Azərbaycan respublikasi təHSİl naz
Yüklə 1,4 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 3.Gənc türklər və Balkan müharibələri
“Yeni Osmanlılar”ın mütərəqqi addımları hədər get- mədi. Yenilikçi ziyalılar Sultan ağalığına qarşı mübarizəni davam etdirdilər. 1889-cu ildə hərbi tibb məktəbində oxuyan tələbələr İshaq Sükuti, Mehmet Rəşid, Abdullah Cevdət, İ brahim Temo gizli bir cəmiyyət “İttihad və tərəqqi”ni yarat- dılar. Bu o demək idi ki, türk burjua demokratik hərəkatı rəsmi şə kildə fəaliyyətə başlayır. Cəmiyyətin əsas məqsədi II Əb- dülhəmid rejiminə son verərək Konstitusiyanın yenidən elanına nail olmaq idi. “İttihad və tərəqqi” cəmiyyətinin üzvlərini və tərəfdarlarını “Gənc türklər” adlandırırdılar. 1895-ci ilə qədər gizli hürriyyətçi kitablar buraxılır, toplantılar keçirilirdi. 1889-cu il Fransa inqilabının 100 illiyi münasibəti ilə Parisə yollanan bir çox mücahidlər oradan yeni fikirlər və mütərəqqi ideyalarla qayıdırdılar. Gənc türklər hərəkatının ikinci mər- hələsi 1895-1897-ci illəri əhatə edir. Berlin konfransından sonra böyük dəstək alan ermənilər 1895-ci ildən başlayaraq İs- tanbulda bir neçə qətllər törətdilər. Əbdülhəmid rejimi isə bu məsələni həll etmək üçün heç bir addım atmırdı. Belə olduğu halda gənc türkçülər özləri xalqı mübarizəyə qaldırırdı. Parisdə 61 olan hərəkat üzvlərindən də dəstək gəldi. Onların belə fəallığı Ə bdülhəmidin xoşuna gəlmədi və bir çoxu uzaq yerlərə sürgün olundu, ya da həbsə düşdü. Bəziləri isə hərəkat tərəfindən bir müddətliyə Misir və Avropaya qaçırıldı. Artıq 1896-cı ildə bir çox hərbi məmurlar, komandirlər hərəkatın üzvü idi. 1896-cı ildə Əb-dülhəmidi taxtdan salmaq üçün bir plan qurulmuşdu. Lakin üzvlərdən birinin satqınlığı planın həyata keçməsinə mane oldu. Tutulanlar uzaq yerlərə sürgün olundu. Beləliklə, bu illərdə hərəkat istəyinə nail olmadı. 1897-1899-cu illərdə hərəkatın daxilində fikir ayrılıqlarının olması durğunluğa gəti- rib çıxardı. Hərəkatın yenidən canlanmasına səbəb İngiltərə və Almaniyanın dəmiryolu məsələsində rəqabəti oldu. Belə ki, Al- maniya İngiltərəyə zərbə vurmaq üçün Türkiyəni yaxın Şərqdə özünün əsas müttəfiqinə çevirmişdi. 1896-cı ildə bir alman ş irkəti tərəfindən Konya Eskişehir dəmiryolu xətti açılmışdı. Sonra Almaniya tərəfindən xəttin Bağdada qədər davam etdirilməsi məsələsi gündəmə gəldi. Almaniya kralı II Vilhelm biri rəsmi, digəri qeyri-rəsmi olmaqla 2 dəfə İstanbula gəlmiş və Əbdülhəmidlə danışıqlar aparmışdı. Əbdülhəmid almanlarla razılığa gəlmişdi. Bağdad dəmiryolu konsessiyasını alandan sonra Almaniya Türkiyəyə bütövlükdə sahiblənmək və onu özünün müstəmləkəsinə çevirmək üçün fəaliyyətini güclən- dirmişdi. Türkiyə sultanı II Əbdülhəmid də özünün zəifləmiş hakimiyyətini Almaniyanın və alman kapitalının köməyi ilə möhkəmləndirmək istəyirdi. O, Almaniyadan Balkanlarda milli azadlıq hərəkatına qarşı istifadə etmək fikrində idi. Almaniya türk sultanının bu istəyinə tərəfdar çıxırdı. Canlanan hərəkatın üzvləri 1902-ci il Parisdə toplaşdılar. Onlar qərara aldılar ki, yalnız mətbuatla nəyəsə nail olmaq olmaz, hərbi gücdən də istifadə olunmalıdır. Amma konfransda fikir ayrılığının olması gənc türklərin parçalanması ilə nəticələndi. 