Azərbaycan respublikasi təHSİl naz
Yüklə 1,4 Mb. Pdf görüntüsü
|
| XIX ƏSRDƏ VOLQABOYU, SİBİR VƏ KRIM
1.Volqaboyu, Sibir və Krım XIX əsrin birinci yarısında XVI əsrin ikinci yarısından başlayaraq - XVI əsrin son- larına qədər Rusiya Volqaboyu və Sibirin işğalını başa çatdırdı. Volqaboyu və Sibir torpaqlarının ruslar tərəfindən mənimsənil- məsi prosesi başlandı. Volqaboyu və Sibirdə yeni şəhərlər meydana gəldi. Rusiya feodalları Volqaboyunda torpaqları ələ keçirir və kəndliləri əsarət altına alırdılar. Əhalinin zorla xris- tianlaşdırılması başlandı, milli zülm və xalqlar arasında milli və dini düşmənçiliyi qızışdırmaq siyasəti yeridilirdi. Rusiyanın Sibir xalqları ilə əlaqələri genişləndi. Rus feodallarının yeni ərazilər ələ keçirməkdə və bu ərazilərdən gəlir götürməkdə marağı vardı. Xaricdə xəzə tələbat artdı ki, bu tələbatı da yalnız Sibir xəzi ödəyə bilərdi. Volqaboyu və Si- birin işğal olunmasının hərbi-strateji əhəmiyyəti də var idi. Bu yerlərin işğal edilməsi ilə Orta Asiyanın içərilərinə doğru yollar açıldı. Rus feodalları və tacirləri Sibirin yerli əhalisini əsarət al- tına almağa və qarət etməyə başladılar. Rusiyadan köçüb gə- lənlər Sibir torpaqlarını istifadəyə verir, əkinçiliklə məşğul olurdular. 1774-cü il Kiçik Qaynarca sülhü ilə Rusiya Krım və Kuban tatarlarının Osmanlı dövlətinin asılılığından çıxmasına nail oldu. Krımda Kerç və Yeniqala Rusiyaya verilirdi. 1783- cü ildə axırıncı Krım xanı Şahin Gəray hakimiyyətdən əl çəkdi, Krım və Kuban torpaqları Rusiyaya birləşdirildi. Krım xanlığı Tavriya vilayəti adlandırıldı. 1802-ci ildən isə Tavriya vilayəti quberniya adlandırılmışdır. Rusiyadan bura köçürülənlər yerli ə halinin torpağı hesabına məskunlaşdırılır və onlara xüsusi imtiyazlar verilirdi. Bununla əlaqədar olaraq köçüb gələnlərin sayı artmağa başlamışdı. XIX əsrin birinci yarısında Rusiya iqtisadiyyatında böyük dəyişikliklər baş verdi. Rusiya iqtisa- 24 diyyatı üçün kənd təsərrüfatı mühüm rol oynayırdı. Rusiyada bütün təbəqələrə torpağı azad surətdə alıb satmaq olmazdı. Buna görə də kapitalist kənd təsərrüfatı sahibkarlığını inkişaf etdirməyin mümkünlüyü son dərəcə məhdudlaşmışdı. Mülkə- darların əksəriyyəti torpaq üzərindəki inhisarçı hüququndan istifadə edərək, kəndlilərin pay torpaqlarını azaltmaq və biyarı genişləndirməklə öz təsərrüfatlarını təhkimçilik zəminində davam etdirirdilər. Nəticədə kəndli təsərrüfatı zəifləyirdi. Bu- nun nəticəsində ölkənin əhalisinin artdığı və ayrı-ayrı təsərrüfat sahələrinin qeyri-bərabər inkişaf etdiyi bir şəraitdə kənd təsər- rüfatında böhran vəziyyəti güclənirdi. XIX əsrin birinci yarısında türk xalqlarının məskunlaş- dığı ərazilərdə sosial-iqtisadi inkişaf eyni səviyyədə olmamışdı. Volqaboyunun kənd təsərrüfatında zəif olsa da inkişaf var idi. Volqaboyunun kənd təsərrüfatı zəif inkişaf etsə də kənddə ictimai təbəqələşmə getdikcə artırdı. Yoxsul kəndlilərin vəziy- yəti ağırlaşır, dövlət kəndlilərinə verilən torpaqlar hər il aza- lırdı. Bölgəyə rus kəndlilərinin köçürülməsi müstəmləkəçilik siyasətini gücləndirirdi. XIX əsrin 40-cı illərində Volqabo- yunda dövlət kəndliləri arasında “kartof qiyamları” adlandırılan geniş hərəkat başlandı. Bu hərəkat dövlət