Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan respublikasi föVQƏladə hallar naziRLİYİNİn akademiyasi
Yüklə 1,12 Mb. Pdf görüntüsü
|
| IV
BÖLMƏ Parlament başlıca demokratik təsisatdır 1.Siyasi demokratiya anlayışı Q ədim dünyadan hazırkı dövrədək demokratiyanın təşəkkülü v ə inkişafı yüzilliklər ərzində fəlsəfi-nəzəri planda təhlil edilmişdir v ə tədqiqatçılar onun müxtəlif praktikasını empirik baxımdanda m ənalandırmışlar.Bu səbəbdən də müxtəlif dövlətlərdə demokratik quruculuğun çoxsaylı normativ modeli yaranmışdır.Bu problem ayrı-ayrı dövlətlərin və xalqların son dərəcə əhəmiyyət verdiyi vacib m əsələ kimi nəzərə çarpır.XX əsrin sonları və XXI əsrin əvvəllərində posttotalitar inqilab ölkələrin böyük qruplarında demokratiyaya yol açmaqla v ə dünyanın siyasi mənzərəsini d əyişdirməklə, “qlobal demokratikləşmə” haqqında danışmağa imkan yaratdı. Demokratiyanın nəzəri cəhətdən müxtəlif şərhlərinə baxmayaraq, son n əticədə həmin şərhlər iki daha ümumi mövqe ilə tamamlanır. “S ərvət yönümü” nöqteyi-nəzərinin tərəfdarları demokratiyanı hakimiyy ətdə müəyyən idealları və prinsipləritamamilə təcəssüm etdir ən siyasi quruluş kimi nəzərdən keçirirlər. Demokratiyanın bu cür mü əyyənləşdirilməsi onun sosial mənasını və əhəmiyyətini ifad ə edir.Siyasi ədəbiyyatda demokratiya xalq hakimiyyəti sistemi kimi qiym ətləndirilir və bu da onun etimologiyasına (yunanca demos-xalq,cratos-hakimiyy ət deməkdir) tamamilə uyğun gəlir. “Rasional-prosedur” mövqeyin t ərəfdarları isə bildirirlər ki, demokratiya m əhz o zaman mümkündür ki, cəmiyyətdə hakimiyy ətin resurslarının yayılması o dərəcədə geniş xarakter kəsb 110 edir ki, ictimai qruplardan heç biri r əqibini özünə tabe etmək və ya hakimiyy ət hegemonluğunu saxlamaq iqtidarında olmur.Kompromis ə nail olmaq, funksiya və səlahiyyətlərin qarşılıqlı bölgüsü siyasətin demokratik təşkili mövcudluğunu ifadə ed ən prosedura və texnologiyalardır. Demokratiyanın bu cür başa düşülməsini ilk əsaslandıranlardan biri Maks Veberdir.Onun plebisit (ümumi s əsvermə) idarəetmə nəzəriyyəsində demokratiya hökmranlıq “vasitəsi”, ümumi “xalq iradəsi” kimi s əciyyələndirilir.Onun fikrincə, vətəndaşlar öz mənafelərini müdafiə etm ək üçün özünün hakimiyyətə və idarəetmə aparatına nəzarət hüququnu ümumxalq s əsverməsi yolu ilə seçilən harizmalı liderə verm əlidir.Bu səbəbdən Maks Veber iddia edir ki, demokratiya “xalqın etibar etdiyi lideri seçdiyi zaman” həyata keçirilən prosedura v ə razılığın məcmusudur.Müasir siyasi elmdə daha əvvəlki tarixi mərhələlərdə işlənib hazırlanan və qeyd etdiyimiz yanaşmalar çərçivəsində təzahür edən xeyli ideya (marksizm, liberalizm v ə s.) öz əksini tapmışdır.Eyni zamanda dəyişən reallığı, demokratik prosesl ərin dinamikasını nəzərə alan bir sıra n əzəriyyələr də formalaşmışdır. Demokratiya n əzəriyyəsinin inkişafında plüralizm tərəfdarları mühüm xidm ət göstərmişlər.XVII-XVIII əsrlərdə plüralizm