Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan texniKİ universiteti NƏZDİNDƏ baki döVLƏt rabiTƏ VƏ NƏQLİyyat kolleci

Tormoz sisteminin diaqnostikası

Tormoz sistemi hərəkətin təhlükəsizliyini təmin edən avtomobilin əsas elementlərindən biridir. YNH-nin böyük bir qismi tormoz sistemində nasazlıqların olması səbəbindən baş verir. Statistik məlumatlara əsasən YNH-nin təxminən 40-45%-i avtomobilin tormoz sisteminin saz olmaması səbəbindən baş verir. Bu nöqteyi-nəzərdən avtomobilin tormoz sistemindəki nasazlıqların diaqnostika vasitəsilə vaxtında aşkara çıxarılıb aradan qaldırılması texniki qulluğun texnoloji prosesinin mühüm işlərindən biri hesab edilir.

Diaqnostika zamanı tormoz sisteminin həm bütövlükdə texniki vəziyyətini qiymətləndirən ümumi parametrlər, həm də onun ayrı-ayrı elementlərinin cari momentdəki hallarını xarakterizə edən xüsusi parametrlər təyin edilə bilər.

Tormoz sisteminin ümumi diaqnostik parametrləri (tormozlama yolu, təcili, təkərlərdəki tormozlama qüvvələri) ümumi, ayrı-ayrı elementlərin diaqnostik parametrləri isə (tormoz pedalının gedişi, pedala təsir edən qüvvə, tormoz mexanizminin təsir müddəti, barabanlarla qəliblər arasındakı araboşluq və s.) xüsusi diaqnostikada müəyyən edilir. Bunu üçün səyyar (avtomobilin hərəkət vaxtı) və stasionar (laboratoriya şəraitində xüsusi stendlərdə) diaqnostika növlərindən istifadə edilir.

Səyyar diaqnostikanın istifadə edilməsinin məqsədi tormoz sistemində tormozlama keyfiyyətinin ümumi şəkildə aydınlaşdırmaqdır. Bunu tormozlama yoluna və təkərlərdə tormozlamanın eyni vaxtda tutma xüsusiyyətinə görə müəyyən edirlər. Bundan başqa deselerometr cihazının köməyi ilə yavaşıma təcilini də ölçmək mümkündür.Bu ümumi parametrləri təyin edilməsi üçün avtomobilə hərəkəti olmayan horizontal , düz və quru yol örtüyü seçilməlidir.Nəticədə avtomobilin tormozlama yolu , yəni ilişmə muftasının ayrılmış vəziyyətində tormozlama vaxtı ərzində gedilən yol aşağıdakı ifadədən hesablanır:

(1)

Burada - istismar şəraitini nəzərə alan əmsal olub minik avtomobilləri üçün 1,44, yük avtomobilləri üçün 2,0-2,44 qəbul edilir.

- avtomobilin tormozlama anındakı hərəkət sürəti, km/saat; g-sərbəst düşmə təcili; -şinlə yol arasındakı ilişmə əmsalı.

Tormozlama yolu minik avtomobilləri üçün (sürət 30km/saat olduqda) 7,2m, yük avtomobilləri və avtobuslar üçün isə 9,5...11m arasında dəyişir (yük götürmə qabiliyyətindən asılı olaraq). Müasir avtomobillərdə daha mükəmməl tormoz sistemləri tətbiq olunduğundan bu məsafələr əhəmiyyətli dərəcədə azalmışdır.

Yavaşıma təcilinə görə tormoz sistemini diaqnostika etmək üçün düz və horizontal yolda avtomobilə 10...20 km/saat sürətə qədər sürətlənmə verdikdən sonra sərt tormozlama əməliyyatı aparılır. Bunun üçün sürücü ayağı ilə bircə dəfə tormozlama pedalına sərt təsir göstərir (ilişmə muftasının ayrılmış vəziyyətində). Deselerometr vasitəsilə maksimum yavaşıma təcili ölçülür.

Deselerometrin işləmə prinsipi cihazın hərəkət edən inersiya kütləsinin onun gövdəsinə nəzərən yerdəyişməsinə əsaslanır. Cihazın gövdəsi avtomobilə hərəkətsiz bağlanır. Yerdəyişmə, tormozlama zamanı yaranan və yavaşıma təcilinin qiymətinə mütənasib olan inersiya qüvvələrinin təsiri nəticəsində baş verir. Deselerometrin inersiya kütləsi kimi hərəkət edən yükdən, təcil vericilərindən və ya mayedən, rəqqasdan, yavaşıma təcilini ölçən alət kimi isə əqrəb qurğusundan, şkaladan, siqnal verən lampadan, özü yazan qurğudan və s-dən istifadə edilir.

Deselerometrdə göstəricilərin düzgün olması üçün o, demfer qurğusu ilə (mayeli), ölçmələrin əlverişli olması üçün isə maksimum yavaşıma təcilini qeyd edən mexanizmlə təchiz olunur.

Maksimum yavaşıma təcilini aşağıdakı riyazi ifadə ilə təyin etmək olar:

(2)

Tormozlama yolunun (1) ifadəsindəki qiymətini (2) tənliyindı yazaq. Onda alarıq:

(3)

Axırıncı riyazi formuladan görünür ki, tormoz sistemində maksimum yavaşıma təcili avtomibilin hərəkət sürətindən asılı deyil. Buna görə də yavaşıma təcilini təyin etdikdə tormozlamadan qabaq avtomobilin hərəkət sürətini sabit saxlamaq vacib deyil. Yavaşıma təcilinin qiyməti əsasən tormoz pedalına edilən təsir qüvvəsindən asılıdır.