torpaqlarında kənd- lilərin kartof əkməyə məcbur edilməsinə qarşı yönəlmişdi. ”Kiselyov islahatı”na görə dövlət kəndliləri üçün tətbiq edilən qaydalar kəndliləri əsarət altına almağın yeni forması idi. Yeni təşkil olunan dövlət mülkləri nazirliyinin başçısı təyin edilmiş P.Kiselyov islahatın təşəbbüsçüsü və fəal tərəfdarı idi. Bütün dövlət kəndliləri bu nazirliyin sərəncamına verilirdi. İslahatın məqsədi dövlət gəlirlərini artırmaqdan və mülkədarlara kənd- liləri necə idarə etmək lazım olduğunu göstərməkdən ibarət idi. İ slahata əsasən dövlət kəndliləri üçün yerli idarəetmə orqanları yaradıldı. Bu tədbirlər mövcud sistemi qoruyub saxlamaq və möhkəmləndirmək, feodal iqtisadiyyatının böhranını zəiflət- mək məqsədilə görülürdü. “Kiselyov islahatı” kənd icmalarının işlərinə qarışmağa imkan yaratmış, vergiləri artırmışdı. Kəndli- 25 lərin hərəkatı elə güclü idi ki, hərbi dairələr bir sıra yerlərdə çox çətinliklə sakitlik yarada bildilər. Sibir kəndliləri əkinçilik, maldarlıq və balıqçılıqla məş- ğ ul olurdular. Əvvəllər olduğu kimi, XIX əsrin birinci yarı- sında da Sibirə Rusiyanın mərkəzi quberniyalarından əhalinin köçürülməsi davam etmişdi. Köçürülənlərin çox hissəsi Sibirin kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlarında məskunlaşırdılar. Bu isə Sibir xalqlarının əkinçiliyi öyrənib oturaq həyat tərzinə keç- məsinə şərait yaradırdı. Sibirdə kənd icmaları feodal asılılığı şə raitində fəaliyyət göstərirdi. Mülkədar torpaq sahibliyinin olmaması, boş torpaqların mövcudluğu və torpaqların zəbt edil- məsi kəndlilərin ictimai təbəqələşməsinə səbəb olurdu. XIX ə srin birinci yarısında əkinçiliyin qeyri-bərabər inkişaf etmə- sinə baxmayaraq, kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalında artım özünü göstərirdi. Sibirə köçüb gələnlərin əkin sahələrini genişləndirməsi kənd təsərrüfatı məhsullarının artımına səbəb olmuşdu. Krımın kənd təsərrüfatında maldarlıq, əkinçilik, bağçı- lıq əsas yer tuturdu. Kənd əhalisinin xeyli hissəsinin pay tor- paqları olmadığına görə torpağı icarəyə götürürdülər. Əsasən yerli kəndlilərin vəziyyəti ağırlaşmışdı. Belə ki, köçüb gələn- lərə yerli əhalinin hesabına torpaqlar verilmiş, bir hissəsi də satın almaq yolu ilə torpaq əldə etmişdilər. Kənd təsərrüfatında muzdlu əməkdən geniş istifadə olunmağa başlanmışdı. Bu da kənddə əmtəə-pul münasibətlərinin inkişafını sürətləndirirdi. Ə mtəə-pul münasibətləri inkişaf etdikcə mülkədar təsərrüfatları bazar əlaqələrinə cəlb olunurdu. Onlardan bəziləri kapitalist sahibkarlığı yolu ilə getməyə çalışırdı, lakin mülkədarların ə ksəriyyəti torpaq üzərindəki inhisarçı hüququndan istifadə edərək öz təsərrüfatlarını təhkimçilik zəminində genişləndirir- dilər. Nəticədə kəndli təsərrüfatı zəifləyir, bununla da istehsal- çının xüsusi təsərrüfatının olması sarsılırdı. Bu isə iri mülkədar torpaq sahibliyinin meydana çıxmasına səbəb olurdu. 