termini X.Volf (1679-1754) t ərəfindən elmi dövriyyəyə gətirilsə də, demokratik n əzəriyyənin işlənib hazırlanması üçün həmin termind ən məhz XX əsrin birinci yarısında istifadə olundu (Q.Laski, D.Trumen, R.Dal). Qeyd olunan konsepsiyada demokratiya onun müxt əlif qüvvələr arasında diffuziyası şəraitində formalaşan hakimiyy ətin təşkilinin tipi kimi nəzərdən keçirilir. Demokratiya n əzəriyyəsinin inkişafında A.Leyphartın da mühüm xidməti olmuşdur.A.Leyphart konsosial demokratiya ideyasını irəli sürm əklə, plüralist demokratiya konsepsiyaları sistemini t əkmilləşdirmişdir.Son onilliklərdə əksər dünya ölkələrində bazar demokratiyası nəzəriyyəsi də geniş yayılmışdır.Burada hakimiyy ətin mövcud sisteminin təşkili demokratik sistemə 111 b ənzərlik kimi səciyyələnir.Kütləvi kommunikasiyanın strukturunda elektron sistemin meydana g əlməsi və rolunun artması tel- demokratiya ideyasını həyati zərurətə çevirdi.Bu halda demokratiya üçün ənənəvi proseduranın mövcudluğu, hakimiyyətin texniki c əhətdən təchiz olunması səviyyəsi və qarşılıqlı interaktiv təsvir sistemi (TV, internet) v ətəndaş strukturu ilə əlaqələndirilir (seçkilər, referendum, plebisit zamanı). S.Hantinqton b əzi avtoritar rejimlərin demokratiyaya keçid prosesini demokratikl əşmənin üçüncü dalğası kimi s əciyyələndirir.Onun fikrincə, həmin prosesin başlıca məzmunu demokratik prinsipl ərin və təsisatların dünyanın əksər ölkələrində yayılmasından ibarətdir.Qeyd edək ki, S.Hantinqton “üçüncü dalğa” konsepsiyasını O.Tofflerin “Üçüncü dalğa” əsərinin təsiri altında işləyib hazırlamışdır. S.Hantinqton özünün “Üçüncü dalğa” və “XX əsrin sonunda demokratikləşmə” adlı əsərlərində totalitarizmdən və avtoritarizmd ən demokratiyaya keçidin zəmini, gedişi və perspektivini t əhlil edərək, müasir dövrdə baş verən dəyişikliklərin geniş və bütöv mənzərəsini açıqlayır.Eyni zamanda Hantinqton qlobal siyasi d əyişiklərin şərhində “demokratik dalğa” və ya “demokratikl əşmə dalğası” anlayışını işlədir.Amerika politoloqu F.Şmitter Hantinqtondan fərqli olaraq, demokratik proses dalğasının dig ər dövrləşməsini təklif edir.Burada hər iki alim demokratikləşmə m ərhələsinin birinci dalğasını məkan və zaman çərçivəsində m əhdudlaşdıraraq, onu məhz kontinental Avropaya aid edir.Müasir demokratik inkişafın müxtəlif formaları demokratiyanın səviyyəsini ölçm əyə imkan verən meyarın müəyyənləşdirilməsini aktuallaşdırır. Demokratiyanın inkişaf səviyyəsinin ölçü metodu demokratik audit adlanır.Bu metod cəmiyyətin siyasi inkişaf vəziyyətinin monitorinqi kimi s əciyyələnir. Demokratiyanın ölçüsünə dair ilk cəhd XX əsrin ikinci yarısına aiddir.Siyasi nəzəriyyədə demokratiyanın səviyyəsini mü əyyənləşdirən bir neçə metod formalaşmışdır.Onlardan biri də s ərvət metodu adlanır. Demokratiyanın səviyyəsini mü əyyənləşdirməyə istiqamətlənən belə yanaşma R.Dalın 112 demokratiya- poliarxiya konsepsiyasının təsiri altında təşəkkül tapmışdır.Bu yanaşmadan istifadə edən R.Qastil onu siyasi və v ətəndaş hüququ ölçüsünün göstəriciləri sisteminə daxil etmişdir.