19
şeylər statusu alan ayrı-ayrı parçaları və ya hissələri qeydə alır.
Ceymsin fikirlərinə görə, bizi özü ilə hesablaşmağa məcbur edən
reallıq duyğulardan (mənşəyi naməlum olan duyğulardan),
təcrübədə aşkar olunan duyğularla bu hamılıqla təsdiq olunmuş
köhnə həqiqətlər arasındakı münasibətlərdən təşkil olunur. Özündə
sosial təcrübə aləmini də birləşdirən kainatın natamam olması bu
aləmi sonsuz qədər yaxşılaşdırmaq imkanlarını açır. İndi o, hələ
kamil olmasa da, Ceymsin fikirlərinə görə, insanlar buna qadir
olduqlarına inanıb öz səylərini birləşdirsələr bu mümkün olacaqdır.
Ceyms
sosial-
siyasi baxışlarında liberal ideyaların müdafiə edir,
qəti şəkildə müharibələrə qarşı çıxır. Ceymsın davamçısı olan Con
Dyuinin də praqmatizmində təcrübə anlayışı çıxış nöqtəsini təşkil
edir. Dyui onu bir tərəfdən insanın təbiətə rəngarəng
münasibətlərini əhatə edən naturalist perspektivdə, digər tərəfdən
isə sosial təcrübə kimi mənəvi-siyasi aspektdə nəzərdən keçirir.
Dyuiyə görə, fəlsəfə qədim filosofların düşündükləri kimi aləmin
gözəlliyindən heyrətə gəlmədən yox, gərgin ictimai həyatın
stresslərindən meydana gəlir. Buna görə də onun fikirlərinə görə,
fəlsəfənin əsas məqsədi sosial təcrübəni məhz təhlil edib
təlmilləşdirməkdir. Con Dyui təcrübəni çox geniş şəkildə anlayaraq
onu insanın təbiətə münasibətlərini, bəzən hətta təbiətin özünü də
daxil etməklə insan həyatının fəallığı ilə eyniləşdirir. Onun
fikirlərinə görə, təcrübə hadisələr və simalar aləmi, təcrübədə
qavranılan aləm, habelə insanın fəaliyyəti və taleyi, magiya və
mistika, bir sözlə, yaşanılan hər şeydir. Təcrübənin bu şür
anlanması onun hansı metafizik əsaslarını axtamaq zərurətini istisna
edir. Müasir filosoflar da Dyuinin xidmətlərini elə məhz
fundamentalizmin əsaslarını sarsıtmasında görürlər. Başqa sözlə,
əvvəlki fəlsəfə bütün, o cümlədən mənəvi hadisələrin hansısa
davamlı əsaslarının olmasını düşünürdü. Əksər müasir filosofların
fikirlərinə görə, belə əsaslar, və ya "ilkin başlanğıclar" mövcud
deyildirlər. Dyuinin özü materializmlə idealizmin bir-birinə əksini
Qədim Yunanıstanda əməyin fiziki əməklə əqli əməyə bölgüsündən
20
çıxarır. Dyui hesab edir ki, bu gün materializmlə idealizmi qarşı-
qarşıya qoymağa əsas yoxdur. Təcrübəyə uyğun və qeyri-uyğun
"mahiyyətlərə" bölgü tanış deyil, yəni təcrübədə fasiləsiz prinsipi
təsir göstərməkdədir. Hər bir bölgü nisbi əhəmiyyətə malikdir, buna
görə bu və ya digər ideyaların "materializm" və ya "idealizm"
halında dondurulmasını doğru hesab etmək olmaz. Beləliklə, Çarlz
Pirsin və UilyamCeymsın erkən praqmatizmi daha çox inam və
etiqadlarla bağlı olan fərdi problemlərin həllinə yönəlmişdisə, Con
Dyui isə əsas diqqətini Amerikanın XX əsrdəki sürətli inkişafı
zamanı meydana çıxan daha ümumi sosial məsələlərin həlli
üzərində cəmləşdirmişdi.
Dostları ilə paylaş: