Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti magistratura məRKƏZİ

Cədvəl 3.2

Azərbaycanda İqtisadi Azadlıq İndeksi




Qazaxıstanda İqtisadi Azadlıq İndeksi



Qırğızıstanda İqtisadi Azadlıq İndeksi



Tacikistanda İqtisadi Azadlıq İndeksi



Türkmənistanda İqtisadi Azadlıq İndeksi



Özbəkistanda İqtisadi Azadlıq İndeksi



Mənbə: Heritage Foundation. (MÖ: Maliyyə sərbəstliyi; KH: Büdcə xərclərinin sərbəstliyi; EÖ: İqtisadi sərbəstlik; BO: ÜDM-in artımı %)
Müvafiq ölkələrə dair göstəricilər Azərbaycandan başqa, 1998-ci ildən başladığı üçün 1998-ci ildən günümüzə qədər olan bir müddətdə araşdırma həyata keçiriləcəkdir. Bundan başqa, maliyyə və iqtisadi çıxışı görmək üçün ÜDM böyümə nisbətləri, inflyasiya faizləri müzakirə olunan digər göstəricilər olmuşdur. Maliyyə azadlığı, fərdlərin və müəssisələrin, gəlirlərini və sərvətlərini öz xeyir və faydaları üçün mühafizə və nəzarət etmələrinə dövlətin icazə verməsi ölçüsündə vasitəsiz bir sahədir. Hökumət iqtisadi fəaliyyət üzərində vergiqoyma yolu ilə likvidliyi artırma yönündə işlər həyata keçirə bilər. Hökumətlərin vergi qoyma yolu ilə iqtisadi fəaliyyətlərə müdaxiləsi maliyyə azadlığını azaldır. Maliyyə azadlığı sahəsində həm insanların üzərindəki dolayı və birbaşa vergi yükü, həm də ümumi vergi gəlirlərinin ümumi daxili məhsula nisbəti nəzərə alınır. Hesablamada fiziki şəxslərin tabe olduğu ən yüksək vergi nisbəti, müəssisələrin tabe olduğu ən yüksək vergi nisbəti və ümumi vergi gəlirlərinin ümumi daxili məhsula nisbətindən də istifadə edilir. Hökumətlərin tətbiq etmiş olduqları siyasətlər və bununla bərabər gələn hədsiz öhdəliklər iqtisadiyyat üzərində, dövlət xərcləri və dövlət gəlirləri yaradılması baxımından əhəmiyyətli bir məqamdır. Dövlət maraqlarının ağırlıqlı olduğu bir iqtisadiyyat yüksək xərc potensialı ilə qısa dövrdə sürətli inkişafı təmin edə bilər. Ancaq bu vəziyyət, ictimai sərbəstliyin azalması və təcridetmənin təsiri ilə ölkənin böyümə potensialı üzərində uzun dövrdə mənfi ola bilər. Bir ölkədə dövlətinin iqtisadiyyat içindəki payı nə qədər az isə, iqtisadi azadlıq o qədər çox deməkdir.

Aşağıdakı cədvəldə isə keçidin başlanğıcındakı hiperinflyasiya dövrləri istisna olmaqla 1998-cı ildən sonra inflyasiya faizləri göstərilmişdir. Müstəqilliklərini qazanmaları və Müstəqil Dövlətlər Birliyinin tərkibinə daxil olduqları müstəqilliyin ilk illərində ortaya çıxan mənfiliklər və maliyyə göstəriciləri cədvəl 6 ölkə üçün də eynidir. Bu illərdə 2000-ci ilin səviyyələrinə çıxan hiperinflyasiya dövrü yaşanmış, mənfi yüksək böyümə nisbətləri və makroiqtisadi tarazlıq baxımından xüsusilə ciddi dövlət büdcəsinin kəsirlərinin olduğu bir proses gözə çarpmaqdadır. Keçid iqtisadiyyatları vergi gəliri, liberallaşdırma (sərbəstləşdirmə), özəlləşdirmə və sabitlik islahatlarının həyata keçirilməsinin erkən mərhələlərində xüsusilə təsirlənmişdir. Keçid dövrü öncəsi vergi sisteminin quruluşunun nəticəsi olaraq, özəlləşdirmə üç əsas səbəbə əsaslanaraq vergi toplanması gəlirlərində əhəmiyyətli azalma ilə nəticələndi: (i) Ənənəvi vergi həcmində azalma, (ii) vergi idarəsinin gücündə zəifləmə və (iii) vergi sərbəstlikləri və investisiyaları çəkmək üçün digər vergi stimullarının geniş miqyasda yayılması. Vergi idarəsinin tutum olaraq çatışmazlığı, yeni dövrə hazır olmaması vergidən yayınma hallarını artırdığı aydındır. Sudan çıxan balıq kimi sovetlərin istər maliyyə, istərsə də hər cəhətdən tamamilə bir-biri ilə bağlı və tək başlarına bir şey edə bilməyən bir mərkəzi planlama anlayışı çərçivəsində bu vəziyyət ortaya çıxmışdır. Sovetlərdən gələn maliyyə yardımlarının kəsilməsi və əvvəlcədən KİV-lərin verdiyi sosial müdafiə xərclərinin büdcədən ödənilməsi də xüsusilə büdcə kəsiri istiqamətində ciddi çətinlik doğurmuşdur.

Cədvəl 3.3