İkinci yanaşma poliarxiyanın iki göstəricisini (mübahisə və iştirakçılıq) ölçən obyektiv indikatorunüzə çıxarılmasına istiqam ətlənmişdir.Həmin yanaşmanın müəllifi fin politoloqu T.Banhanen hesab olunur. D emokratiyanın səviyyəsinin ölçməsində dig ər yanaşma təsisatlı metod adlanır.İkinci dünya müharibəsindən sonrademokratikl əşmə prosesinin təhlili üçün K.Caqqes və T.Qar demokratiya v ə avtoritariyanın xüsusi göstəricilər toplusunu işləyib hazırlamışdılar.Bu müəlliflərin “Polity III” adlanan toplusunda bütün siyasi sisteml ər təsisatlı strukturundan asılı olaraq, bir-birinə uyğun gələn (uzlaşan) və bir-birinə uyğun gəlməyən (uzlaşmayan) sisteml ərə ayrılırlar.Müasir siyasi nəzəriyyə demokratikləşməyə, sosial- siyasi transformasiyanın gedişinə təsir göstərən amillərin m əcmusunu və xarici şəraiti geniş aydınlaşdırır. Demokratiya yunan dilind ə üç söz birləşməsindən ibarət olmuş, demos-xalq, kratos-hakimiyyət, kratein-ağalıq etmək, xalqın hakimiyy əti mənalarını ifadə edir.Bu termini ilk dəfə antik yunan tarixçisi Heredot işlətmişdir.İctimai fikir və siyasi elm tarixində demokratiya anlayışı uzun müddət və bütövlükdə yunan filosofu Aristotelin h əmin anlayışa münasibəti mənasında başa düşülmüşdür. Demokratiya xalqın vasitəsilə idarəetmə formasıdır, hakimiyy ətin peşəkar siyasətçilər tərəfindən həyata keçirilm əsidir.O, xalqın ümumi iradəsinin formalaşması prosesi deyildir.M əhz liderlə təmsil olunan qrupların mənafelərinin r əqabətə əsaslanan mübarizəsidir, sıravi vətəndaşa sosial strukturun r əhbər tərkibini müəyyən etməyə, rəhbərliyə isə öz hakimiyyətini leqallaşdırmağa imkan yaradan mexanizmdir.Eyni zamanda demokratiya münaqişəli mənafelərin rəqabətini təşkil edir və qaydaya salır, məğ-lubiyyətə uğrayan qrupun hakimiyyətdə iştirak etm əsinidavam etdirmək hüququnu saxlayır. Demokratik şəraitdə h ər bir qrup öz davranışının strategiyasını sərbəst seçmək imkanı 113 əldə edir.Hakimiyyətin demokratik təşkilinin spesifikliyi və unikallığı onun üsullarının universallığında və siyasi qaydaların t əşkili mexanizmində ifadə edilir. Demokratiyanın formalaşmasının bel ə ümumi universal üsullarının mövcudluğu birbaşa, plebisit v ənümayəndəli demokratiyanın mexanizminin fəaliyyəti ilə bağlıdır.Birbaşa demokratiya qərarlarınhazırlanması, müzakirəsi, q əbulu və reallaşmasında vətəndaşların bilavasitə iştirakını nəzərdə tutur.Əhəmiyyətinə görə, hakimiyyətin mövcud formasına yaxın olan plebisit xalqın açıq iradəsini nəzərdə tutur, lakin qərarın hazırlanmasının yalnız müəyyən mərhələsi ilə bağlıdır. Demokratik prosesin əhəmiyyətli istiqamətlərindən biri nüma- y əndəli (seçkihüququnu əks etdirən) demokratiyadır. Demokratiyanın real məzmunu onda ifadə olunur ki, o, xalq t ərəfindən seçilən insanların hakimiyyətidir.Bu cür hakimiyyət nümay əndəli demokratiya adlanır.Belə demokratiya vətəndaşların siyasi iştirakçılığının daha mürəkkəb formasıdır.Beləki, bütün xalqın həyata keçirə biləcəyi siyasi hakimiyyət, başqa sözlə, bilavasit ə demokratiya şəraiti yalnız idealdır.Nümayəndəli demokratiya v ətəndaşların qanunverici və ya icraedici hakimiyyətə, yaxud müxt əlif vasitəli strukturlara (partiyalar, həmkarlar ittifaqları, h ərəkatlar) seçdikləri nümayəndələr vasitəsilə qərarların qəbulu prosesin ə bilavasitə (dolayısı ilə) cəlb olunmalarıdır.Eyni zamanda demokratiya, h ər şeydən əvvəl, xalq hakimiyyətinə əsaslanan dövlət quruluşu forması kimi mənalanır.Müasir demokratiyanın universal xarakteri yalnız onun ən əhəmiyyətli təsisatlarına və mexanizminə deyil, el əcə də hakimiyyətin ideya əsaslarına aiddir. Cəmiyyətin demokratik siyasi t əşkilində dövlətin funksiyası demokratiyanın qorunması və inkişafı zərurəti ilə müəyyən olunur.Bu halda hakimiyy ət kifayət qədər güclü olmalıdır. Demokratiyanın möhk əmlənmədiyi şəraitdə, demokratik cəmiyyətin təşəkkülünün ilk m ərhələsində güclü hakimiyyət asanlıqla diktaturaya (avtoritar v ə totalitar) çevrilir.Həmçinin demokratiya idarəetmənin, c əmiyyətin siyasi və sosial təşkilinin, dövlətin və hakimiyyətin 114 başlıca formalarından biridir. Demokratik cəmiyyətin xalqın siyasi q ərarların işlənib hazırlanmasına təsiri hüquq ilə səciyyələnir.Eləcə d ə bu hüquq demokratik təsisatlarda, xüsusilə kütləvi informasiya vasit ələrində təkliflər və ya tənqid formasında, seçkiqabağı ka mpaniyada iştiraketməkdə üzə çıxır.Qərarların işlənib hazırlanmasında xalqın siyasi iştirakçılığına konstitusiya vasitəsilə t əminat verilir.Müasir demokratik hüquqi dövlətdə xalq hakimiyy ətin mənbəyi kimi çıxış edir. Demokratiya şəraitində xalq öz nümay əndələrini seçir, onlara hər hansı bir məsələni həll etmək hüququ verir.Bu şəraitdə qanun yalnız vətəndaşları hakimiyyətin özbaşınalığından deyil, eləcə də hakimiyyətin özünü vətəndaşlardan müdafi ə edir. Qeyd edək ki, demokratiyanın mahiyyəti və universal xarakteri onun prinsipl əri ilə təsdiqlənir. Demokratiya iki başlıca prinsipl ə-azadlıq və bərabərlik prinsipi ilə səciyyələnir. Demokratik dövl ətdə bütün vətəndaşlar siyasi həyatın iştirakçıları olmaq etibaril ə bərabər hüquqludur.Belə dövlətlərdə bərabərlik iki s əviyyədə-qanun qarşısında bərabərlik və siyasi hüquq bərabərliyi kimi s əciyyələnir. Demokratik dövlətdə bütün vətəndaşlar tutduğu v əzifəsindən asılı olmayaraq bərabər hüquqludur.Eyni zamanda belə quruluşa malik dövlətlərdə hər bir vətəndaş seçmək və seçilmək hüququna malikdir. Başqa sözlə desək, demokratiyanın əsasını şəxsiyyətin azadlıq hüququ, insanın şəxsiyyətinə hörmət təşkil edir. Ümumdünya insan haqqları Bəyannaməsinin müqəddiməsində deyilir: “b əşəriyyət dediyimiz bir ailənin bütün üzvlərinin l əyaqətinə, onların bərabər və ayrılmaz hüquqlarına hörmət etmək azadlığın, ədalətin və ümumi sülhün əsasını təşkil