1907-ci ilin sonlarında Parisdə “İttihad və tərəqqi” cəmiyyətinin və ona qo- ş ulmuş təşkilatların birləşmiş konfransı çağırıldı. Konfrans mövcud rejimi silahlı üsyan yolu ilə devirmək və 1876-cı il 62 konstitusiyasını bərpa etmək qərarını qəbul etdi. Məhz bu illərdə Osmanlı üçün digər bir önəmli hadisə Revel danışıqları oldu. 1908-ci il iyunun 9-10 da Reveldə İngiltərə ilə Rusiya arasında Osmanlı imperiyasının bölüşdürülməsi haqqında razılıq əldə olundu. Makedoniya tamamən türklərdən alın- malı və İngiltərə ilə Rusiyanın himayasində müstəqil olmalı idi. Anadolunun şərq bölgələri Rusiyaya, bütün ərəb ölkələri isə İngiltərəyə verilməli idi. Əbdülhəmid yenə də ölkənin müdafiəsi üçün heç bir tədbir gör-mədi. Gənc türklər müəyyən olunmuş vaxtdan tez çıxış etməyi qərara aldılar. İnqilab təş- kilatın Makedoniya komitəsi üzvlərinin təşəbbüsü ilə başladı. 1908-ci il iyulun 3-də Makedoniyada Resne şəhərinin ko- mendantı leytenant Niyazi bəy 200 əsgər və 200 mülki vətən- daşdan ibarət bir qrupla dağlara çəkildi. İyulun 6-da Ənvər bəyin komandanlığı ilə başqa bir hərbi dəstə də üsyançılara qoşuldu. Ədirnəni də üsyan bürüdü. Təkcə əhali deyil, bütün ordu üsyançılar tərəfə keçdi. II Əbdülhəmid bu hərəkat qarşısında dayanmağa və hərəkatın liderlərini ələ almağa çalışsa da ancaq buna müvəffəq olmadı. Solonik və Monastrdakı ordular açıq surətdə sultana qarşı cəbhə təşkil etdilər və Ədirnədəki ikinci ordudan da kö- mək aldılar. 1908-ci il iyulun 23-də “İttihad və tərəqqi” təşki- latının Mərkəzi Komitəsi Monastr şəhərində böyük bir mi- tinqlə konstitusiyanın bərpa olunmasını elan etdi, sultana isə ultimatum göndərdi. Əbdülhəmidə qəti olaraq bildirildi ki, 3 gün ərzində konstitusiya bərpa olunmasa, İstanbul üzərinə hərbi hücum təşkil olunacaqdır. Çıxılmaz vəziyyətdə qalan Ə bdülhəmid 1908-ci il 23 iyulda 1876-cı il konstitusiyasının bərpası və tezliklə parlament seçkiləri haqqında fərman imzaladı. Türkiyə konstitusiyalı monarxiya elan edildi və Ə bdülhəmidin 32 illik diktaturası sona çatdı. Hökumətə gənc türklərin Kamil paşa, Süleyman paşa və Səid paşa kimi nümayəndələri daxil edildi. 1908-ci il 2 noyabr tarixində parlamentin açılışı və ilk iclası keçirildi. Parlamentə seçilmiş 63 230 deputatdan 150 nəfəri gənc türklərdən idi. Ancaq gənc türklər parlamentdəki çoxluqlarından antifeodal islahatlar keçirmək üçün istifadə etmədilər. Onların bu hərəkəti rəhbər- liyin sosial tərkibi ilə izah olunurdu. Rəhbərlik əsasən, feodal və bürokratik dairələrdən təşkil olunduğu üçün “Gənc türklər” burjuaziyanın mənafeyini ifadə edirdi. Bu zaman gənc türk- lərə qarşı müxalifətdə olan Əhrar partiyası fəaliyyət göstəriridi və onları ingilislər müdafiə edirdilər. II Əbdülhəmid və onun ə trafındakılar Əhrar partiyası və “İttihadi müsəlman” təşkilati ilə birgə əksinqilabi çevriliş edərək, hakimiyyəti ələ aldı. “İttihadi müsəlman” feodal qaragürühçuların toplaşdığı bir təşkilat idi. İnqilabçıların təqib olunmasına başlanıldı. Ölkədə vətəndaş müharibəsi təhlükəsi yarandı. Gənc türklər 1909-cu ilin 23 aprelində Mahmud Şövkət paşanın komandanlığı altında Makedoniya ordusunu İstanbul üzərinə yeritdilər. Əbdülhəmid hakimiyyətdən kənarlaşdırıldı. Onun iradəsiz qardaşı V Mehmet Rəşad sultan elan edildi. Beləliklə, Osmanlı tarixində çox önəmli rol oynayan inqilab Osmanlı imperiyasının siyasi quruluşunu dəyişə bilmədi. Çünki bu yuxarı təbəqələrin in- qilabı idi. Gənc türklərin daxili zəifliyini görən Avropa məhz bundan yararlanmaq istəyirdi. 