada belə hesab edilirdi ki, İngiltərə ilə Rusiya arasında müharibə labüddür. Lakin kəskin ixtilaflar 1885-ci ilin sentyabrında Peterburqda İngiltərə-Rusiya sazi- ş inin imzalanması ilə başa çatdı. Sazişə əsasən, Rusiya-Əfqa- nıstan sərhədi müəyyən edildi və İngiltərə türkmən torpaqları üzərində Rusiyanın hüququnu qəbul etdi. Eyni zamanda Rusiya Ə fqanıstanın daxili işlərinə qarışmamaq öhdəliyi götürdü. 1895-ci ildə İngiltərə ilə Rusiya arasında yeni saziş imzalandı. 14 Bu saziş Rusiya, Əfqanıstan və Hindistan arasında İrandan Pa- mirə qədər sərhəd xətlərinin müəyyən edilməsi ilə başa çatdı. İ ngiltərənin Türkmənistanı işğal etmək planları həyata ke- çirilmədi. Yüklə 1,4 Mb. Dostları ilə paylaş:
|