edir”. Demokratiya d ərisinin rəngindən, cinsindən, dilindən, dinindən, ictimai v əziyyətindən, mülki vəziyyətindən və silkindən asılı olmayaraq bütün v ətəndaşların bərabərliyini nəzərdə tutur. Lakin b ərabərlik sözünü geniş mənada başa düşmək lazımdır: bu, həm imkanların bərabərliyidir, həm qanun qarşısında bərabərlikdir, həm d ə nümayəndəlik bərabərliyidir. Yəni, demokratiya insanların dövl ətin idarəedilməsində iştirak etmək hüququ, öz fikrini ifadə 115 etm ək və eşidilə bilmək imkanıdır. Demokratiya vətəndaşların hakimiyy ətdə real şəkildə iştirak etməsi və ona nəzarət etmək imkanı əldə etməsi ilə başlanır. Beləliklə, demokratiya ona görə şəxsiyyəti cəlb edir ki, o, hər şeydən əvvəl, insanın özünü ifadə etm ək, özünü həyatda reallaşdırmaq arzusuna cavab verir, o, t əşəbbüs üçün, azad yaradıcılıq üçün bir stimuldur. Eyni zamanda c əmiyyətin tərəqqisinin hərəkətvericiqüvvəsi kimi demokratiyanın inkişafı ictimai nəzarətin sosial funksiyasını və ictimai tənqidi şərtləndirir.Müasir dövrdə siyasi demokratiyanın formalaşması şəraitinə münasibətdə iki başlıca elmi yanaşma mövcuddur. Struktur yanaşmanın (istiqamətin) tərəfdarları belə bir mövqed ən çıxış edirlər ki, demokratik qaydalar müəyyənedici makro amill ərin təsiri altında meydana gəlir.Eyni zamanda buraya iqtisadi v ə sosial strukturlar, cəmiyyətin hüquqi normaları, müvafiq ənənələr, adətlər və s. kimi amillər də aid edilir. Mülkiyy ət münasibətlərini siyasi qaydaların təşəkkülünün başlıca amili hesab edən marksistlərə görə, demokratiya cəmiyyətin müvafiq sosial- iqtisadi inkişafı ilə formalaşmalıdır.İkinci elmi yanaşma prosedur istiqamətdirki, onun tərəfdarları həmin ideyaya etiraz ets ələr də, onlara görə,demokratiyanın həyata keçrilməsi üçün ilkin şərtlərə etinasızlıq lazım deyildir. Bu yanaşmanın t ərəfdarlarına görə, demokratiyaya keçidin və onun qərarlaşmasının başlıca şərti idarə edən elitanın xarakterindən, onun siyasi dəyərləri v ə ideallarından, hökmranlıqda istifadə etdiyi ən əhəmiyyətli taktikadan v ə texnologiyadan ibarətdir.Demək olar ki, vətəndaşlar- ın yüksək rifah halından kənarda, müəyyən mənəvi ənənələrsiz, müvafiq siyasi-m ədəni zəmindən məhrum olan demokratiya qeyri- mümkündür. Müasir dövrd ə dünyada siyasi proseslər gedişatında faktiki olaraq heç kim t ərəfindən seçilməyən “dünya hökuməti” (dünyanın daha inkişaf etmiş ölkələrinin rəhbərlərindən ibarət) formalaşır, bu “hökumətin” fəaliyyətinə haqq qazandıran “suverenliyin m əhdudlaşdırılması” və ya “transmilli demokratiya” konsepsiyaları təzahür edir və reallaşır.Bu cür yanaşma da dünyada 116 birm ənalı başa düşülmür.Məsələn, Küveytə hücum edən İraqa qarşı Küveyt ə kömək edən Avropa dövlətlərinin hərəkətlərini demokratik ölk ələrin əksəriyyəti müdafiə etdisə, NATO-nun Kosovada etnik münaqişəni hərbi əməliyyatla həll etməsi bu dövlətlər tərəfindən et irazla qarşılandı.Dünyanın bir sıra milli dövlətləri demokratiyanın bu cür kosmopolit modelin ə oriyentasiyanı arzulamır, dövlətlərarası v ə transmilli qüvvələr mərkəzinin təsirinə tabe olmaq istəmirlər. İnsan haqqlarına riayət edilməsi sivil cəmiyyətin göst əricisidir.Hüquq qanunla tanınmış tələbdir.Bu, o deməkdir ki, onun h əyata keçirilməməsi ədalətsizliyin mövcudluğundan xəbər verir.Hüquq anlamının özü onu nəzərdə tutur ki, bütün qanuni t ələblər təmin edilməlidir.