1909-1911-ci illərdə “İttihad və tərəqqi” yavaş-yavaş ölkədə yeganə hakim siyasi partiya halına gəldi. Osmanlı dövlətinin daxildə qarşılaşdığı çətinliklər xarici müdaxilələrdən qaynaqlanırdı. Gənc türklər isə parlamentli bir rejim yaratdıqdan sonra Qərb dövlətlərinin onlara göstərə- cəkləri himayə ilə daxili çətinlikləri aradan qaldıra biləcəklərini düşünürdülər. Ancaq hadisələr heç də belə olmadı. Avstriya- Macarıstanın Bosniya və Hersoqovinanı ilhaq etməsi, Bolqa- rıstanın istiqlaliyyətinin elanı gənc türklərin gözlərini açdı. İn- qilabın yarımçıqlığına baxmayaraq “Gənc türklər”in hakimiy- yəti dövründə ölkədə bir sıra islahat və tədbirlər həyata ke- çirildi. İqtisadi baxımdan gənc türklərin ilk və ən mühüm addımları 1914-cü ildə kapitulyasiyanın aradan qaldırılması oldu. Bu hərəkat Türkiyədə iş yerlərinin milliləşdirilməsi üçün 64 şə rait yaratdı. 1916-cı ilin 24 martında verilən bir qanunla bütün şirkətlərin yazışmalarının türk dilində aparılması məc- buri idi. Bu dəyişikliklərə müvafiq olaraq, Ziraət bankı yenidən təşkil edilərək 1917-ci ilin martında Osmanlı Milli Bankı adı altında quruldu. Bu və digər tədbirlərlə gənc türklər bir növ dövlətin nəzarəti altında iqtisadi dəyişikliklər etməyə, sənaye- ləşməni genişləndirərək milli burjuaziya yaratmağa çalışırdılar. Şə rq məsələsində Qərb dövlətləri ilə Rusiyanın məna- feləri toqquşurdu. Bu da gənc türklərin xarici siyasətinə təsir edirdi. 1909-cu ildə Osmanlı əleyhinə Rusiya ilə İtaliya ara- sında Rakkoniki razılaşması imzalandı. Burada dövlətlər razı- lığa gəlmişdilər ki, İtaliya Rusiyanın Balkanlardakı, Rusiya isə İ taliyanın Trablisdəki mənafeyini tanısın. İtaliya hesab edirdi ki, müharibə zamanı Avstriya və Almaniya bitərəf qalacaq. Mərakeş böhranı İtalyanın müharibəyə başlamasına şərait yaratdı. 1911-ci il sentyabrın 28-də İtaliya hökuməti Türkiyəyə nota göndərdi. Notada deyilirdi ki, Türkiyə İtaliyanın Tripo- litaniya və Kirenaika ilə əlaqələrinə mane olur. Türkiyə Şimali Afrikada yerləşən vilayətlərin İtaliya tərəfindən işğalına mane olmamalı idi. Türkiyə İtaliyanın tələblərini təbii ki, rədd etdi.Sentyabrın 29-da İtaliya hərbi əməliyyatlara başladı. Vilayətlərin əhalisi İtaliya qoşunlarına ciddi müqavimət göstə- rirdi. Trablisdə çox az qüvvəsi olan Osmanlı dövləti İtaliyanın hücumuna ilk anda lazımi hərbi müqavimət göstərə bilmədi. İ talyanlar sahildə əlverişli mövqe ələ keçirdilər. Lakin Misir və Tunis vasitəsilə Trablisə gələn könüllü türk zabitləri İtaliya işğalının genişlənməsinə mane ola bildilər. İtaliya Türkiyəni sülhə məcbur etmək üçün Dardanel boğazına donanma gön- dərdi və Dardanelin girişini bombaladı. İtaliyanın bu hərəkəti Qərbin və Rusiyanın ciddi narazılığına səbəb oldu. Lakin boğazlarda daha ciddi hərəkət etməyə İtaliya cəsarət etmədi. Avstriya-Macarıstan qorxurdu ki, İtaliya vəziyyətdən istifadə edib Albaniyanı işğal etsin. İtaliya-Türkiyə müharibəsi ilə bağlı Osmanlıya Almaniyanın təsiri zəiflədi. Ancaq bu müharibənin 65 gedişinə əsaslı təsir göstərə bilmədi. Türkiyə müqavilə bağla- mağa məcbur oldu. 1912-ci il oktyabrın 18-də Lozannada mü- qavilə bağlandı. Trablis və Kirenaika İtaliyanın müstəmləkə- sinə çevrildi. İ taliya-Türkiyə müharibəsi artıq çoxdan yetişmiş Bal- kan böhranını sürətləndirdi. Balkan dövlətləri bu müharibədən istifadə edərək, Türkiyəyə qarşı bir ittifaqda