Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan respublikasi föVQƏladə hallar naziRLİYİNİn akademiyasi
Yüklə 1,12 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
4 I BÖLMƏ POLITOLOGIYA SIYAS ƏT HAQQINDA ELMDIR 1. Siyasi elmin meydana g əlməsi və inkişafı Siyasi fikrin inkişaf tarixi qədim dövrdən başlayır.İlk siyasi t əlimlər Şərqdə formalaşmışdır. Qədim Misirdə, Babilistanda dini- mifoloji t əsəvvürlər insanların siyasi fikirlərinə öz təsirini göst ərmişdir. Qədim Çində və Hindistanda siyasi ideyalar quldarlıq quruluşunun müdafiəsinə əsaslanır. Hindistanda e.ə.II-I minil- likl ərdə siyasi ideyalar, vedlər, brahmanizm, buddizm, Upanişadlar v ə Manu qanunlarında öz əksini tapmışdır. Qədim Çində siyasi t əlimlər daosizm və konfutsizmdə ifadə olunmuşdur. Konfutsi öz baxışlarında dövlətin idarəolunmasını iyerarxik qaydada, zorakılıq olmadan h əyata keçirilməsini təbliğ edirdi. Qədim Yunanıstanda və Romada siyasi fikrin inkişafında “Yeddi böyük müdrik” Solon, Biant, Fales, Periandr , Kleobul, Pittak, Hilon xüsusi rol oynamışlar. Q ədim Yunanıstanda siyasi fikir Sokratla davam etdirilmişdir. Eyni zamanda aristokratiya t ərəfdarı olan Sokrat demokratiyaya mənfi münasib ət bəsləmişdir. Qədim yunan siyasi fikrinin inkişafında Platonun xidm əti xüsusilə qeyd olunmalıdır. O, “Dövlət”, “Qanun- lar” v ə s. əsərlərində siyasət, dövlət və hakimiyyət haqqında dəyərli fikirl ər irəli sürmüşdür. Platon aristokratik respublika quruluşu kimi dövl ət modelinə üstünlük verərək demokratiya, oliqarxiya, timokratiya v ə tiraniya dövlət quruluşlarını tənqid etmişdir. Platonla b ərabər qədim yunan siyasi fikrinin inkişafında Aristoteldə xüsusi rol oynamışdır. Onun “Politika”, “Etika”, “Afina siyasəti”, “Poetika” v ə s. əsərlərində insanın fəaliyyət və inkişaf imkanlarının m əhdudlaşdırmayan dövlət quruluşundan politiya, monarxiya və aristokratiyanı düzgün, tiraniya, oliqarxiya və demokratiyanı isə düzgün olmayan dövl ət quruluşu kimi qeyd olunmuşdur.Eyni zamanda q ədim Yunanıstanda Aristotel “monarxiya”,“oliqarxiya”, “aristokratiya”,“demokratiya” kimi anla yışları işlətməklə siyasi re- 5 jiml əri müəyyənləşdirmişdir.O vaxtdan başlayaraq siyasət bütün cə- miyy ətlərin real həyatının vacib atributuna çevrilir.Qədim Romada siyasi fikrin inki şafında Mark Tuli Siseronun xidməti danılmazdır. Onun siyasi gö rüşləri “Respublika”, “Dövlət haqqında” və“Qanun- lar haq qında” traktatlarında öz əksini tapmışdı. Siyasi baxışlarında qanunlara v ə qanunçuluğa böyük yer verən Siserondan sonra Roma- da siyasi fikrin inki şafında Stoiklər fəlsəfi-siyasi cərəyanı mühim rol oyna mışdır. Stoiklər fəlsəfi-siyasi cərəyanın nümayəndəsi olan Zenona gör ə dövləti müdrik filosoflar idarə etməlidir. Bu cərəyanın dig ər nümayəndəsi olan Senekaya görə yaranan dövlətlər təsadüfün n əticəsidir və ayrı-ayrı insanlar tərəfindən yaradılır. Stoiklərin so- nuncu nümay əndəsi olan imperator Mark Avqustin Avreli isə haki- miyy ətin iki növdən-kilsə hakimiyyəti və dünyəvi hakimiyyətdən ibar ət olduğunu ifadə etmiş, hər şeydən əvvəl Allahdan gələn kilsə hakimiyy ətini ali hakimiyyət kimi qəbul etmişdir. İctimai inkişafın müasir m ərhələsi siyasətin rolunun artması ilə səciyyələnir.Bu gün siyas ət cəmiyyət həyatının bütün sferalarını əhatə edir.Siyasət icti- mai h əyatın elə sahəsi hesab olunur ki, ən mühüm ictimai problem- l ər burada mənalandırılır, onların mexanizmi və həlli yolları ilk növb ədə siyasət sferalarında işlənib hazırlanır.Politologiya öz vasitə v ə metodları ilə siyasətin və hakimiyyətinsirlərinə nüfuz etməyə, si- yasi elita nın, liderlərin, partiyaların