İnsan hüquqları və azadlıqları heyvanların, bitkilərin və s. hüquqlarından köklü surətdə fərqlənir. Hüquq v ə azadlıqlar müəyyən prinsiplərə söykənir.Dünya dövl ətlərində bu prinsiplər şəxsiyyətin hüquqi statusuna necə baxılmasını müəyyən edir, bütün hüquq sistemində onun mövqeyini əsaslandırır.Azadlıq hüququ fərdin davranış imkanlarını ifadə edir.Geniş mənada azadlıq insanın təbii vəziyyətidir.Dar mənada azadlıq konkret olaraq bu və ya digər hərəkəti etmək imkanının olub- olmaması ilə məhdudlaşır.Azadlıq hüququ vətəndaşlığından asılı olmayaraq, hər bir şəxsə məxsusdur və ayrılmaz hüquqdur.Q ədim tarixə malik azadlıq hüququ uzun müddətli mübariz ələr nəticəsində formalaşmışdır. 1995- ci il noyabr ayının 12-də milli özünüdərk kontekstində ümummilli liderimiz Heyd ər Əliyevin rəhbərliyi altında hazırlanmış, Azərbaycan vətəndaşlarının hüquq və azadlıqlarını, az ərbaycançılığı, xalqın milli ləyaqət hissini və milli mənini özündə əks etdirən müstəqil Azərbacanın ilk Konstitusiyasının ümumxalq s əsverməsi yolu ilə qəbul edilməsi Azərbaycan vətəndaşlarının hüquq v ə azadlıqlarının bariz göstəricisidir. 27 noyabr 1995-ci ild ən qüvvəyə minən, beş bölmədən, on iki f əsildən və 158 maddədən ibarət olan Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası hüquqi, dünyəvi və demokratik ideyalara 117 əsaslanır.Azərbaycan xalqı özünün çoxəsrlik dövlətçilik ənənələrini davam etdir ərək “Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyi haqqında” Konstitusiya Aktında əks olunan prinsipləri əsas götür ərək, bütün cəmiyyətin və hər kəsin firavanlığının təmin edilm əsini arzulayaraq, ədalətin, azadlığın və təhlükəsizliyin b ərqərar edilməsini istəyərək, keçmiş, indiki və gələcək nəsillər qarşısında öz məsuliyyətini anlayaraq, suveren hüququndan istifadə ed ərək, təntənəli surətdə aşağıda qeyd olunan niyyətlərini bəyan edir: Az ərbaycan dövlətinin müstəqilliyini, suverenliyini və ərazi bütövlüyünü qorumaq; Konstitusiya ç ərçivəsində demokratik quruluşa təminat verm ək; V ətəndaş cəmiyyətinin bərqərar edilməsinə nail olmaq; Xalqın iradəsinin ifadəsi kimi qanunların aliliyini təmin edən hüquqi, düny əvi dövlət qurmaq; Ədalətli, iqtisadi və sosial qaydalara uyğun olaraq hamının layiqli h əyat səviyyəsini təmin etmək,ümumbəşəri dəyərlərə sadiq olaraq bütün dünya xalqları ilə dostluq, sülh və əmin-amanlıq şəraitində yaşamaq və bu məqsədlə qarşılıqlı fəaliyyət göstərmək. Sadalanan bütün bu niyy ətlərhumanist,demokratik xarakter daşıyır. Yüklə 1,12 Mb. Dostları ilə paylaş:
|