Maksimum yavaşıma təcili minik avtomobilləri üçün 5,8 m/san²-dan az olmamalıdır. Yük avtomobilləri üçün isə yük götürmə qabiliyyətindən asılı olaraq 5,0...4,2 m/san² arasında dəyişir. Əl tormozu üçün isə bu rəqəm 1,5...2,5 m/san².

Avtomobilin tormoz sisteminin daha dəqiq diaqnostikasını aparmaq üçün stasionar diaqnostika növündən istifadə edilir. Stasionar diaqnostikada tormoz sisteminin diaqnostik parametrlərini ölçmək və ya təyin etmək üçün inersiyalı və güc diaqnostik stendlərindən istifadə olunur.

İnersiyalı stendlərdə tormoz sisteminin diaqnostikasının mahiyyəti tormozlama zamanı təkərlərlə barabanların dayaq səthi arasında yaranan inersiya qüvvələrinin ölçülməsindən ibarətdir. ANM-də elektrik mühərrikli barabanlı inersiyalı stendlərdən istifadə edilir. Bu stendlər etibarlı və böyük ömür ömür uzunluğuna malikdirlər. Bu stendlərdə tormoz sisteminin diaqnostika edilməsinin texnoloji prosesi aşağıdakı kimidir.

Avtomobilin stendin üzərində hərəkətsiz saxlanılır. Təkərlər fırlanma hərəkətini elektrik mühərriki ilə işə salınan stendin qaçış barabanlarından alır (elektrik mühərriki olmadıqda təkərlər avtomobil mühərrikindən hərəkətə gətirilir). Təkərlərdəki çevrəvi sürət 50-70km/saata qaldırıldıqdan sonra elektromaqnit muftaları arasındakı rabitə kəsilərək sərt tormozlama əməliyyatı aparılır. Tormoz pedalına göstərilən təsir qüvvəsini və onun artma tempini müəyyən etmək üçün “mexaniki ayaqdan” istifadə edilir ki, bu da göstəricisi olan mexanizmdir, özü də pedalın üzərinə qoyulur.

Tormoz pedalına edilən təsirin nəticəsində təkərlərlə barabanların kontakt səthlərində tormoz qüvvələrinə əks təsir göstərən inersiya qüvvəlri yaranır. Bir müddətdən sonra stendin barabanlarının və avtomobilin təkərlərinin fırlanma hərəkəti kəsilir. Avtomobilin hər bir təkərinin keçdiyi yol, yaxud barabanların bucaq təcili onların tormozlama yoluna və qüvvələrinə ekvivalent olacaqdır. Alınan nəticələrin daha dəqiq olması üçün stenddə avtomobili tormozlama şəraiti imkan daxilində real istismar şəraitinə müvafiq olmalıdır.

İnersiyalı barabanlı stendlər vasitəsilə avtomobilin tormoz sisteminin texniki vəziyyəti öyrənildikdə tormozlama yolu aşağıdakı tənliklə hesablanır:

(4)

Burada: J_n, J_b və J_t – uyğun olaraq nazim çarxın, barabanların və avtomobilin bir oxundakı təkərlərin inersiya momentləridir, Nm/san²;

i_r və i_b –uyğun olaraq reduktorun və barabanların ötürmə ədədləridir;

P_t –avtomobilin bir oxunun təkərlərindəki tormozlama qüvvəsidir, N;

r_t – təkərin radiusu, m.

Tormozlama prosesini müntəzəm (bərabər) yavaşıyan proses kimi qəbul etsək, tormozlama vaxtını yol, zaman və sürət arasındakı əlaqədən təyin etmək olar.

Platformalı inersiya stendlərindən əsasən tormozların ekspress-diaqnostika edilməsi üçün istifadə edilir. Platformalı stend səthləri nahamarlaşdırılmış, vericiləri olan dörd ədəd hərəkət edən platformadan və ölçmə qurğusundan ibarətdir.

Avtomobil diaqnostika olunmaq üçün 6...12 km/saat sürətlə platformaların üzərinə çıxır və sərt tormozlama təsirindən dayandırılır. Bu vaxt avtomobildə şinlərlə platformaların səthləri arasında uyğun olaraq yarana inersiya və sürtünmə qüvvələrinin təsirindən platformaların yerdəyişməsi baş verir. Hər bir platformanın yerdəyişmə qiyməti (tormozlama qüvvəsinə uyğun olaraq) xüsusi vericilərlə (mayeli, mexaniki tipli) qəbul edilir və ötürücü cihazlarla qeyd olunur.

Platformalı stendlərin nöqsan cəhətləri aşağıdakılardır:

a) stendin yerləşdirilməsi və avtomobilin sürətləndirilməsi üçün böyük sahə tələb edir;

b) müxtəlif yol şəraiti üçün xarakter olan ilişmə əmsalının sabit olmaması;

c) alınan göstəricilər çox da dəqiq deyil.

Qaçış barabanları olan inersiyalı diaqnostika stendləri avtomobilin tormoz sisteminin ümumi və elementləri üzrə diaqnostikadan keçirilməsi üçün istifadə edilir.

Tormoz sisteminin diaqnostikası aparılan stendlər vasitəsilə tormoz sisteminin kompleks diaqnostikadan keçirilir. Alınan nəticələr texniki sənədlərdə göstərilmiş normalarından kənara çıxdıqda müxtəlif nasazlıqları aşkar etmək üçün elementlər üzrə diaqnostika aparılır. Məsələn, rezervuarda tormoz mayesinin səviyyəsinin aşağı düşməsinə göstərilən müqavimətin xarakterinə , mayenin səviyyəsinin aşağı düşməsinə , tormoz pedalına edilən təsir qüvvəsinə göstərilən müqavimətin xarakterinə , mayenin axma izinə və s. əlamətlərə görə birləşmələrdə kipliklərin pozulmasını müəyyən edirlər.