26 Rusiyada metal emal edən köhnə rayonları arxada qoymuş Ural sənayesi XIX əsrin birinci yarısında xeyli inkişaf etmişdi. Uralda zavodların yaradılması xüsusi sahibkarlığın nəticəsi idi və daxili bazarda dəmirə, misə tələbatın artma- sından, xarici ticarətin inkişafından irəli gəlirdi. Bu zavodlarda muzdlu fəhlələrin və təhkim edilmiş kəndlilərin əməyindən is- tifadə edilirdi. Sonradan muzdlu fəhlələrin xeyli hissəsi “daimi təhkim edilmişlərə” çevrilir və əslində zavod sahiblərindən təh- kimçi asılılığı vəziyyətinə düşürdülər. Volqaboyunun mədən- zavod müəssisələrində işin böyük hissəsi muzdlu fəhlələr tərəfindən görülürdü. Muzdlu fəhlələrin böyük əksəriyyətindən kapitalist sənayesinin inkişaf etdiyi, kəndlilərin təbəqələşməsi prosesinin getdiyi yerlərdə istifadə olunurdu. Şəhərlərdə və sənaye rayonlarında çoxlu muzdlu fəhlə cəmləşirdi. Su nəq- liyyatında, gəmiqayırmada və yükvurma-yükboşaltma işlərində muzdlu əmək böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Volqa su yolunda fasiləsiz olaraq çoxlu gəmi hərəkət edirdi. Bunlar ən müxtəlif tipli və su basımlı çay gəmiləri idi. Bu gəmilər taxıl, mal-qara, duz, dəmir və başqa sənaye malları daşıyırdılar. Volqa-boyun- da yerləşən şəhərlər Orta Asiya və Cənubi Qafqazla ticarət ə laqələrini genişləndirirdilər. Daxili bazarın və xarici ticarət ə laqələrinin genişlənməsi iqtisadi inkişafın nəticəsi idi. Səna- yenin və ticarətin inkişafı feodal cəmiyyəti sistemində burjua- ziyanın yaranmasına gətirib çıxartdı. Kapitalizmin təşəkkülü prosesində sənaye aparıcı rol oynayırdı və sənaye təhkimçiliyin ləğv olunmasını daha təkidlə tələb edirdi. Zəngin təbii sərvətlərə malik olan Sibirdə əsas sahə dağ-mədən sənayesi idi. Lakin dağ-mədən sənayesində texniki gerilik özünü göstərirdi. Sibirdə torpaq yolların şəbəkəsi böyü- yürdü və son dərəcə uzun olan böyük Sibir yolu Sibiri Avropa Rusiyası ilə birləşdirirdi. Yenisey və Lena kimi suyu çox olan Sibir çaylarından yük daşımaları üçün istifadə edilirdi. Sibir Rusiyanın xarici ticarətində mühüm rol oynayırdı. Rusiya Sibir vasitəsilə Orta Asiya, Çin və Monqolustan ilə ticarət edirdi. 27 Rusiyadan bu yerlərə toxuculuq məhsulları, dəmir, mis, metal məmulatları ixrac olunur, çay, ipək, pambıq parçalar, çini mə- mulatı idxal edilirdi. Krım Rusiyaya ilhaq edildikdən sonra Rusiya Qara də- niz sahillərindəki torpaqlarını xeyli genişləndirdi. Həmin vaxt- dan etibarən Rusiyanın Qara dəniz ticarəti başlandı. Rusiya hö- kuməti Qara dəniz sahillərində bir sıra ticarət limanlarının açıl- dığını elan etdi. 1794-cü ildə isə Odessa açıq liman elan olun- du. Qara dəniz limanlarında gömrük rüsumları aşağı salındı. XIX əsrin əvvəllərindən Krımda yeni şəhərlər salınır, əhali artır və ticarət genişlənirdi. Sevastopol, Simferopol və Kerç kimi şə hərlər getdikcə böyüyürdü. Krımda kərpic, duz emalı və şə rabçılıq zavodları fəaliyyət göstərirdi. Sürətlə məskunlaşan Qara dəniz sahilləri, Kuban və Krım Ümumrusiya bazarına daxil olurdu. Çoxmillətli Rusiya xalqları çar mütləqiyyətinin zülmü- nü öz üzərlərində daha çox hiss edirdilər. Çar hökuməti milli ucqarlarda birinci növbədə hələ keçmiş vaxtlardan saxlanılmış olan müstəqil idarələri ləğv edir, sonra da bununla kifayət- lənməyərək, qəti surətdə ruslaşdırma siyasəti yeridirdi. Tatarla- rın, başqırdların, çuvaşların və başqa xalqların ruslaşdırılması gücləndirildi. Milli zülm mədəniyyət sahəsində və ictimai hə- yatın başqa sahələrində, həmçinin dini sahədə özünü göstərirdi. Yüklə 1,4 Mb. Dostları ilə paylaş:
|