və kütlələrin siyasi fəaliyyətinin əsil mahiyyətini açıqlamağa imkan yaradır.Müasir politologiyanın çox əhəmiyyətli aspekti siyasi fəaliyyətin səbəblərini və məqsədləri- ni üz ə çıxarmaqdan ibarətdir.Siyasət haqqında elm olan politologi- ya nın ən köklü problemləri məhz siyasət, siyasi hakimiyyət və döv- l ətdir.Məhz bu üç problem haqqında dərin və əhatəli biliklərə yiyə- l ənmədən siyasi elmin digər məsələləri, anlayışları və kateqoriyaları sistemi bar ədə düzgün təsəvvürə malik olmaq çətindir. Müasir dövrd ə müxtəlif ölkələrdəpolitologiya və ya siyasi elm adlanan bilik sah əsi siyasəti, hakimiyyətlə fərdlərin və cəmiyyətin qarşılıqlı əlaqəsini öyrənir.Siyasət insanların həyatı ilə sıx bağlıdır.O, cəmiyyətin üzvlərinin həyat fəaliyyətinin bütün 6 t ərəflərinə spesifik təsir göstərir.Siyasət insanın təbiəti ilə şərtlənir.Qeyd edək ki, siyasi elm olan politologiyanın təşəkkülü və inkişafı mürəkkəb və çoxaspektli problemdir.Bir termin olaraq politologiya sözü yunanca politika sözünd ən götürülmüş, mənası dövl ət işi və ya ictimai iş, loqos-bilik, təlim deməkdir.Bu elm siyas ət, siyasi həyat haqqında bilikləri ifadə edir.Qeyd olunduğu kimi p olitologiyanın yaranma tarixi çox qədimdir.Politologiya elminin müst əqil olaraq formalaşması, onunsosial və humanitar elml ərin ümumi sistemindən ayrılması prosesi XIX əsrin sonu -XX əsrin əvvəllərində bir neçə onilliklər davam etmişdir.Onun hansı öl- k ədə hansı konkret zamanda yarandığını iddia etmək şərti xarakter da şıyır.Bütövlükdə bu elmin vətəni ABŞ hesab edilir.Onun ABŞ-da t əşəkkülü 1880-cı ilə təsadüf edir.Həmin dövrdə Kolumbiya Uni- versitetinin ( əvvəllər Kolumbiya kolleci) idarə heyəti tanınmış alim Berdcessin t əşəbbüsü ilə politoloji siyasi elm məktəbinin yaradılma- sı barədə qərar qəbul etdi.O, zamandan etibarən Kolumbiya Univer- site- tinin t əşəbbüsü ilə Con Hopkins Universitetinin və ABŞ-ın di- g ər böyük ali məktəblərinin alimləri bu istiqamətdə ciddi fəaliyyət göst ərdilər.Siyasi elm kafedrası ilk dəfə 1857-ci ildə ABŞ-da Ko- lumbiya kollecinin baza sında yaradılmışdı.XX əsrin əvvəllərinədək “yeni” elm kimi ba şa düşülən politologiya eyni məna kəsb edən üç müxt əlif terminlərlə adlandırıldı.XX əsrin ikinci yarısından etibarən Rusiyada politologiya termini dig ər iki termini-yəni “siyasi elmi” və “siyas ət haqqında elmi” sıxışdırıb aradan qaldırdı və indiyə qədər siyas ət haqqında elm həmin ölkədə politologiya adlanır. Azərbay- canda is ə keçmiş postsovet ölkəsi olduğuna görə Rusiyadakı kimi ali t əhsil müəssələrində politologiya adı ilə tədris edilir.Bu elmin yeni inki şaf mərhələsi XX əsrin 40-cı illərinin ikinci yarısından eti- bar ən başlanır. Politologiyanın inkişafında 1948-ci ildə Parisdə YUNESKO- nun t əşəbbüsü ilə təşkil olunan beynəlxalq kollokvium mühüm rol oynadı.1949-cu ildə YUNESKO çərçivəsində bu günə qədər f əaliyyət göstərən Beynəlxalq siyasi elm assosasiyası 7 yaradıldı.Onun vəzifəsi bütün dünyada politololoji tədqiqatları əlaqələndirməkdən ibarətdir.Hazırda bu elm dünyanın industrial c əhətdən inkişaf etmiş ölkələrində ictimai elmlər arasında mühüm yer tutur.Az ərbaycanın ali məktəblərində politologiya 1991-ci ildən sosial elml ərə aid fənn kimi tədris olunur.Politologiya cəmiyyətin siyasi sferası haqqında nizama salınmış, kompleks biliklərin əldə edilm əsinə istiqamətlənir, onun qanunlarını dərk etməyə yönəlir.O, t əbii olaraq siyasət haqqında elm kimi çıxış edir.Bu mənada politologiya h əyat fəaliyyətinin müəyyən sferası haqqında nəzəri t əsəvvürlər kompleksini araşdıran inteqral elmə aid edilə bilər. Yüklə 1,12 Mb. Dostları ilə paylaş:
|