Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti magistratura məRKƏZİ

FƏSİL III. AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASINın dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyasının prespektivləri

3.1 Azərbaycan Respublikasının dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyasının mövcud vəziyyəti
Əvvəlki fəslin ikinci paraqrafında qlobal iqtisadi böhranın yayılmasını araşdırarkən əslində dünyanın iqtisadi durumun diqqət mərkəzində saxlanılmışdır. Dünyada hərbi-siyasi vəziyyətin gərginləşməsi bu ziddiyyəti daha da dərinləşdirmişdir. İqtisadi qurum və təşkilatlarda təmsil olunan ölkələr xüsusilə iqtisadi fəaliyyətlərinə yenidən baxmaq məcburiyyətində qalmışlar. Yeni müstəqillik əldə edən ölkələrin bir qismi, o, cümlədən keçmiş Şərqi Avropa ölkələri Avropa İtifaqına müvəffəqiyyətlə inteqrasiya etmiş (həmçinin Pribaltika dövlətləri) digər keçmiş ittifaqa daxil olan müttəfiq respublikaların bir qismi də Avropa İttifaqına meylənmişlər. bu cür meyllər Ukrainada, Gürcüstanda və müəyyən dövlətlərdə müəyyən mərhəllərdə Azərbaycanda da müşahidə olunmuşdur. Rusiya Federasiyasının bu proseslərə qısqanclıqla yanaşması dünyada formalaşmış xarici iqtisadi fəaliyyətə ciddi şəkildə mənfi təsir göstərdi. Rusiyanın Avropaya inteqrasiayaya qısqanclıqla yanaşması və Ukrainaya, Gürcüstana hərbi müdaxiləsi Rusiya Federasiyasına qarşı Qərb ölkələri tərəfindən ciddi iqtisadi sanksiyaların qəbul edilməsi ilə nəticələndi. Türkiyə ilə Avropa dövlətlərini Suriya məsələlərinə görə münasibətlərinin pisləşməsi fonunda Türkiyə Rusiya Federasiyası ilə yenidən yaxınlaşmağa başladı. Təbii ki, bu Türkiyənin NATO-dakı tərəfdaş dövlətlərinin o qədərdə xoşuna gəlmədi. Türkiyənin turizm sektorunda Rusiya turistlərinin xüsusi çəkisi şox yüksək səviyyədədir. Ona görə də Türkiyə bu gəlir mənbəyinin davamlı olmasında maraqlıdır. Deməli Rusiya Federasiyası ilə Türkiyə respublikasında xarici iqitsadi əməkdaşlıq daha çox iqtisadi prinsiplərə əsaslanır. Dünyanın mövcud iqtisadi-siyasi durumun şəraitində Azərbaycan Respublikası dünyaya inteqrasiyasını dərinləşdirir və bu ölkələrdə səmərəli iqtisadi əməkdaşlıq etməyə çalışır. Azərbaycanın ixracatının əhəmiyyətli hissəsi xam neftdir və məhsuldan əsasən Avropa ölkələrinə ixrac edir. Azərbaycanın idxalında əhəmiyyətli hissəsi Avropa ölkələrinin payına düşür. İdxalın təxminən 75%-nin Avropa ölkələrinin payına düşməsinə baxmayaraq dünyada baş verən iqtisadi-siyasi dəyişikliklərin təsiri altında Azərbaycan ikitərəfli qaydada region dövlətləri ilə Ermənistan istisna olunmaqla (bu ölkə ilə müharibə vəziyyətində olduğundan) əməkdaşlığın yeni formalarının axtarılıb tapılmasında və inkişaf etdirilməsində maraqlıdır. Hətta dəyişilən iqtisadi-siyasi durumuna uyğun olaraq yeni çox tərəfli inteqrasiya birliyi də formalaşdırılması istisna edilmir.

Azərbacan Respublikası müstəqillik əldə etdiyi 25 il ərzində xarici iqtisadi fəaliyyətində çox ciddi irəlləyişlərə nal olmuşdur. Keçid dövrünün ilkin mərhələsindən milli iqtisadiyyatını formalaşdırmağa başlayan pespublikamız dünya iqtisadiyyatına səmərəli inteqrasiya etməklə ondan faydalanmağıda qarşısına məqsəd qoydu.Bu illər ərzində məqsəyönlü siyasət nəticəsində xarici ticarətimiz kifayyət dərəcədə inkişaf etdi. Aşağıdakı cədvəldə Azərbaycan Respulikasının xarici ticarət dövrüyyəsinin dinamikası verilmişdir.

Cədvə 3.1

Azərbaycan Respublikasının xarici ticarət əlaqələrinin dinamikası .