birləşmək qərarına gəldilər. Rusiyanın Serbiya ilə Bolqarıstanı yaxınlaşdırmaq cəhdləri 13 mart 1912-ci il Serb-Bolqar ittifaqının yaranmasına səbəb oldu. 1912-ci il mayın 29-da Yunanıstan, oktyabrın 6-da isə Çernoqoriya bu ittifaqa qoşuldu. Osmanlı dövlətinə qarşı Balkan dövlətləri birliyi yaradılmış oldu. 1912-ci ildə əvvəlcə Çernoqoriya, sonra isə Bolqarıstan, Serbiya və nəhayət 25 oktyabrda Yunanıstan Osmanlıya müharibə elan etdi. Türklər səfərbərliyə çox gec başladılar. Osmanlılar bolqarlarla savaş- da Trakyanı itirdilər, Çatalçaya qədər geri çəkilmək məcbu- riyyətində qaldı. Kumovada isə türklər Serbiyaya məğlub oldular. Yunanlar Soloniki ələ keçirdi, bütün şimali Albaniya isə Çernoqoriya tərəfindən işğal edildi. Balkan dövlətlərinin qələbələri imperialist dövlətlərini inandırdı ki, Balkanlarda ə vvəlki vəziyyəti saxlamaq mümkün deyildir. Bununla bərabər bu dövlətlər Balkanlardakı hadisələrdən müstəmləkə işğalları məqsədi ilə istifadə etməyə çalışırdılar. Rusiya İstanbulu və boğazları, Avstriya-Macarıstan, Soloniki, İtaliya Albaniyanı, Almaniya Anadolunu, İngiltərə isə Ərəbistan və Mesopota- miyanı işğal etməyə çalışırdı. Bu məğlubiyyətlərdən sonra Osmanlı dövləti Qərb dövlətlərinin vasitəsilə 1912-ci ilin 3 dekabrında atəşin dayan- dırılmasına nail oldu. 1913-cü il mayın 30-da Londonda Balkan dövlətləri ilə Osmanlı arasında sülh müqaviləsi imza- landı. Bu müqavilə ilə Türkiyə Albaniya və Egey adalarının sərhədini müəyyən etməyi böyük dövlətlərin öhdəsinə bu- raxırdı. Krit Yunanıstana verildi, Ədirnə də Bolqarıstana keçdi. Avropada Türkiyənin əlində boğazlara bitişik dar bir ərazi 66 qaldı. Eniz-Midiya xəttindən Qərbə Avropa Türkiyəsinin bütün ə razisi qalib ölkələrə keçdi. Yüz minlərlə türk bütün var- yoxlarını qoyaraq İstanbula və Anadoluya qayıtdılar. Londan konfransının qərarları ilə Türkiyə çox böyük itkilərlə üzləşdi. Osmanlı dövlətinin ağır məğlubiyyətlə Balkanlardan geri çəkilməsi siyasi baxımdan çox böyük bir boşluq yaratmış, Balkan torpaqlarının bölüşdürülməsi ilə əlaqədar bir-biri ilə dil tapa bilməyən müttəfiqlər arasında mübahisələr başlamışdı. 1913-cü il iyunun 1-də Solonikdə Serbiya ilə Yunanıstan arasında Bol-qarıstana qarşı hərbi ittifaq bağlandı. Rusiya Bal- kan ittifaqının dağılmasının qarşısını ala bilmədi. Avstriya- Macarıstan tərəfindən qızışdırılan Bolqarıstan 1913-cü il iyunun 30-da Serbiya və Yunanıstana qarşı hərbi əməliyyatlara başladı. Beləliklə, ikinci Balkan müharibəsi başladı. Osmanlı dövləti Bolqarıstanın işğal etdiyi türk torpaqlarına doğru hərəkət edərək Ədirnəni geri aldı. Rumıniya qoşunları Dunayı keçərək, demək olar müqavimətə rast gəlmədən Dobrucanı tutub Sofiyaya doğru hərəkət etdilər. Bolqarıstan tezliklə məğ- lub oldu. 1913-cü il avqustun 10-da Buxarestdə sülh müqa- viləsi imzalandı. Buxarest sülhünün şərtləri ümumiyyətlə, bol- qarlar üçün əlverişli deyildi. Bolqarıstan birinci Balkan mü- haribəsi zamanı işğal etdiyi yerlərin çox hissəsini, hətta birinci Balkan müharibəsinə qədər olan yerlərinin bir hissəsini itirdi. Belə ki, Dobruca Rumıniyaya, Makedoniyanın böyük hissəsi Serbiyaya, Ədirnə isə Osmanlı dövlətinə verildi. Yunanıstan Balkan müharibələri nəticəsində Egey dənizindəki bütün ada- ları, Cənubi Makedoniyanı, Soloniki aldı. Balkan müharibələri Osmanlı imperiyasının bu regionda mövqelərini zəiflətdi. |