Azərbaycan rеspublikasi təHSİl naziRLİYİ



Yüklə 0,79 Mb.
səhifə21/43
tarix09.05.2022
ölçüsü0,79 Mb.
#115668
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   ...   43
AZ rbaycan rеspublikasi t HS l naziRL Y

Nagah qara gələn düyün də gördün! [123, 104]

Sanki avizələr səpdikcə ziya

Zəncir çiçəyinin salxımlarıdır [123, 115].
Nümunə gətirdiyimiz bu bədii parçalardakı nədim, suç, nagah, avizə sözləri arxaizmlərdir. Çünki bu sözlərin hər biri­nin müasir dilimizdə ekvivalentləri vardır. Belə ki, müasir dili­miz­də nədim sözünü həmsöhbət; suç sözünü günah; nagah sö­zü­­nü qəflətən, birdən, vaxtsız; avizə sözünü isə çilçıraq, lüstr söz­­­­­ləri əvəz edir.

8.Bədii dildə sinonim cərgələr poetik sinonimlər vasi­tə­si­lə də zənginləşir. «Məlum olduğu üzrə, bədii üslubun poe­zi­ya və nəsr kimi böyük qollarının hər biri inkişaf etdikcə mü­əy­­­­yən sözlər məhdud bir dairədə işlənməyə başlayır. Belə ki, bir qrup sözlər klassik şeir dilində olduğu kimi müasir poetik əsər­­­lərdə də istifadə edilir. Bu da təbiidir» [26,39]. Hər bir sə­­­­­nətkar,şair çalışır ki, mümkün qədər öz yaradcılığında elə söz və ifadələrdən istifadə etsin ki, burada poetik obrazlılıq, ifa­də­­­lilik, emosionallıq və ekspressiya güclü olsun. Bu da bədii dilin, üslubun daxili tələbindən meydana gəlir ki, sənətkar bu imkandan istifadə edir. Çünki əgər sənətkar gündəlik danışıq dilindəki sözlərdən çox istifadə etsə, daxilən keçirdiyi hissləri, istək və arzularını oxucuya çatdıra bilməz. Məhz buna görə də bədii dildə poetik sinonimlər meydana gəlir və bir daha şe­ir dilinin təsir gücünü, bədii gözəlliyini artırır. N.Xəzri ya­ra­­dcılığından gətirdiyimiz nümunə­lərdən bunu aydın görə bi­lə­­rik:

Dəyəndə gözümə o qız, o afət,

Qəlbimi dindirən lal baxışıdır.



Eşqimin sultanı - o gözəl qızı

Həm görmək istərəm, həm də görməmək [123, 13].



Durna qatarıdır - o zərif qaşlar

Payızda gedərkən məni də apar [123, 224].



Səma yerdən küsdü,

Yer göydən küsdü [124, 34].

Endi yerə Günəş - göylərin tacı [123, 98]

Sevgi vadilərində

Həqiqətlə yanaşı səslənir ağ yalan da [123, 145]

Ehmalca telləri oxşadım ki, mən

Pərişan söyüdlər saçıydı, sanki [124, 19]
Nümunələrdəki sinonimik cərgələr belədir: qız-afət/eş­qin sultanı; zərif qaş-durna qatarı; göy-səma; günəş-göy­lərin tacı; böhtan-ağ yalan; saç-tel və s.Bu cərgələrdəki birinci söz­­­­­­­­­­lər ədəbi dilə, digərləri isə obrazlı, poetik dilə məxsus olan söz və ifadələrdir.

Məlumdur ki, sinonimlər bədii dildə daha geniş mə­na­ya malikdir. Çünki bədii dildə üslubun tələbi ilə sino­nim cər­gə­lər ədəbi dil və funksional üslubi mənbələrdən qay­naq­la­na­raq genişlənir, zənginləşir.Sinonim cərgənin işlənmə mə­qa­mı­nı A.V.Kalinin izah edərkən yazır: «Sinonimlərin bir tipi də müxtəlif üslublu sinonimlərdir. Eyni bir əşyanı, hərəkəti, əla­mə­­ti ifadə edən sözlərin müxtəlif üslubi rəngləri olur» [104, 79]. Məhz buna görə də dilçilikdə sinonimləri, əsasən, 2 cə­hə­tə görə fərqləndirirlər:

1) ideoqrafik və ya semantik sinonimlər

2) üslubi və ya emosional-ekspressiv sinonimlər

Semantikasına görə fərqlənən sinonimlərə ideoqrafık si­­­­­­­nonimlər də deyilir.
Qəlbdə yuva salmış dərd ki,ələm ki... [124, l32]

Nədir yaxın eldə,uzaq diyarda [124, 134]

Əzizdir öz yurdum,

torpağım mənim,

Mən ki vətən deyən təriqətdəyəm [124, l99].


Bu sinonim cərgədəki vətən-yurd-yuva-torpaq-el-di­yar sinonim sözləri müxtəlif məna çalarları ifadə etsələr də, lakin ümumi bir mənanı, fikri bildirirlər.

Semantik və emosional-ekspressiv sinonimlərdən ibarət olan sinonimik cərgələr bədii ifadə vasitəsi kimi, əsasən, bədii yaradıcılıqda istifadə olunur. Bu cür sinonimik cərgələri hər bir yazıçı,şair öz yaradıcılığında üslubi zərurətlə əlaqədar se­çib işlədir. Çünki məcazlar, frazeoloji birləşmələr, evfe­mizm­lər,ümumxalq danışıq dili sözləri,alınma sözlər,dia­lek­tizm­lər, poetik söz və ifadələr, arxaizm və köhnəlmiş sözlərdən əmə­lə gə­­lən sinonimik cərgələr bədii-üslubi məq­sədlə lazım olan sö­zün seçilib istifadə edilməsi üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Bədii əsərlərin dilində mövzu, məqsəd və üslubla bağlı olaraq kontekstdaxili sinonimlər də əmələ gəlir. Bu cür si­no­nim­lərin əmələ gəlməsi bədii dildə ona görə mümkündür ki, «sinonimik münasibətlərin və əlaqələrin məna sərhədləri bu­ra­da ümumi dilə məxsus semantikasından fərqli olaraq qat - qat genişlənir» [26,46]. Bu hal o zaman meydana çıxır ki, əş­ya və hadisələri adlandıran hər hansı bir söz digər bir sözlə özü­nün leksik mənasına daxil olmayan ikinci dərəcəli əla­mə­ti­nə görə yaxınlaşır və misrada sinonimlik təşkil edir. Lakin qeyd edək ki, bu sözlər kontekstdən ayrılıqda sino­nimlikdən çıxır. Məsələn;
Sən kimin arzusu, məhəbbətisən? [123, 128]

Doludur yer üzü qəmlə, təlaşla,

Hələ deyilməmiş sözüm, ahım var [123, 166].

Söz ki, nə boyadır,

nə də ki, riya [124, 7].

Dedilər ki,yeri isti,rahətdir [124, 53].

Sanki kəpənəkdin parladın, uçdun

Budaq şaxələndi,yaşatdı səni [124, 80]

Yansın qəlbdə ulduz - çıraq [124, 153]

Bizi çulğamışdı




Yüklə 0,79 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   ...   43




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©muhaz.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin