Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan universiteti

---

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ  AZƏRBAYCAN 

UNİVERSİTETİ 

 

 

 

 

 

 

Sərbəst iş 

 

 

 

Kafedra: “İctimai elmlər”  

Fakültə: Humanitar Fənnlər 

İxtisas: Sosial İş 

Fənn: Azərbaycan tarixi 

Kurs: 1 

Qrup: 212807A 

Mövzu: “Salarilər dövləti. Fətəli xan Əfşar” 

Müəllim: Aybəniz Quliyeva 

Tələbə: Aynur Bəxtiyarova 

                                                     

                                                         

Bakı-2021 

---

Urmiya xanlığının banisi-Fətəli xan Əfşar

 

 

Nadir şahın ölümündən sonra onun yanındakı Urmiya döyüşçülərinə başçılıq edən 

Fətəli  xan  Əfşar  Ərəşli  müstəqil  Urmiya  xanlığının  əsasını  qoydu.  Nadir  şahın 

Bağdada  yürüşündə  fərqlənmiş  Fətəli  xan  ordunun  çərxəçibaşı  təyin  olunmuşdu. 

Fətəli xan Əfşar vilayətdə hakimiyyətini gücləndirdi. O, gələcək hücumlardan özünü 

qorumaq  və  yeni  torpaqlar  əldə  etmək  üçün  Urmiya  qalasını  möhkəmləndirdi  və 

güclü qoşun toplamaq işinə başladı.

 

Urmiyadan Xoya üç günlük, Culfaya on günlük, İrəvana altı günlük karvan yolları 

vardı.  Urmiya  şəhərində  uzun  və  kərpic  günbəzli  bazar  və  bazar  içində  bir  çox 

cərgələr var idi. Xaricdən gətirilən məhsullar bu bazarda və cərgələrdə satılırdı.

 

XVIII yüzilin II yarısında Urmiya xanlığı inzibati cəhətdən 14  mahala bölünürdü: 

Mərgəvər,  Tərgəvər,  Bərədost,  Sumay,  Ənzəl,  Dəşt,  Uşnu,  Sulduz,  Dəl,  Nazlı, 

Bəkkşilu, Urmiya, Rozə. Hər mahal yerli bəylər və onların nümayəndələri tərəfindən 

idarə edilirdi.

 

Məlumdur ki, Nadir şahın ölümündən sonra Fətəli xan Əfşar vətənə qayıdaraq, hələ 

I  Şah  Abbasın  hakimiyyəti  dövründə  Əfşar  tayfa  başçılarının  tiyuluna  verilən 

Urmiya vilayətini müstəqil olaraq idarə etməyə başlamışdı.

 

Fətəli  xan  Əfşar  Məhəmmədhəsən  xan  Qacarın,  Kərim  xan  Zəndin  və  İran  və 

Azərbaycanda  hakimiyyət  uğrunda  mübarizə  edən  başqalarının  hücumuna  qarşı 

müqavimət göstərmək məqsədi ilə Urmiya əhalisini sürətlə silahlandırır və xanlığın 

müdafiəsi  üçün  lazimi  tədbirlər  görür.  O,  on  beş  minlik  əfqan  ordusu  ilə  Qəzvin 

yaxınlığında  düşərgə  salmış  olan  Azad  xana  müraciət  edərək,  ona  birləşməyi  və 

Urmiya xanlığına gəlməsini təklif etdi.

 

Fətəli  xan  Azad  xanla  birləşdikdən  sonra  öz  torpaqlarını  genişləndirmək  və 

Azərbaycan  torpaqlarını  öz  hakimiyyəti  altında  birləşdirmək  niyyətinə  düşür.  O, 

ayrı-ayrı feodalların və mahal bəylərinin hüquqlarını məhdudlaşdırmaq yolu ilə öz 

dövlətini daha da qüvvətləndirirdi.

 

Fətəli  xan  Xoy  xanı  Şahbaz  Dünbüli  ilə  diplomatik  danışıqlar  apararaq  Xoy 

xanlığının Urmiya xanlığı ilə birləşdirməsinə nail ola bildi. Şahbaz xan Dünbülü öz 

ailə və xəzinəsini möhkəmləndirilmiş Urmiya qalasına köçürdərək həmin ittifaqa öz 

sadiqliyini  bildirdi.  Hər  iki  xanlığın  silahlı  dəstələri  birləşərək  güclü  bir  qüvvəyə 

çevirildi.

 

Azad  xan  sərdarlıq  titulu alaraq  birləşmiş  qüvvələrin  baş  komandanı  təyin  edildi. 

Bundan sonra Qaracadağlı Kazım xan, Musa xan Əfşar və tabe olmaq istəməyən bir 

sıra  başqa  xanlarla  qanlı  müharibələr  aparıldı.  Bütün  bu  müharibələr  Urmiya 

xanlığının xeyrinə və onun qələbəsi ilə qurtardı. 1748-ci ildə Marağa, bir az sonra 

---

isə Təbriz şəhəri Urmiya xanlığına tabe edildi. Fətəli xan öz paytaxtını Urmiyadan 

Təbrizə köçürtdi. Bu zaman Urmiya xanlığının ixtiyarında on beş min əfqan, on beş 

mindən artıq əfşar, Dünbülü ellərindən kürd və başqa tayfalarından ibarət döyüşçü 

dəstələri var idi.

 

Təbrizlə  Urmiya  xanlığının  Fətəli  xan  Əfşarın  hakimiyyəti  altında  birləşdirilməsi, 

Azad xanın öz qoşunları ilə həmin dövlətə qulluq göstərməsi Fətəli xanın daha artıq 

qüdrət və nüfuz qazanmasına səbəb oldu. O, qonşu xanlıqları özündən asılı vəziyyətə 

salmağa  və  torpaqlarını  daha  da  genişləndirməyə  çalışırdı.  Fətəli  xan  Qaradağ  və 

Sərab xanlıqlarına qoşun yeridərək özündən asılı vəziyyətə saldı.

 

Həmin dövrdən etibarən Fətəli xan Azərbaycan və İran torpaqlarına (Səfəvi dövləti 

sərhədləri  daxilindəki  ərazinin)  hökmranlıq  uğrunda  mübarizə  aparan  Kərim  xan 

Zənd və Məhəmmədhəsən xan Qacarla rəqabət aparmağa başladı.

 

Fətəli xan öz məqsədlərini həyata keçirmək üçün Qarabağa, Gürcüstana və İrəvana 

elçilər  göndərərək  birləşmək  və  ittifaq  bağlamağı  onlara  təklif  etdi.  Lakin  onun 

təklifinə  bu  xanlıqların  hakimləri  rədd  cavabı  verdilər.  Bununla  əlaqədar  olaraq, 

1751-ci ildə Azad xan böyük ordu ilə İrəvana hərəkət edir.

 

Qeyd etmək lazımdır ki, Fətəli xanın İrəvana hücumunun səbəblərindən biri də qisas 

almaq  məqsədi daşıyırdı. Hələ 1748-ci  ilin əvvəllərində irəvanlı Mir Mehdi xanın 

Urmiyaya qarşı hərbi səfəri olmuşdu. Bu hücum zamanı Fətəli xan  məğlub olaraq 

Mir Mehdi xana müəyyən güzəştlər getməyə məcbur olmuşdu.

 

Azad  xanın  ordusu  İrəvan  xanlığına  hücum  edərək  onun  paytaxtını  təhlükə  altına 

aldı.  Ağır  vəziyyətə  düşən  İrəvan  xanı  gürcü  çarı  Teymurazdan  kömək  istədi.  Bu 

çağırışa cavab olaraq çar Teymuraz başda oğlu II İrakli olmaqla yaxşı silahlandırmış 

qoşununu İrəvan xanının köməyinə göndərdi, Azad xanı geri qayıtmağa məcbur etdi 

və çoxlu qənimət əldə etməyə nail oldu.

 

Bundan sonra Fətəli xan bütün ehtiyat qüvvələrini Azad xanın köməyinə göndərərək 

ona dərhal hücuma keçməyi əmr etdi. Azad xan Gürcüstana hücüm etdi. Baş verən 

döyüşdə  hər  iki  tərəfdən  çoxlu  adamlar  həlak  oldu  və  nəhayət  gürcülər  ağır 

məğlubiyyətə  uğrayaraq  qaçmağa  məcbur  oldular.  II  İrakli  Fətəli  xanla  sazişə 

girməyə məcbur oldu.

 

Bu ittifaqı möhkəmləndirmək üçün İrakli öz bacısını Azad xana ərə verdi. Azad xan 

eyni zamanda nüfuzlu gürcü knyazlarından olan Zal və Aslan bəyin iki yüz gürcü 

əsgərini Urmiya qoşununun tərkibinə daxil edərək Urmiyaya qayıtdı.

 

Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  Azad  xan  on  beş  minlik  qoşunun  olmasından  istifadə 

edərək, çox vaxtı Fətəli xanla hesablaşmır və istədiyini edirdi. Bu da onunla Fətəli 

xan  arasında  ixtilafın  əmələ  gəlməsinə  səbəb  olmuşdur.  Gürcu  çarı  ilə  qohum 

olduqdan  sonra  Azad  xan  Azərbaycanda  və  İranda  hökmranlıq  uğrunda  müstəqil 

---

fəaliyyət  göstərməyə  başlayır,  lakin  1758-ci  ildə  Fətəli  xan  Əfşarla  müharibədə 

məğlub olaraq Bağdada qaçır.

 

Fətəli  xan  1752-ci  ildən  1759-cu  ilədək  Kərim  xan  Zənd,  Məhəmmədhəsən  xan 

Qacar  və  Azad  xan  Əfşara  qarşı  mübarizə  apardığına  görə  müvəqqəti  olaraq 

Azərbaycanın başqa xanlıqlarını özünə tabe etməyə səy göstərməmişdir. O, bu vaxt 

həmçinin xanlığın daxili işlərini nizama salır, öz qoşununun sıralarını tamamlayırdı.

 

Diplomatik yollarla Qarabağ xanlığını tabe etməyə nail olmayan Fətəli xan 1759-cu 

ildə böyük ordu ilə Gəncə və Qarabağa hücum etdi.

 

Yeri  gəlmişkən  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  tarixi  sənədlərdə  və  mövcud  olan 

ədəbiyyatda  Fətəli  xan  Əfşarın  Qarabağa  hücumu,  onun  tarixi  haqqında  məlumat 

çox  səthi  və  yanlışdır.  İlk  dəfə  olaraq  Fətəli  xanın  Qarabağa  hücumu  haqqında 

açıqlamaları və onun dəqiq tarixini tədqiqatçı Dəlili vermişdir. Onun yazdığına görə 

Fətəli xan Qarabağ xanlığının ayrı-ayrı mahallarını tutaraq xanlığın paytaxtı Şuşanı 

mühasirəyə aldı. Fətəli xan Şuşa qalasına yaxınlaşarkən Pənahəli xandan narazı olan 

Talış, Çiləbörd  məlikləri  və Qarabağ  mahallarının başqa bir sıra bəyləri öz silahlı 

dəstələri ilə ona qoşuldular.

 

Şəhər əhalisinin qəhrəmancasına müqavimət göstərməsinə baxmayaraq, Fətəli xanın 

qoşunları gündən-günə qalaya doğru irəliləyirdilər. Nəticədə Pənahəli xan zahiri olsa 

da sazişə gəlməyə məcbur oldu və dövrün qaydasına uyğun tabeçilik əlaməti olaraq 

oğlu  İbrahimxəlil  ağanı  çoxlu  qulluqçu  və  hədiyyələrlə  Fətəli  xanın  yanına  girov 

göndərdi.

 

Qarabağda  qazanılmış  uğurdan  sonra  Qutqaşenli  Hüseyn  ağa  və  Ərəşli  Kəlbəli 

Sultan Fətəli xanın yanına gələrək tabe olduqlarını bildirdilər. Onlar Fətəli xandan 

xanlıq titulu alaraq öz mahallarının hakimləri təyin edildilər. Eyni zamanda Urmiya 

xanlığına tabe olmaq  istəməyən  və Şəki  xanlığına  meyl edən ərəşli Əli  xan  Fətəli 

xanın  əmri  ilə  öldürüldü  və  beləliklə  Qutqaşen  və  Ərəş  mahalları  da  Urmiya 

xanlığına tabe edildi.

 

Fətəli  xan  Əfşarın  qonşu  xanlıqları  özünə  tabe  etməsi,  öz  ərazilərini 

genişləndirilməsi məqsədini güdsə də, Azərbaycan torpaqlarının müəyyən hissəsinin 

birləşdirilməsinə  səbəb  olurdu  ki,  bunun  da  mütərəqqi  əhəmiyyəti  var  idi.  Eyni 

zamanda bu dövrdə Azərbaycanın müxtəlif xanlıqlarında olduğu kimi Urmiyada da 

müxtəlif  ictimai  qüvvələr  (kəndlilər,  sənətkarlar,  tacirlər,  xırda  feodallar  və 

tiyuldarlar) – Azərbaycan torpaqlarının birləşdirilməsi siyasətini yeridir və bu işdə 

Urmiya xanlarına yardım edirdilər.

 

Bütün bunlara baxmayaraq mütərəqqi qüvvələrin fəaliyyəti Azərbaycandakı feodal 

dağınıqlığını  aradan  qaldırmaq  üçün  kifayət  deyildi,  çünki  böyük  və  nüfuzlu 

feodallar, nüfuzlu bəylər və ali ruhanilərin buna əks olan fəaliyyəti, iqtisadi əsasın 

---

olmaması,  natural  təsərrüfat  və  hər  şeydən  əvvəl  beynəlxalq  şərait  Azərbaycan 

torpaqlarının vahid bir dövlət tərkibində birləşməsinə imkan verməzdi.

 

1760-ci  ilin  axırlarında  Kərim  xan  Zənd  Azərbaycana  hücum  edir.  Ancaq  Fətəli 

xanın ordusu  Kərim  xanın ordusunu elə  ilk döyüşdə  məğlubiyyətə uğratdı.  Kərim 

xan özü İsfahana qaçdı, ailəsi və xəzinəsinin yerləşdiyi Piri qalası Urmiya qoşunları 

tərəfindən  mühasirəyə alındı. Bir qədər  mühasirədən sonra qala təslim oldu. Zənd 

döyüşçülərinin  bir  çoxu  öldürüldü,  Fətəli  xan  Kərim  xanın  xəzinəsini  ələ  keçirdi, 

ailəsini əsir edib Urmiyaya göndərdi.

 

Nəhayət,  Kərim  xan  1762-ci  ilin  axırlarında  Urmiyanı  doqquz  ay  mühasirədə 

saxladıqdan sonra ala bildi və şəhərə daxil oldu. O, İmamqulu xan Əfşarı Urmiyaya 

xan təyin etdi və təcili İsfahana qayıtdı. Kərim xan Azərbaycanın bir sıra xanlarını, 

o  cümlədən  Fətəli  xanı,  Qarabağlı  Pənahəli  xanı  və  digərlərini  də  özü  ilə  apardı. 

1759-cu ildən başlayaraq Fətəli xan yenidən xarici siyasətini fəallaşdırır. O, dəfələrlə 

qarabağlı  Pənahəli  xanın  yanına  elçilər  göndərir,  onun  Urmiya  xanlığı  ilə  ittifaqa 

girməsini tələb edir, lakin də rədd cavabı alır.

 

Fətəli xanın iki oğlu Cahangir xan və Rəşid xan hələ bir az bundan əvvəl İsfahana 

sürgün  edilmişdi.  Bu  iki  sərkərdədən  ehtiyat  edən  Kərim  xan  onların  İsfahanda 

nəzarət altında saxlanılmasını əmr etmişdi. 1764-cü ildə Kərim xanın adamları Fətəli 

xanın öz boyun şalını onun boynuna salaraq boğurlar.

 

Fətəli  xanın  öldürülməsi  və  İmamqulu  xanın  Urmiyanın  irsi  xanı  olması  xanlığın 

qüdrət və nüfuzunu zəiflətsə də onun müstəqilliyi qaldı.

 

Fətəli xan Əfşar güclü ordu yarada bilmişdi. Xanın daimi silahlı dəstələri isə qismən 

kənd  təsərrüfatı  işlərindən  azad  edilmiş  muzdlu  əsgərlərdən  ibarət  idilər.  Onların 

sayı dörd mindən beş minə qədər çatırdı. Urmiya xanlığında olan daimi dəstələr öz 

geyim  formaları  və  hərbi  intizamı  ilə  digər  xanlıqların  hərbi  dəstələrindən 

fərqlənirdilər.  Urmiyadaki  daimi  silahlı  dəstələr  piyada,  atlı  və  zəmburəkçi-topçu 

dəstələrinə bölünürdü.

 

Urmiya xanlarının müntəzəm döyüşçü dəstələrinə, daşıdıqları formaya görə «qara-

çuxalılar» adı verilmişdi. Zəmburəkçi-topçu dəstəsinin də özünə məxsus görkəmi və 

geyimi var idi.

 

Qara-çuxa  dəstələrinə  döyüşçülər  çox  vaxtlarda  yoxsullaşmış  bəylərdən,  onların 

qohumlarından, maaflardan, həvəskarlardan və s. qəbul edilirdi.

 

Urmiya  xanlığındakı  silahlı  dəstələr  Azərbaycanın  digər  xanlıqlarında,  xüsusilə 

Türkiyə sərhəddində yerləşən xanlıqlardakı silahlı dəstələr kimi təxminən eyni hərbi 

bölgü sisteminə malik idilər.

 

«Qara-çuxalılar» inzibati bölgüyə görə on, yüz və min nəfərə ayrılırdılar ki, bunları 

onbaşı  və  ya  dəstəbaşılar,  yüzbaşı  və  ya  sultanlar,  minbaşı  və  ya  sərhənglər  idarə 

---

edirdi.  Min  nəfərlik  dəstəyə  eyni  zamanda  bir  «foc»  da  deyilirdi.  Hər  foca  bir 

sərhəng müavini (yavər), on sultan, çoxlu naib (sultanların müavinləri) və yüz nəfər 

onbaşı  komandanlıq  edirdi.  Hər  focun  özünün  piyada,  atlı,  zəmburəkçi-topçu 

dəstələri var idi.

 

Qeyd etmək lazımdır ki, Urmiya xanlarının silahlı dəstələri təkcə keyfiyyətcə deyil, 

həm də kəmiyyət etibari ilə başqa xanlıqlardakı dəstələrdən fərqlənirdi.

 

1828-ci  il  Türkmənçay  müqaviləsindən sonra Urmiya  xanı da İran tərəfində qalan 

digər  vilayətlərin  hakimləri  kimi  Abbas  Mirzə  ilə  sazişə  girməyə  məcbur  olur. 

Maraqlıdır ki, Təbriz, Marağa, Qaracadağ və başqa xanlar şahzadəyə kömək üçün 

hər  biri  bir  foc  silahlı  dəstə  göndərdikləri  halda,  Urmiya  hakimləri  iki  nizami  foc 

göndərmişdi.

 

Urmiya  xanlığının  silahlı  dəstələrinin  miqdarını  və  onların  döyüş  qabiliyyətini 

göstərmək üçün aşağıdakı bir faktı  misal gətirmək olar. Urmiyalı Fətəli xan Əfşar 

Kərim xan Zəndlə apardığı müharibə zamanı ona qarşı 80.000 nəfərlik ordu çıxara 

bilmiş və onu İranın cənubunda olan Kuh Gəlüyə qalasına qaçmağa məcbur etmişdi.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

Ədəbiyyat: 

1. 

Tofiq Mustafazadə. Azərbaycan xanlıqlarının qısa tarixi (ali məktəb tələbələri 

üçün dərs vəsaiti). Bakı, 2011, 388 s.  

 

2. 

Dəlili  H.Ə.  Azərbaycanın  cənub  xanlıqları (XVIII  əsrin  II  yarısında).  Bakı, 

Elm, 1979, 144 s.