İllər	Milyon ABŞ dolları Пә				Əwəlki ilə nisbətən faktiki qiymətlərlə, faizlə
	Ticarət dövriyyəsi	idxal	ixrac	saldo	ticarət dövriyyəsi	idxal	ixrac
1991	4 002,2	1 881,2	2 121,0	239,8	-	-	-
1992	2 423,8	939,8	1 484,0	544,2	60,6	50,0	70,0
1993	1 353,5	628,8	724,7	95,9	55,8	66,9	48,8
1994	1 430,6	777,9	652,7	-125,2	105,7	123,7	90,1
1995	1 304,9	667,7	637,2	-30,5	91,2	85,8	97,6
1996	1 591,9	960,6	631,3	-329,3	122,0	143,9	99,1
1997	1 575,7	794,4	781,3	-13,1	99,0	82,7	123,8
1998	1 682,6	1 076,5	606,1	-470,4	106,8	135,5	77,6
1999	1 965,6	1 035,9	929,7	-106,2	116,8	96,2	153,4
2000	2 917,3	1 172,1	1 745,2	573,1	148,4	113,1	187,7
2001	3 745,3	1 431,1	2 314,2	883,1	128,4	122,1	132,6
2002	3 832,9	1 665,5	2 167,4	501,9	102,3	116,4	93,7
2003	5 216,6	2 626,2	2 590,4	-35,8	136,1	157,7	119,5
2004	7 131,4	3 515,9	3 615,5	99,6	136,7	133,9	139,6
2005	8 558,4	4211,2	4 347,2	136,0	120,0	119,8	120,2
2006	11 638,9	5 266,7	6 372,2	1 105,5	136,0	125,1	146,6
2007	11 771,7	5 713,5	6 058,2	344,7	101,1	108,5	95,1
2008	54 926,0	7 170,0	47 756,0	40 586,0	466,6	125,5	788,3
2009	20 824,5	6 123,1	14 701,4	8 578,3	37,9	85,4	30,8
2010	27 960,8	6 600,6	21 360,2	14 759,6	120,0	105,0	125,3
2011	36 326,9	9 756,0	26 570,9	16 814,9	103,9	145,3	88,7
2015	25 560,8	9 652,9	15 908,0	14255,1	-	-	-

Cədvəlin təhlilindən göründüyü kimi Azərbaycanın ticarət dövriyyəsi qeyri-stabil dinamika nümayiş etdirməkdədir. Bu da əlbəttə ki, ixracın ilbəil ciddi templərlə dəyişməsi səbəbdən baş verir, belə ki, idxal rəqəmləri cədvəldən də göründüyü kimi həmin dövrlərdə stabil nümayiş etdirir. Ticarət dövriyyəsinin ən yüksək oldüğü illər 2008 və 2011-ci illər olmuş və müvafiq olaraq 54,9 milyard və 36,3 milyard ABŞ dolları olmuşdur. İxracın әn böyük həcmi isə 2008-ci ildə qeydə alınmış və bu da həmin il ölkədən xam neft ixracının yüksək dünya qiymətləri ilə ixracının sayəsində əldə edilmişdir. Göründüyü kimi Azərbaycanın 1995-2008-ci illərdə ticarət dövriyyəsinin həcmi stabil olaraq artmaqdadır. Belə ki, 2008 - cı ildə ticarət dövriyyəsi 1995-ci ilə nisbətən 42,3 dəfə artmışdır. Eyni zamanda 2003-cü il istisna olmaqla 1999-cu ildən sonra ticarət saldosu da Azərbaycanın xeyrinə olmuşdur.Xarici ticarət dövriyyəsi 2014-ci ildə ən yüksək səviyyəsinə çatmışdır.2015-ci ildən isə başlayaraq aşağı enməyə başlamışdır.Bu meyl 2016-cı ildə də davam etmişdir.

Son 10 il ərzində Azərbaycanın ticarət tərəfdaşlarının sayı xeyli artmışdır ki, bu da öz növbəsinda xarici ticarətin coğrafıyasının mühüm göstəricisi olmuşdur. Xarici ticarətin coğrafıyasının ilbəil genişlənməsinin əsas səbəbləri kimi ölkənin çox əlverişli mövqeyi, təbii resurslarla zəginliyi, son illər ərzində ölkədəki müharibə şəraitinin dayanması, neft kontraktlarının imzalanması ilə xarici investisiyaların cəlb edilməsi və s. olmuşdur.

Cədvəl 3.2

2015-ci ildə Azərbaycanın ümumi ixracında ən yaxın tərəfdaş ölkələrin payı*

Ölkələrin adı	Miıı ABŞ dolları	Ümumi ixraca nisbətən %-lə
Cəıııi	23 907 972.19	100.00
о cümlədəıı:
Italiya	5 547 994.05	23.21
Hindistan	1 890 655.57	7.91
Fransa	1 775 643.84	7.43
İııdoneziya	1 757 317.82	7.35
tsrail	1 666 619.32	6.97
Amerika Birləşmiş Ştatlan	1 600 829.59	6.70
Almaniva	964 767.31	4.04
Rusiya Federasiyası	959 83 8.34	4.01
Yunamstan	833 834.49	3.49
Tavvaıı	650 103.58	2.72
Türkiyə	600 025.14	2.51
Bolqarıstan	597 561.54	2.50
Güi'cüstan	570 724.92	2.39
Çexiya Respublikası	511 763.12	2.14
İraq	418 427.09	1.75
Disər ölkələr	3 561 866.50	14.90

* Cədvəl Azərbaycan Dövlət Gömrük Komitəsinin məlumatları əsasmda tərtib edilmişdir
Azərbaycanın idxal və ixrac əməliyyatları üzrə əsas tərəfdaş ölkələrini müəyyənləşdirmək üçün aparılan təhlil ixrac əməliyyatlarında uzun illərdir ki, neft və neft məhsullarmın ixrac olunduğu İtaliyanın, ikinci Hindistanm, üçüncü isə Fransanın qərarlaşdığını görə bilərik.
Cədvəl 3.3

2015-ci ildə Azərbaycanın ümumi idxalmda әn yaxın tərəfdaş ölkələrin payı*

Ölkələrin adı	Min ABŞ dollaıı	Ümumi idxala
		nisbətən %-lə
Cəmi	9 652 870.18	100.00
о cümlədən:
Türkiyə	1 520 045.81	15.75
Rusiya Fed eras iyası	1 378 444.55	14.28
Almaniya	779 867.92	8.08
Amerika Birləşmiş Ştatları	715 664.95	7.41
Çın	632 290.33	6.55
Ukrayna	539 089.63	5.58
Böyük Britaniya	496 188.33	5.14
Qazaxıstan	340 555.59	3.53
İtaliya	261 622.08	2.71
Yaponiya	243 112.94	2.52
Koreya Respublikası	242 811.33	2.52
Fransa	185 834.81	1.93
Braziliya	183 275.93	1.90
İran İslam Respııblikası	176 442.87	1.83
Nideıland	150 086.12	1.55
Digər ölkələr	1 807 536.96	18.73

* Cədvəl Azərbaycan Dövlət Gömrük Komitəsinin məlumatları əsasında tərtib edilmişdir
İdxal əməliyyatlarında Rusiyanın uzun illərdir ki, şəriksiz, әn böyük tərəfdaş olmasma baxmayaraq 2015-ci ildə ilk dəfə Türkiyə ən böyük tərəfdaşa çevrilmiş, ikinci isə Rusiya olmuşdur. Ümumilikdə cəmi idxalın 30%ә- yaxmı bu iki ölkənin payına düşmüşdür. İdxalda yüksək paya malik növbəti ölkələr sırasında Almaniya, ABŞ, Çin, Ukrayna gəlməkdədir. Ümumiyyətlə Rusiya istər idxalda, istərsə də ixracda Azərbaycanın ən yaxın tərfdaş ölkələrindən biridir. 2005-ci ildən bu ölkənin idxalda payı 17-22% arası dəyişir. İxracda isə Rusiya on əsas tərəfdaş ölkə sırasmdadır. Qeyd etmək lazımdır ki, ixracın strukturunda Rusiyadan başqa əsas tərəfdaş ölkələrə ixracda əsas pay neft və neft məhsullannın payma düşür.
Cədvəl 3.4

Azərbaycanın 2015-ci ildə coğrafı regionlar üzrə idaxl və ixracının quruluşu*

	İdxalın coğrafi quruluşu idxalda xüsusi çəkisi, faizlə									İxracın coğrafi quruluşu ixracda xüsusi çəkisi, faizlə
Coğrafi regionla r	1995	2000 i	2005	2006	2007	2008	2009	2010	2011	1995 2000 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
Cəmi	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0100,0100,0100,0100,0100,0100,0100,0100,0
о cümlədən:
Avropa	37,7	54,1	54,1	61,1	57,6	58,3	56,5	53,1	57,9	42,8 76,4 63,4 63,4 37,7 59,4 52,0 59,1 71,5
Asiya	60,0	32,1	40,3	31,6	34,3	35,0	35,5	39,2	32,6	56,9 22,0 34,7 34,7 54,4 23,9 30,7 29,8 18,9
Amerika	2,1	11,1	4,1	6,2	7,6	6,0	7,2	7,0	9,1	0,2 1,0 1,0 1,7 7,9 16,3 16,0 9,5 8,6
Afrika	0,2	2,1	1,3	0,9	0,3	0,5	0,5	0,3	0,2	0,0 0,6 0,9 0,2 0,0 0,4 1,3 1,5 1,0
Okeaniya	0,0	0,6	0,3	0,2	0,2	0,2	0,3	0,4	0,2	0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,1 0,0